AT ER AŁY ZBIGNIEW KOrULSKI DZIELNICA NOWE MIASTO W LATACH 1954-1970 UCHWAŁĄ- Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z dnia 5 października 1954 r., podjętą na wniosek Miejskiej Rady Narodowej, Poznań podzielony został na pięć dzielnic. Delegację ustawową dla tego rodzaju podziału zawierała wydana w 1950 r. U stawa o terenowych organach jednolitej władzy państwowej i wydana na jej podstawie Uchwała Rady Ministrów z dnia 17 marca 1951 r. Do końca 1956 r. dzielnicowe rady narodowe w Poznaniu miały charakter rad szczebla gromadzkiego, począwszy zaś od dnia 1 stycznia 1957 r. podniesiono je do rangi rad powiatowych. Jako jedna z pięciu dzielnic Poznania, wyodrębniona została dzielnica Nowe Miasto obejmująca prawobrzeżną część Poznania. OBSZAR I POŁOŻENIE I RZEŹBA TERENU Obszar dzielnicy wynosi 10 288 ha, co stanowi ok. 46% obszaru Poznania. Dzielnica położona jest we wschodniej części miasta, na prawym brzegu Warty, która stanowi jej zachodnią granicę. Granicę północną, wschodnią i południową stanowi granica miasta będąca jednocześnie granicą sąsiadujących z Poznaniem powiatów: poznańskiego, średzkiego i śremskiego. Historyczny układ urbanistyczny dzielnicy wyznacza lokalna sieć hydrograficzna: południowo - dolina Warty przecięta równoleżnikowo przez prawobrzeżny dopływ - Cybinę i lewobrzeżny - Bogdankę, co stanowi układ wodny w formie krzyża. Między ramionami tego krzyża znajdują się cztery sektory wyżynne, zbudowane z utworów lodowcowych, wznoszące się średnio 25-30 m ponad dno doliny. Na obszarze dzielnicy można wydzielić następujące jednostki geomorfologiczne: wzgórza moreny czołowej; wysoczyznę morenową; równinę zandrową i system dolin rynnowych. Wysoczyzną morenowa występuje w części północnej i wschodniej dzielnicy osiągając wysokość 90-95 m nad poziom morza, z łagodnym skłonem w kierunku południowym. Wysoczyznę budują gliny zwałowe, piaski i żwiry. N ajbardziej wysunięta na zachód Komandoria i Sródka stanowią rozległą równinę zandrową. Występowanie wód gruntowych na obszarze dzielnicy związane jest z utworami piasków akumulacyjnych na czwartym poziomie tarasowym oraz z występowaniem soczewek piasków w glinie zwałowej. Wody w soczewkach piaskowych śródgliniastych nie posiadają większego znaczenia, natomiast wody zaskórne w piaskach akumulacyjnych stanowią utrudnienie przy posadowieniu budynków; zalegają one bowiem na różnych głębokościach przeważnie od 0,5 do 3,5 m pod powierzchnią terenu. Zbigniew Kotu/ski Dzielnica posiada bogatą sieć hydrograficzną. Głównym ciekiem wodnym jest Warta oraz jej dopływy: Chartynia, Cybina, Główna, Obrzyca, Plaśnica, Zawadka. Jezioro Maltańskie jest największym zbiornikiem wodnym dzielnicy. KLIMAT I SZATA ROŚLINNA Z uwagi na rozległe obszary zielone użytkowane rolniczo wyróżnić można cztery główne strefy klimatyczne: I. O warunkach najkorzystniejszych, tj. o suchym podłożu, dobrym nasłonecznieniu a także dobrych warunkach spływu chłodnego powietrza w godzinach nocnych, do której należą rejony Szczepankowa i Krzesin oraz zalesione połacie piasków zandrowych w okolicach Główieńca; II. O warunkach mniej korzystnych, gdzie zaznaczają się pewne cechy ujemne, jak np. większe różnice temperatur, mniejsze usłonecznienie. Stanowią je: dolina Cybiny, Główna, Minikowo, część Osiedla Warszawskiego i Rataje; III. Tereny warunkowo-korzystne, które można zaliczyć do korzystnych przy zachowaniu pewnych warunków lub dokonaniu zabiegów melioracyjnych. Do strefy tej należy: dolina Obrzycy, zachodnia część Osiedla Warszawskiego oraz północna i wschodnia część Starołęki. IV. O warunkach niekorzystnych, są to te tereny dzielnicy, w których koncentruje się większość zakładów pracy: przeważająca część Głównej, nadbrzeże Warty, znaczna część Starołęki, szczególnie te, które przylegają do linii kolejowej biegnącej z Ostrowa Wlkp. do Poznania. Obszar dzielnicy, podobnie jak teren całego miasta, charakteryzuje się chłodnym deszczowym latem i niezbyt srogą zimą. Najmniejsze amplitudy temperatury oraz najwyższa ciepłota w ciągu roku występują w rejonach zwartej zabudowy miejskiej. Najchłodniejsze są natomiast peryferyjne rejony wschodnie i północne, w szczególności zaś Główieniec i Szczepankowo. Średnie roczne temperatury na obszarze dzielnicy wahają się od 7,0 0 C-7,3° C. Średnia temperatura dobowa w miesiącach zimowych wynosi 7,5 0 C, a średnia temperatura powietrza w okresie lata 18,3 0 C. Rozległe obszary dzielnicy objęte są uprawą rolną, znaczna część zajęta jest pod parki i zieleńce. Z ogólnej powierzchni 4606 ha gruntów uprawnych - 3654 ha przypada na uprawy rolne, zaś 952 ha na sady i uprawy warzywne. Lasy zajmują powierzchnię 1681 ha. N ajwiększe kompleksy leśne występują w rejonach Głuszyny, Kobylegopola, Zielińca. Parki, zieleńce oraz zieleń przy szlakach komunikacyjnych zajmują 272 ha, z czego znaczną część stanowi Park Tysiąclecia. POŁOŻENIE I ANALIZA PRZESTRZENNA DZIELNICY Niewielki obszar między Ostrowem a Komandorią, obejmujący ok. 300 ha, posiada tysiącletnią tradycję zabudowy miejskiej. W latach 1919 -1939 do granic administracyjnych Poznania przyłączona została część wsi Główna, Rataje oraz część Starołęki. Dalsze faktyczne poszerzenie terenów miejskich nastąpiło w latach okupacji hitlerowskiej (1939 - 1945). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 października 1950 r. w sprawie zmiany granic miast: Poznania, Gniezna, Torunia i Zawiercia usankcjonowało nr/Sp(.ł. $"' fłł. łf SJ" CO' .-o...,.,., ..-.o \, '. { .p en rn 4J Z c.> -0'1 (1) . 'd CIS to) ro S-4 6b 2 ot:: 'U . en Tabela 1 POWIERZCHNIA DZIELNICY NOWE MIASTO Lp. Rodzaj zagospodarowania % l Przemyśl, magazyny 3,6 2 Mieszkalnictwo 8,9 3 U sługi 0,7 4 Komunikacja 5,8 5 Zieleń 15,8 6 Tereny ogrodniczo-rolne 52,4 7 Wody 1,8 8 T ereny inne 11,0 100, Oposzerzone w latach okupacji granice miasta poprzez formalne włączenie Krzesin, Spławia, części gromady Nowa Wieś obejmującej osiedla Antonin, Główieniec, Nowy Młyn, Zieliniec oraz Głuszyny i Piotrowa. N a obszarach tych położone były wsie o prymitywnej urbanizacji. Wydzielona w 1954 r. dzielnica otrzymała nazwę Nowe Miasto z uwagi na stosunkowo najpóźniejsze włączenie przeważających jej terenów do granic miasta oraz ze względu na kształtujące się wówczas koncepcje budowy nowej części Poznania na prawym brzegu Warty (Tabela 1). Pod względem zabudowy dzielnica dzieli się na tereny: 1. budownictwa mieszkaniowego wielorodzinnego o wysokiej intensywności zabudowy: Chwaliszewo, dolny i górny taras N owej Dzielnicy Mieszkaniowej "Rataje", Komandoria, Sródka; 2. przemysłowe: Franowo, Główna, Starołęka; 3. intensywnych upraw ogrodniczych: Krzesiny, Pokrzywno, Spławie, Szczepankowo; 4. zieleni parkowej i leśnej: Darzybór, Głuszyna, Malta, Zieliniec. ROZWÓJ GOSPODARCZY N owe Miasto jest dzielnicą o znacznie rozbudowanym przemyśle oraz o dużych kompleksach obszarów rolnych. W 1957 r. działalność gospodarczą prowadziło 79 zakładów zatrudniających prawie 18 000 osób. Wśród przedsiębiorstw produkcyjnych 31 objętych było planowaniem centralnym, a 48 planowaniem terenowym. Liczby te obejmują zarówno przedsiębiorstwa państwowe (43), jak i spółdzielcze (36). W 1970 r. natomiast działalność produkcyjną wykonywały 63 zakłady przemysłowe państwowe i 10 spółdzielczych. Zmniejszenie liczby zakładów związane jest z likwidacją lub reorganizacją niektórych zakładów produkcyjnych. Np. przeniesiono do innej dzielnicy Poznańskie Przedsiębiorstwo Transportowe Budownictwa, Budowlaną Spółdzielnię Pracy im. 22 Lipca, Centralny Ośrodek Rozwoju Meblarstwa i inne. Potencjał gospodarczy oraz liczba zatrudnionych w przedsiębiorstwach znacznie się zwiększyły. W 1970 r. liczba zatrudnionych w zakładach produkcyjnych sięgała 37 000 osób. Największe skupienie zakładów przemysłowych występuje w rejonach Głównej, Starołęki oraz Antoninka. Cechą charakterystyczną przemysłu dzielnicy jest znaczne zróżnicowanie wielkości zakładów i różnorodność branż. Do największych przed Zbigniew Kotu Iski siębiorstw kluczowych w dzielnicy należą: Zakłady Metalurgiczne "Pomet" istniejące od 1913 r., początkowo jako oddział Zakładów Przemysłu Metalowego "H. Cegielski", a wyodrębnione w roku 1952, zatrudniające 4500 osób; Poznańskie Zakłady Opon Samochodowych "Stomil" zatrudniające 3200 osób; powstała w 1953 r. Poznańska Fabryka Maszyn Żniwnych, produkująca nowoczesny sprzęt dla rolnictwa, która zatrudnia 2873 osoby; Poznańska Fabryka Łożysk Tocznych wybudowana w 1961 r. o załodze liczącej 2800 osób - jako jeden z nielicznych zakładów Fabryka produkuje łożyska na potrzeby krajowe i na eksport. Na obszarze dzielnicy bogato reprezentowany jest przemysł spożywczy - przede wszystkim przez Poznańskie Zakłady Koncentratów Spożywczych oraz Poznańskie Zakłady Przemysłu Spirytusowego. Spośród innych dużych zakładów przemysłowych na uwagę zasługują Poznańskie Zakłady Elektrochemiczne, produkujące akumulatory i baterie. Wielkopolskie Zakłady Napraw Samochodów, Fabryka Kosmetyków "Pollena-Lechia", Poznańskie Zakłady Wyrobów Korkowych, Poznańskie Zakłady Papiernicze. Ważną inwestycją o charakterze komunalnym była budowa nowej gazowni w rejonie Głównej oraz elektrowni na prawym brzegu Warty. Pozostała część dzielnicy to w przeważającej części obszary o charakterze rolniczym i ogrodniczym. W rejonie Szczepankowa w dużym stopniu rozwinęła się produkcja warzyw i kwiatów. Powierzchnia upraw inspektowych wynosi 30 735 m 2 . LUDNOŚĆ Według stanu na dzień 31 grudnia 1970 r. dzielnica Nowe Miasto liczyła 75 092 mieszkańców. Z chwilą powstania dzielnicy ludność liczyła 41520 osób. Przyrost ludności postępował nierównomiernie. Począwszy od 1968 r. w wyniku intensywnego rozwoju budownictwa mieszkaniowego liczba ludności zwiększała się szybko. Decydujący wpływ na liczbę mieszkańców dzielnicy ma budowa Nowej Dzielnicy Mieszkaniowej "Rataje" (Tabela 2). Do końca 1967 r. zasoby mieszkaniowe dzielnicy zwiększały się w nieznacznym tylko stopniu poprzez budownictwo indywidualne oraz zakładowe. Budynki mieszkalne zbudowane do 1940 r. odznaczają się niskim standardem wyposażenia i brakiem urządzeń technicznych. Zwarta zabudowa typu miejskiego występowała jedynie w rejonie Rynku Sródeckiego, gdzie najwyższy budynek nie wykraczał poza wysokość czwartego piętra. Na Osiedlu Warszawskim oraz wAntoninku, Kobylempolu, Minikowie i Szczepankowie dominuje budownictwo typu jednorodzinnego, natomiast w pozostałej części dzielnicy: Głuszyna, Krzesiny, Spławie, Zieliniec zabudowa zagrodowa (wiejska). W 1965 r. rozpoczęła się intensywna modernizacja budynków starych oraz budowa nowych osiedli mieszkaniowych. Powstało osiedle mieszkaniowe "Pomet" przy ulicy Warszawskiej-Krańcowej, zbudowane w latach 1963 - 1968. Na Ratajach w 1966 r. rozpoczęto budowę wielkiej dzielnicy mieszkaniowej obliczonej na 150 000 mieszkańców. Do końca 1970 r. zbudowano osiedla: Piastowskie i Jagiellońskie. Zamieszkało w nich blisko 22 350 osób. Inwestorem osiedli jest Spółdzielnia Mieszkaniowa "Osiedle Młodych". W latach 1966 -1970 przekazała ona do użytku 6615 mieszkań. W celu umożliwienia szybkiego rozwoju budownictwa indywidualnego począwszy STAN ORAZ RUCH LUDNOŚCI W LATACH 1954 - 1970w tym: Przybyli Migracje Rok Razem Zmiany w stosunku z terenu mężczyźni kobiety do roku ubiegłego z innych miast ze WS l miasta Poznania 1954 41520 19 432 22 088 1955 42 135 2 O 273 21862 + 615 442 971 715 1956 42 923 20 920 22 003 + 788 531 1173 483 1957 43 294 21 119 22 175 + 371 520 944 518 1958 48 084 23 513 24 571 + 4790 1420 3765 693 1959 50 713 24 918 25 795 + 2629 1120 2379 632 1960 51008 25 076 25 932 + 295 223 771 486 1961 51677 25 687 25 990 + 669 603 858 512 1962 51924 25 792 26132 + 247 402 594 451 1963 52 370 25 916 26 454 + 446 521 1023 783 1964 52 957 26 209 26 748 + 587 493 603 721 1965 53 077 26 285 26 792 + 120 586 376 734 1966 52 755 26 088 26 667 - 322 730 269 823 1967 53 255 26 439 26 816 + 500 1964 602 1721 1968 57 064 28 218 28 846 + 3809 2403 786 930 1969 63 372 31279 32 093 + 6308 3251 559 542 1970 68 482 34 794 33 688 + 5110 4023 876 621 Zbigniew Kotu Iski Tabela 3 PRZYROST IZB MIESZKALNYCH W LATACH 1966- 1970 Liczba Powierzchnia Lp. Inwestor użytkowa 2 mieszkań izb wrn l Zakłady pracy 1504 4 261 5 220 2 Spółdzielczość mieszkaniowa 7417 18 210 24 208 3 Budownictwo indywidualne 310 1 120 2 698 Razem 9231 23 591 32 126od 1970 r. szczególny nacisk kładziono na opracowywanie szczegółowych planów zagospodarowania rejonów przewidzianych w planach ogólnych pod budownictwo jednorodzinne (Tabela 3). SZKOLNICTWO W dzielnicy zlokalizowana jest część obiektów Politechniki Poznańskiej wraz z miasteczkiem studenckim przy ul. Kórnickiej. W budynkach wzniesionych w latach 1954 -1970 mieszczą się: Wydział Budowy Maszyn Roboczych i Pojazdów, Wydział Budownictwa Lądowego, Wydział Chemii oraz Mechaniczno- Technolo Tabela 4 SZKOŁY POD ST A WO WE Liczba Rok szkolny szkół uczniów 1954/55 15 1945 1955/56 15 2155 1956/57 15 2150 1957/58 15 2150 1958/59 15 2228 1959/60 15 2955 1960/61 15 2950 1961/62 15 7413 1962/63 15 7420 1963/64 15 7726 1964/65 18 7500 1965/66 18 7420 1966/67 18 7421 1967/68 18 7511 1968/69 19 7591 1969/70 19 8168 1970/71 19 8645 Tabela 5 WYDATKI NA KAPITALNE REMONTY SZKÓŁ WIATACH 1958 - 1970 (w tys. zł) Rok Kwota Rok Kwota 1958 500 1965 1760 1959 1100 1966 1550 i960 1000 1967 1760 1961 1920 1968 1920 1962 1750 1969 2080 1963 1520 1970 2200 1964 1600giczny. W roku akademickim 1969/1970 liczba studentów Politechniki wynosiła ok. 7100, z czego ok. 50jo studiowało wieczorowo lub zaocznie. Stopniowo rozbudowywana była sieć placówek szkolnych i przedszkolnych. N a dzień 1 września 1954 r. w dzielnicy istniało piętnaście szkół podstawowych oraz jedna szkoła średnia: Technikum Chemiczne przy ulicy Starołęckiej. W dniu 1 września 1970 r. było w dzielnicy dziewiętnaście szkół podstawowych, do których uczęszczało 8645 uczni,ów (Tabela 4) oraz trzy szkoły średnie: Liceum Ogólnokształcące Nr 10 przy ulicy Wioślarskiej, Technikum i Zasadnicza Samochodowa przy ulicy Rataje i Technikum Chemiczne przy ulicy Starołęckiej. W 1962 r. uruchomiono Szkołę Specjalną dla Dzieci Głuchych. W latach 1954 - 1970 zbudowano cztery szkoły podstawowe o łącznej kubaturze 55 694 m 3 . Corocznie obiekty szkolne poddawane były remontom, w wyniku których wydatnie poprawiały się warunki nauczania. Większość szkół starych zmodernizowano (zaplecze kuchenne, jadalnie, świetlice). Wiele uwagi poświęcano także poprawie bazy materialnej szkół, nowoczesnym pomocom naukowym. Uruchamiano klasopracownie, których na dzień 1 września 1970 r. było 128 (Tabela 5). Wszyscy nauczyciele zatrudnieni w szkołach podstawowych i średnich posiadali wymagane kwalifikacje. Na 680 zatrudnionych w dniu 1 września 1970 r., 208 le Tabela 6 PLACÓWKI PRZEDSZKOLNE W LATACH 1954-1970 Liczba Liczba Rok Rok placówek dzieci placówek dzieci 1954/55 8 314 1962/63 15 978 1955/56 9 405 1963/64 15 925 1956/57 9 422 1964/65 17 1045 1957/58 10 484 1965/66 18 1108 1958/59 10 482 1966/67 18 1106 1959/60 10 498 1967/68 19 1190 1960/61 14 947 1968/69 20 1215 1961/62 15 977 1969/70 20 1245 Zbigniew Kotu Iskigitymowało się wykształceniem wyższym, 311 ukończyło studium nauczycielskie, zaś 161 - liceum pedagogiczne. W pracy z młodzieżą szczególny nacisk kładziono na uwypuklenie treści ideowo-wychowawczych, kształtowanie szacunku dla pracy; obowiązku i dyscypliny, rozwijanie funkcji opiekuńczo-wychowawczej szkoły. Przykładem tego rodzaju działalności były zespoły wyrównawcze dla młodzieży mającej trudności w nauce, prowadzenie akcji otwartych boisk itp. Na dzień 31 grudnia 1970 r. dzieciom w wieku przedszkolnym zapewniało opiekę 21 przedszkoli o 1567 miejscach, zlokalizowanych w różnych punktach dzielnicy (Tabela 6). W niektórych rejonach, szczególnie w Nowej Dzielnicy Mieszkaniowej "Rataje", liczba miejsc w przedszkolach była niewystarczająca. Zmuszało to rodziców do dowożenia dzieci do innych punktów dzielnicy. Nowo wybudowane placówki przedszkolne usytuowane zostały w sposób gwarantujący dzieciom wypoczynek w zieleńcach znajdujących się obok przedszkoli, jak również w pasie zieleni nadwarciańskiej. Przedszkola Nr 117 i 119 były najbardziej nowoczesnymi placówkami w dzielnicy. KULTURA, SPORT I WYPOCZYNEK Dzielnica posiadała tylko jedną zawodową placówkę kulturalną, które uruchomione zostało w 1958 r. Brak zawodowych placówek wodował, że życie kuliijralne mieszkańców koncentrowało się w kultury, dwudziestu ezterech świetlicach środowiskowych lub (Tabela 7). Największymi osiągnięciami legitymowały się Domy Kultury: Zakładów Metalurgicznych "Pomet" i Zakładów Przemysłu Gumowego "Stomil". Aktywnie pracowała świetlica przyzakładowa Huty Szkła w Antoninku. W Parku Tysiąclecia zbudowano Ośrodek Komendy Hufca Związku Harcerstwa Polskiego. Powstał on z inicjatywy młodzieży w czynie społecznym (1970). Pomyślnie rozwijała się działalność trzech świetlic Komitetów Blokowych. Obok klubów i świetlic,