TADEUSZ
BARTKOWIAK
"STRAŻNICA ZACHODNIA" W LATACH 1922-1939
(Przyczynek do historii prasy poznańskiej)
NOWA sytuacja polityczna w Europie, po podpisaniu Traktatu Wersalskiego, odbiła się głośnym echem w Polsce. Już w sierpniu 1919 r. społeczeństwo polskie przystąpiło samorzutnie do likwidacji śladów niemczyzny i do walki z przejawami politycznej ekspansji niemieckiej na różne dziedziny polskiego życia. Najwięcej uwagi poświęcono problemom tzw. "kresów zachodnich". Stały się one przedmiotem rozważań głównie tych kół, które stykały się bezpośrednio ze sprawą niemiecką na tych ziemiach, przede wszystkim środowisk pracowników plebiscytowych na Śląsku w Komisariacie Plebiscytowym. Zagadnienia obrony Śląska znalazły się w centrum uwagi bezpośrednio po zakończeniu plebiscytu, w pierwszych dniach maja 1921 r. na Zjeździe Centralnego Komitetu Plebiscytowego w Warszawie. Po III Powstaniu Śląskim, poruszonymi na Zjeździe sprawami zainteresował się Komitet Obrony Śląska w Poznaniu. Podczas zjazdów delegatów powiatowych tego Komitetu w Grudziądzu (sierpień 1921) i w Poznaniu (wrzesień 1921) podjęto uchwały o przekształceniu Komitetu w Związek Obrony Kresów Zachodnich 1. W październiku 1921 r. przystąpiono do reorganizacji, w wyniku której powstały rady powiatowe Związku. W Częstochowie, Kaliszu, Łodzi, Sosnowcu, Warszawie i Włocławku utworzono natomiast koła krajowe Związku.
Dnia 14 stycznia 19122 r. z inicjatywy Związku Obrony Kresów Zachodnich odbyło się w Krakowie zebranie przedstawicieli dzielnic w sprawie ujednolicenia poglądów na temat statusu organizacji (której siedzibą był »Poznań) i nakłonienia Centralnego Komitetu Plebiscytowego do wejścia w skład Związku. Natomiast w lutym 1922 r. zjazdy delegatów rad powiatowych Związku z Poznańskiego i Pomorza wybrały swych przedstawicieli do Rady Naczelnej oraz uchwaliły projekt statutu. Ostatecznie - Związek Obrony Kresów Zachodnich powstał jako kontynuator myśli politycznej Komitetów Plebiscytowych na Śląsku i w Prusach Wschodnich oraz Komitetu Obrony Śląska w Poznaniu. Nieco później, w dniu 14 marca 192:2 r. w Mysłowicach, na zebraniu Komitetu Reemigracyjnego, ukonstytuował się oddział śląski Związku, którego przedstawiciele wzięli już udział w pierwszym zjeździe Rady Naczelnej Związku Obrony Kresów Zachodnich w Poznaniu, w dniu 28 lipca 1922 r. Zjazd wybrał Prezydium Związku, w skład którego weseli: Włodzimierz Bochenek, Antoni Czechowski, Wojciech Korfanty, Kazimierz Kozicki i Ludwik Mycieiski 2. W świetle uchwał pierwszego zjazdu Rady
»Ty c Teodor: Związek Obrony Kresów Zachodnich (Geneza i zadania). "Strażnica Zachodnia" R. 1922, nr 2, s. 56. l Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Poznaniu; Zespół: Polski Związek Zachodni 883. 
Rok 1
MARZEC 1922.

, Nr 1
/ TP JI1MC)J( ..
,IIIILlIWMUIW. . . . . . .»»lIIliWHIIHMullinliHIMHmiaWIWIIMAjiiWMAm A . . . . . . . . . . . .....r-wn
MIESIĘCZNO! POŚWIĘCONYSFiA WOM KRESÓW ZACHODNICH
, , TRESC*
Ztujiiasi \vst«,I>u . . . . ł SŁ ZeromsM · · 1.£<U >2" . . . . . . . h K, Tymietiietk! - Ko*w< historyczny i ww S i »ie< ATt«;twa. w..-1 t wielkol101sce 1'< . * J , . - rdSl11J1C» DWu urwo -Vf e»y» »w W Wielfeofioise« i B» :6>0» *ornm . .. $ & B. Ch22ullomllI - · Trosit a wyfer»« . . M M. N « -Bole I »tedofe o&srtątf prfstóej a T. SzaRAskł --SutysJyka hlhlhI2Jl fe, <fc pr. 4? Życie Pehtye*»«, - 1lI Zyci« Kaltttniitoe. . ? 6 P«t«gSą*i fi rwy S3 IvSiaAi i I*!$ma IOJ
POZNAN.SSAti&ABEH 2WIĄZ«,y OORONY RK-ESÓW ZAClfO&NICtt
Karta tytułowa pIerwszego zeszytu miesięcznika "Strażnica Zachodnia" (1922) 
Naczelnej, organami naczelnymi Związku były: Zjazd Delegatów, Rada Naczelna i Zarząd Główny z siedzibą w Poznaniu oraz Komisja Rewizyjna. Stałym organem wykonawczym i koordynującym Zarządu Głównego była natomiast Dyrekcja, której 'biuro dzieliło się na pięć oddziałów. W wyniku działalności propagandowej, liczba członków Związku powoli lecz systematycznie wzrastała. Według spisu z dnia 1 stycznia 1929 r. Związek liczył 28156 członków zrzeszonych w 450 kołach, z czego na okręg śląski przypadało 18 432 członków zrzeszonych w 2H6 kołach. iPo upływie dalszych pięciu lat (1933), w (568 kołach zrzeszonych było ponad 40 (O) członków 3 . Program Związku Obrony Kresów Zachodnich został sformułowany już w JAtn r. w sposób inastępująCy: "Utrzymywanie czujności społeczeństwa polskiego wzdłuż całej zachodniej granicy, utrzymywanie pamięci o braciach, którzy
. " .

Teodor Tyc - założyciel i pierwszy red a k t o r li a c z e l li Y "strażnicy zachodniejprzez niesprawiedliwe przeprowadzenie granicy zostali odcięci od państwa i narodu polskiego, okazywanie pomocy tym braciom w ich ciężkiej doli, rozwijanie zdrowej działalności na terenach ziem zachodnich, włączonych do państwa polskiego oraz usuwanie z tych ziem śladów wieiloletnliej niewoli niemieckiej - oto będą nasze zadania na przyszłość", a krótko po powstaniu Związku, jego organ - "Strażnica Zachodnia" - stwierdzał: "Hasło obrony kresów zachodnich padło na zdrową i chętną glebę [...] oby myśl nasza, wnikająca w jak najliczniejsze rzesze stała się stałą troską wszystkich obywateli dobrze Rzeczypospolitej życzących, i oby zrozumieli wszyscy, że 'trwała przyszłość naszego kraju w znacznej mierze zależy od tężyzny jego kresów zachodnich" 4. N a charakter organizacyjny Związku wywarły również wpływ enuncjacje zawarte w statucie, przyjętym w dniu 9 listopada 1025 r. oraz w wytycznych programowych, w których czytamy: "Organizacja nasza jest organizacją polityczną. Polityczną w tym znaczeniu, że - nie pragnąc zacieśnić się do jednego wycinka w stosunkach polsko-niernieckich - ma na oku całość w perspektywie historycznej i rozwojowej. Jest ona dostępna dla każdego, kto uzna nasz program i przewodnią ideę odnośnie do sprawy niemieckiej w Polsce i polskiej w Niemczech. JI idea ta jest ideą państwa, ideą narodu. Obojętne nam isą na gruncie naszej pracy przekonania polityczne nie wchodzące w nasz zakres. Jesteśmy wszyscy ludźmi żywymi, biorącymi udział w całej skali życia, ale sprawy partyjne nigdy dostępu do nas mieć nie mogą. Spotykając się jako przeciwnicy na innych terenach naszej pracy partyjnej, na tym terenie wiemy, że spotykamy się jako przy3 "Strażnica Zachodnia" R. 1933, nr 1-2, s. 242.
1 Wojewódzkie Archiwum Państwowe, jw.; T y c Teodor, jw., s. 58.

Tadeusz
Bartkowiak
jaciele. Nasza idea, nasz program, wychodzą poza obręb przemijających koniunktur i czerpią swe źródła na niezmiennych drogach rozwojowych Rzeczypospolitej"" . Tak więc Związek postawił sobie za cel umacnianie polskości wzdłuż całej granicy zachodnej, a praca ta mogła przynieść rezultaty tylko w przypadku żywego zaangażowania całego narodu polskiego bez względu na przekonania polityczne.
"STRAŻNICA ZACHODNIA"
ORGANIZACJA I PROGRAM DZIAŁANIA
W rozumieniu tych potrzeb oraz trudnej sytuacji Polaków w Niemczech, Związek przystąpił w marcu 1922 r. do wydawania periodyku "Strażnica Zachodnia", którego głównym zadaniem miało być programowanie wiedzy o stosunkach polsko-niemieckich we wszystkich dziedzinach życia. Od początku swego istnienia "Strażnica Zachodnia" poświęcała uwagę głównie wynikom badań z dziedziny historii, geografii, języka polskiego i krajoznawstwa oraz rozważanioim nad zjawiskami natury politycznej, gospodarczej i społeczno-kulturalnej Pomorza Gdańskiego, Warmii, Mazur, Poznańskiego i Śląska.- Na łamach kwartalnika ukazywały się publikacje i wyniki badań dotyczące okresu Polski piastowskiej oraz sytuacji międzynarodowej przed i po I wojnie światowej (1914 - 1918), o ile te ostatnie mogły już wtedy być przedmiotem wnikliwych badań naukowych. Szczególny nacisk kładła redakcja na upowszechnianie twórczości i kultury ludowej, na działalność polskich szkół i placówek kulturalnych. Kwartalnik zwracał baczną uwagę na rozwój wszystkich ówczesnych zagadnień, ujmując je a punktu widzenia interesów państwa polskiego. Po ukazaniu się pierwszego zeszytu pilsima w dniu 2 marca 1922 r. jego założyciel oraz pierwszy redaktor, Teodor Tyc, zanotował w swym pamiętniku: "Wyszedł pierwszy numer «Strażnicy», który mi dużo sprawił zgryzoty. Przynajmniej jednak myśl wydawnictwa poświęconego kresom zachodnim i pieczy nad ich gospodarczym i kulturalnym stanem zaczyna się realizować: ulubiona moja myśl" e. Redakcja "Strażnicy Zachodniej" w taki sposób sformułowała program działania oraz uzasadniała konieczność utworzenia Związku Obrony Kresów Zachodnich: "N astrój narodu niemieckiego wobec Polski i jej kresów zachodnich na długi czas jeszcze stanowić będzie dla nas wysoce niebezpieczne sąsiedztwo. Polityka pruska przyczyniła się do 'tak głębokiego zakorzenienia wpływów niemieckich, że usunięcie ich nie było możliwe przez sam fakt zmiany przynależności państwowej. Działalność Niemców pozostałych na terenie Polski wykazuje tendencje szkodliwe dla nas, potrzeba przeto organizacji, której zadanie polegałoby na usunięciu śladów i pozostałości niewoli, na wyzyskaniu co do joty praw przysługujących nam na mocy Traktatu Wersalskiego, a przede wszystkim na wzmożeniu i umacnianiu naszego stanu posiadania w dziedzinie gospodarczej i kulturalnej od Bałtyku aż do Karpat, [i...] Musimy to zaniedbanie wiekowe nadrobić. Pracę taką podjąć może tylko społeczeństwo, nie wolno jej zwalać na barki rządu. W tej myśli z inicjatywy Komitetów Górnośląskich powstaje Związek Obrony Kresów Zachodnich z siedzibą w Poznaniu, który postawił sobie za cel umacnianie polskości na całej linii zachodniej. Praca ta udać się może tylko przy życzliwym udziale całego narodu, bez względu na dzielnice"s Tamże. 6 Tyc Teodor: Pamiętniki. Poznań 1931, s. 143.
 Celichowski
Marcin Nadobnik
Kazimierz Tymieniecki
Strażnica Zachodnia" w latach 1922 - 1939
Bernard Chrzanowski
Józef Kostrzewski
Jan Podkomorski
Mikołaj Rudnicki
Andrzej W ojtkowski
Stefan Zaleski
KOMITET REDAKCYJNY "STRAŻNICY ZACHODNIEJ"
Karol Kotula
Włodzimierz Seydlitz
Bohdan Winiarski (od l V 1922) 
Tadeusz Bartkowiak
Jednym z najważniejszych zadań było rozbudzenie w społeczeństwie polskim zainteresowania tym wszystkim, co dotyczyło "ziem nie wyzwolonych" oraz: "zwracanie bacznej uwagi na obecność na naszych kresach żywiołu niepolskiego, w znacznym stopniu i w znacznej sile tu osiedlonego przez eksterminacyjną politykę pruską. Liczebność i działalność tego żywiołu, a mianowicie jego stosunek do państwa i narodu polskiego, będzie przedmiotem bacznej naszej obserwacji"'. W skład pierwszego komitetu redakcyjnego "Strażnicy" weszli: Zygmunt Celichowski (do 26 I 1923), Bernard Chrzanowski, Józef Kostrzewiski, Karol Kotula, Marcin N adobnik, Jan Podkomorski, Mikołaj Rudnicki, Włodzimierz Seydlitz, Teodor Tyc (do 5 VIII 1927), Kazimierz Tymieniecki, Andrzej Wojtkowski oraz Stefan Zaleski. Od 1 maja 19:22 r. członkiem kolegium został również Bohdan Winiarski 8. Po ukazaniu się pierwszego zeszytu "Strażnicy" wielu wybitnych naukowców i publicystów zadeklarowało redakcji swą pomoc i współpracę. Ścisły kontakt z kwartalnikiem utrzymywali itakże architekci, bibliofile i działacze polityczni. W latach 1922 - 1'93i9 "Strażnica" przechodziła szereg zmian organizacyjnych i borykała się z trudnościami natury technicznej. Swiadozy o tym m. in. fakt, że w omawianym okresie pismo było drukowane przez siedem drukarni i spółek akcyjnych e. Pomimo tych trudności redakcja kwartalnika (do końca 1026 r. - miesięcznika) starała się zyskać możliwie największą liczbę czytelników, wydając począwszy od roku 0.926 (nr 1) pismo w okładce sztywnej (tekturowej), od 1928 r. (nr 2) streszczenie w języku francuskim, które od roku 1<9E wysyłano abonentom osobno za dodatkową opłatą. Publikowano też ogłoszenia oraz reklamy firm państwowych i prywatnych (na kilku ostatnich stronach). Z roku na rok zmieniała się również objętość oraz cena pojedynczych zeszytów czasopisma. W ramach "wszechstronnie zamierzonej działalności, Związek Obrony Kresów Zachodnich nie ograniczał się wyłącznie do własnych form organizacyjnych. Bardzo "ważnym czynnikiem była systematyczna współpraca z innymi organizacjami i instytucjami krajowymi, m. in. ze Związkiem Spółdzielni Polskich, Towarzystwem Czytelni Ludowych, Bankiem Związku Spółek Zarobkowych, Zjednoczeniem Młodzieży Polskiej, Towarzystwem im. Karola Marcinkowskiego (stypendia), Wielkopolskim Związkiem Kół Śpiewaczych, Wielkopolskim Towarzystwem Kółek Rolniczych, Związkiem Harcerstwa Polskiego, Towarzystwem Opieki Polskiej nad Rodakami na Obczyźnie, samorządami i innymi organizacjami społecznymi, gospo
, "Strażnica Zachodnia" R. 1922, nr l, s. 2 - 4.
s Nazwiska członków komitetu (kolegium) redakcyjnego publikowano na łamach kwartalnika tylko do l X 1931 r., w związku z czym ustalenie jego składu w okresie od l X 1931 do l I 1939 r. okazało się niemożliwe. Natomiast stanowisko redaktora odpowiedzialnego (naczelnego), który jednocześnie był członkiem komitetu redakcyjnego, zajmowali w omawianym okresie naukowcy i działacze, reprezentujący różne dziedziny wiedzy oraz funkcje zawodowe. Stanowisko to piastowali: Teodor Tyc od marca do września 1922; Adam Bederski od października 1922 do maja 1924 r.; Henryk Jaśkiewicz od czerwca 1924 do czerwca 1925 r.; Maiksymilian Hasiński od lipca 1925 r. do grudnia 1926; Marian Zawidzki od stycznia 1927 do grudnia 1933 i Adam Stebelski od stycznia 1937 do grudnia 1937 r. i od stycznia do marca 1939 r. > Periodyk był drukowany: od marca 1922 do czerwca 1924 w Drukarni Poznańskiej Tow.
Akc, Poznań ul. 27 Grudnia nr 5; od lipca 1924 do grudnia 1925 w Drukarni "Dziennika Poznańskiego"; od stycznia 1926 do grudnia 1929 w Drukarni Uniwersytetu Poznańskiego; od stycznia 191) do grudnia 1931 w Drukarni "Gazety Powszechnej" w Poznaniu, od stycznia 1932 do grudnia 1933 w Drukarni Nakładowej Józefa Kawalera (Szamotuły); od stycznia do września 1937 r. w Drukarni Technicznej Sp. Akc. w Warszawie ul. Czackiego 3/5; od października do grudnia 1937 i od stycznia do marca 1939 r. w Zakładach Drukarskich F. Wyszyńskiego i S-ka, Warszawa ul. Warecka 5.

Kanta tytułowa pierwszego numeru kwartałnika · "Strażnica Zachodnia" (1926)
AA<£A4M3aŁJi ™ » * )K)K E III - )K A III )K III M III A ,II: III ' Y , A A , M a lI, a li ,IJ, III, bl ,IJ, , li li li - 51 T li Mv.
.. QTRA7NTCA ZACHODNIA
KWARTALNIK POŚWIECONY SPHA WOM KRESÓW ZACHODNICH
TRESC: «TaM.CTBBaaa» STANISLAW SROKOWSKI BERNARO CHRZ MCOW 'IM ANDRZEJ WOJTKÓW SKI
SI».
instytut Bnilyckt / j*ga zedanm . .. I
1 USB S2 ESMAN ZYCH POI (TYCZNI JhfCII I KONOMK III
II hdzv Prus W*ch@4tiieh i Zeeh$4tiHh imhęe pt>w$ttmta !i$tupmł&we$v . . . lS Jim WtfrHtftn ,I:I,'InK)III<<r. " III II rOM oxtpfmststn (St. S«sfc»a»*iW 62 Ogólne pok'Zmw rotnu-fwa cłU Pnmvrzit , i . ( ?8
PRZEGLĄD PRASY KSIĄZKi I PISMA
POZNAN NQ& N 4KLAO!-: li Z« I UKi OBUOSy t R I CZCIONKAMI »KtK \8N! i \t A Ces« 2,58 gl
. ZACHOPKiCH PQZN WSKiEOO
darczymi, kulturalnymi i religijnymi. Szereg innych organizacji, m. in. Towarzystwo Pomocy Dzieciom i Młodzieży Polskiej w Niemczech, Centralny Komitet dla Kolonii Letnich dla Polaków w Niemczech i Komitet Niesienia Pomocy dla Śląska Opolskiego nawiązywały również ścisłą współpracę z redakcją "Strażnicy" w dziedzinie mobilizowania pomocy, środków oraz przejmowania zadań specjalnych z myślą o ludności polskiej za granicą, a w szczególności w Niemczechlo.
, » S e r w a ń s k i Edward: Związek Obrony Kresów Zachodnich Polski vviązek Zachodni a vviązek Polaków w Niemczech w latach 1922 -1939. Próba charakterystyki zagadnienia - postulaty badawczo naukowe. "Kwartalnik Opolski" R. 1969, nr 1-2 (57 - 58), s. 132-138.

Tadeusz
Bartkowiak
Zadania te znalazły swój wyraz w strukturze czasopisma, które w siedmiu działach informowało o aktualnym stanie stosunków polsko-niemieckich oraz o sytuacji międzynarodowej. Po trzyletniej przerwie w wydawaniu kwartalnika (1934- 1936), w roku 1937 jego struktura uległa zmianie, lecz fakt ten nie pociągnął za sobą istotnych zmian w treści ideowej publikacji. Określając zakres swych zainteresowań, redakcja stwierdzała również, że będzie przedstawiała na swych łamach "całokształt naszej pracy kulturalnej na ziemiach Polski Zachodniej w ciągu wieków, kładąc szczególny nacisk na objawy swoistej twórczości na wszystkich polach, na istnienie własnych sił i ognisk kulturalnych oraz twórców i myślicieli, którzy tu wyrośli, i na uwydatnienie wszelkich pierwiastków rodzimych, które wniosły do kultury polskiej Ziemie Zachodnie. Współzawodnictwo na polu twórczości kulturalnej to jedynie owocna forma dzielnicowości [...] zwracała baczną uwagę na dzisiejsze zagadnienia gospodarcze i społeczne, starając się je ująć z punktu widzenia interesów państwa Polskiego. Gospodarcze problemy związane z przyszłością przemysłu śląskiego oraz ze spławem wiślanym i portem gdańskim, będą zwracały szczególną naszą uwagę. Tak samo będziemy się starali wniknąć w krytyczne objawy powojennego przesilenia ekonomicznego, które ziemiom naszym daje się obecnie we znaki" 11. Pierwszy okres działalności "Strażnicy" zakończył się w 1933 r. W ostatnim, czwartym zeszycie XII rocznika, redakcja poinformowała: "Komunikujemy uprzejmie, że na skutek wzmagających się trudości wydawniczych "Strażnica Zachodnia" ulega zawieszeniu. Dziękując Szanownym Czytelnikom za okazaną nam w ciągu 12 lat istnienia wydawnictwa życzliwość, prosimy, aby tę samą życzliwość zechcieli przenieść na miesięcznik Związku Obrony Kresów Zachodnich "Front Zachodni", który od początku 1934 roku ukazuje się w znacznie większej objętości, służąc tym samym celom i zadaniom, jakie przez 12 lat istnienia usiłowała realizować "Strażnica Zachodnia" 12. Stało się to w okresie, w którym Związek Obrony Kresów Zachodnich był nieomal zwalczany. Z drugiej jednak strony przekonano się, iż trzeba przejść dc ofensywy w dziedzinie zagadnień niemieckiej mniejszości narodowej w Polsce i polskiej w Niemczech. Stąd "w roku 1934 powstała inicjatywa zmiany nazwy i charakteru Związku i powołania Polskiego Związku Zachodniego, co nastąpiło formalnie na Zjeździe w Warszawie w dniach 18 i 19 listopada 1934 r. Tam też przeniesiono siedzibę organizacji. Bezpośrednią przyczyną tej decyzji było podpisanie 26 stycznia 1934 r. polsko-niemieckiego paktu nieagresji oraz pewne złagodzenie zatargów polsko-niemieckich. Polityczne koła niemieckie podkreślały też przy wielu okazjach, że pakt spełni tylko wtedy swe zadanie, gdy zlikwidowany zostanie wrogo do Rzeszy ustosunkowany Związek Obrony Kresów Zachodnich 13 Decyzja o zmianie nazwy Związku i przeniesieniu jego siedziby do stolicy pociągnęła za sobą również przeniesienie do Warszawy redakcji i administracji "Strażnicy". Po dwunastoletniej działalności w Poznaniu (przy ul. Fredry 7; z dniem ,1 stycznia 1937 r. biura redakcji i administracji kwartalnika zlokalizowano w Warszawie, przy Al. Jerozolimskich 30. Kwartalnik ukazywał się w roku 193i7 oraz w roku 1939 (nr 1) nakładem Polskiego Związku Zachodniego.
Od pierwszych dni istnienia Polski Związek Zachodni stanął na stanowisku zdecydowanego przeciwstawiania się żywiołowi niemieckiemu w Polsce. Wbrew tendencjom polityki sanacyjnej, która w pakcie nieagresji widziała punkt przełomo
11 "Strażnica Zachodnia" R. 1922, nr 1, s. 3 - 4.
12 "Strażnica Zachodnia" R 1933, nr 4, s. f£ii 13 Wojewódzkie Archiwum Państwowe, jw.

Pawilon Związku Obrony Kresów Zachodnich na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu (1929 r.)
wy w stosunkach obu państw, gwarantujący utrzymanie status quo, Polski Związek Zachodni w kilka miesięcy po podpisaniu paktu stwierdził oficjalnie, że: "Pakt nieagresji osłabił tylko agresywność wyraźnie antypolskich wystąpień niemieckich, ale tym bardziej nie zwalnia społeczeństwa polskiego od obowiązku wytężonej pracy mającej na celu wszechstronny rozwój sił polskich na zachodnim pograniczu naszego państwa" 4 Wychodząc z tego założenia, iż Polski Związek Zachodni przystąpił do tym intensywniejszej działalności twierdząc jednocześnie, że w Niemczech nastąpiła jedynie "zmiana sposobu mówienia o Polsce, zaniechanie czy raczej ograniczenie antypolskich, rewizjonistycznych wystąpień, ale nie nastąpiło osłabienie planowej pracy niemieckiej" 15. Według paragrafu 4 i 5 Statutu przyjętego na Zjeździe, Polski Związek Zachodni miał być organizacją bezpartyjną, skupiającą wysiłki społeczeństwa polskiego dla wszechstronnego rozwoju państwowości polskiej. Miał on urzeczywistnić ten cel poprzez realizację postulatów zawartych w programie przyjętym 19 listopada 1934 r. Czytamy tam m. in. "Zadaniem naszym jest: l. pobudzanie i prowadzenie prac mających na celu rozwój gospodarczych i kulturalnych sił we wszystkich dzielnicach Polski; 2. roztaczanie opieki nad ludnością polską w Niemczech, zdobywanie i dostarczanie tej ludności środków umożliwiających należyte zaspokojenie jej potrzeb kulturalnych i gospodarczych; 3. programowa praca nad badaniem wszelkich zagadnień dotyczących narodowego, gospodarczego i kultu
14 "Strażnica Zachodnia" R. 1947, nr 4, s. 78.
15 T .
amze, 
Tadeusz
Bartkowiakralnego stanowiska Polski na zachodzie; 4. pogłębienie i utrwalenie znajomości tych zagadnień przez akcję propagandową, jak również współdziałanie z instytucjami zajmującymi się badaniem i programowaniem pokrewnych zagadnień"lo. Po trzyletniej przerwie w wydawaniu "Strażnicy Zachodniej", spowodowanej m. in. ograniczonymi możliwościami finansowymi Polskiego Związku Zachodniego w okresie kryzysu gospodarczego, w 1937 r. redakcja zwróciła baczniejszą uwagę na dział informacyjno-propagandowy, wyrazem czego było stosunkowo znaczne jego rozszerzenie. Objął on z jednej strony całość zagadnień dotyczących stosunków kulturalnych, narodowościowych, społecznych i gospodarczych w zachodnich dzielnicach Polski, a z drugiej - całość spraw dotyczących wzajemnych stosunków między Polską a Niemcami. Po tej linii poszedł Polski Związek Zachodni również w okresie późniejszym, dążąc do usunięcia wszelkich pozostałości z czasów zaiborów i do ugruntowania świadomości społeczeństwa, że usunięcie wpływów niemieckich ze staropolskich ziem nadbałtyckich, nadodrzańskich i nad Nysą Łużycką jest zadaniem dla Polski najważniejszym. Stosunki polsko-niemieckie w latach 1922 - 1939 znane były polskiej opinii publicznej przede wszystkim od strony antagonistycznej oraz z dążeń obu państw do uzyskania przewagi w różnych dziedzinach życia. Sytuacja ta znajdowała odbicie na łamach "Strażnicy" - ze szczególnym uwzględnieniem problemów dotyczących mniejszości niemieckiej w Polsce i mniejszości polskiej w Niemczech. Redakcja ostro występowała w interesie ludności polskiej, zamieszkałej na wschodnich terenach Rzeszy oraz przeciwko antypolskiej działalności instytucji niemieckich w Polsce. Z biegiem lat "Strażnica" coraz częściej nawoływała do ostatecznego i definitywnego rozstrzygnięcia kwestii mniejszości stwierdzając słusznie, że: "Rozwiązanie problemu narodowościowego w Polsce jest jednym z najważniejszych zagadnień naszej polityki wewnętrznej. Kilkuletnie doświadczenie nauczyło nas, że obce narodowości zachowują się względem państwa polskiego nader agresywnie, że nie zadawalają się równouprawnieniami, zagwarantowanymi im ustawami Rzeczypospolitej, lecz żądają dla siebie stanowiska uprzywilejowanego. Szczególnie odno
»Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Poznaniu; Zespół: Polski Związek Zachodni 801.

KWARTALNIK "STRAŻNICA ZACHODNIA" 1922 - 1939 (FORMAT A-S)
Liczba Lp. Rocznik Rok ar kuszy dru- arkuszy wy- artykułów Cena jednego zeszytu stron druku karskich dawniczych problemowych l 2 3 4 5 6 7 8 l I 1922 852 53,25 35,50 28 nr 3 - 6 400 mkp nr 7 - 10 600 mkp nr 11 - 12 1500 mkp 2 II 1923 696 43,50 29,00 14 nr l - 5 5 O O O m kp nr 6 8000 mkp nr 7 - 9 250 000 mkp nr 10-12 2,50 złp (frk. walor) 3 III 1924 467 29,25 19,50 4 nr l - 6 4,00 zł nr 7 - 12 6,00 zł 4 IV 1925 348 21,75 14,50 6 nr l - 6 2,50 zł nr 7 - 12 4,00 zł 5 V 1926 340 21,25 14,16 12 nr l - 4 2,50 zł 6 . VI 1927 554 34,62 23,08 19 nr l - 4 2,5 O zł 7 VII 1928 709 44,31 29,58 33 nr l - 2 3,00 zł nr 3 - 4 4, O O zł 8 VIII 1929 594 37,12 24,75 25 nr l - 4 5,00 zł 9 IX 1930 672 42,00 28,00 27 nr l - 4 5,00 zł 10 X 1931 667 41,62 27,83 22 nr l - 4 5,00 zł 11 XI 1932 552 34,50 23,00 22 nr l - 4 5,00 zł 12 XII 1933 666 41,62 27,75 21 nr l - 4 5,00 zł 13 XIII 1937 610 38,12 25,42 21 nr l - 4 3,00 zł 14 XIV 1939 240 15,00 10,00 6 nr l 3,00 zł Razem: 7789 497,81 332,07 260 
Tadeusz
Bartkowiak
si się to do Niemców i Żydów. Pierwsi nie chcą pogodzić się z nowymi warunkami politycznymi, wytworzonymi przez Traktat Wersalski, drudzy dążą do zorganizowania państwa w państwie. Nadto pierwsi korzystają z każdej okazji, aby swoje pretensje do rządu polskiego, zawsze bezzasadne - przenieść na forum międzynarodowe, uważając to jako jeden ze środków skierowanej przeciwko państwu polskiemu propagandy"17. Swoje stanowisko w tej sprawie potwierdziła redakcja również kilkanaście lat później oświadczając: "Sukcesy polityczne Niemiec narodowo-socjalistycznych w pierwszym półroczu 19318 r. uwieńczane zajęciem Austrii, wzmogły w poważnym stopniu samopoczucie narodowych mniejszości niemieckich, żyjących poza niemieckimi granicami państwowymi, aktywizując je przede wszystkim pod względem politycznym. W życiu mniejszości niemieckiej w Polsce reperkusje tych wydarzeń wyraziły się głównie w spotęgowaniu wysiłków nad zmontowaniem jednej ogólnokrajowej organizacji Niemców w Polsce, mającej stać się rzeczniczką ich potrzeb, interesów i dążeń [...] Myśl ta nie została zarzucona, awansując na czołowe miejsce w programie prac i działalności Rady Niemców w Polsce" ls. W wyniku takiej postawy, zarówno "Strażnica", jak i Związek Obrony Kresów Zachodnich i Polski Związek Zachodni były często przedmiotem ataku oficjalnych kół niemieckich le . Kiedy po I wojnie światowej (1914-1918) wydawało się, że Niemcy to naród, który w wyniku klęski wojennej skonsolidował się, redakcja kwartalnika doszła do słusznego wniosku, że nad wszystkimi przeciwieństwami, których ten naród był pełen, górowała chęć przywrócenia Rzeszy - o ile się da pokojowo - dawnej pozycji potężnego mocarstwa imperialistycznego. "Strażnica" w wielu artykułach wskazywała, iż imperializm niemiecki opierał się na trzech podstawowych czynnikach: silnej armii, rozbudowie gospodarczej i niemieckiej mniejszości zagranicznej, która w całej rozciągłości solidaryzowała się z polityką Niemiec. Przemyślana i planowa działalność w każdej z wymienionych dziedzin cechowała głównie epokę Stresemanna, a silna indywidualność tego bez wątpienia najwybitniejszego męża stanu powersalskich Niemiec przez szereg lat była symbolem jednolitej myśli i jednolitego programu państwowego- Z chwilą jednak - podkreślała "Strażnica" - gdy indywidualność ta zaczęła się wycofywać z życia politycznego i publicznego okazało się, że owa "jednolitość" była dziełem wyłącznie Stresemanna i na nim się opierała. Po dojściu do władzy Adolfa Hitlera, zaczęto w Niemczech głosić hasła reWIZJI Traktatu Wersalskiego oraz domagać się rewizji granic z Polską. W tym właśnie okresie nasiliły się antypolskie 'wystąpienia w Niemczech, zaczęto dążyć wszystkimi dostępnymi środkami do ustanowienia hegemonii Niemiec w Europie. E*ążenia te zostały poprzedzone wprawdzie szeregiem ukłonów w stronę Polski, lecz nie zmieniły one ogólnej, antypolskiej tendencji polityki niemieckiej. N owym tendencjom i celom polityki Niemiec przeciwstawiała się "Strażnica",
" K i e r s k i Kazimierz: Prawa mniejszości niemieckiej w Polsce. "Strażnica Zachodnia" R. 1923, nr 1- 3, s. 2.
» "Strażnica Zachodnia" R. 1939, nr l, s. 215.
»Wychodzący w Olsztynie tygodnik "Unsere Heimat" - nazywający siebie również "Organ des Ostdeutschen Heimatdienstes und der Heimatvereine in Ost- und Westpreussen" - stwierdził np. 8 września 1929 r., że "Wszechstronna działalność znanego - a w 1921 r.
stworzonego - ZOKZ, nosi "wybitne piętno bezwzględnej oraz zdecydowanej walki z niemczyzną, skierowanej w pierwszym rzędzie przeciwko tzw. niebezpieczeństwu niemieckiemu [...] Reasumując trzeba stwierdzić, że ZOKZ jest przede wszystkim i jedynie bojową organizacją do walki z Niemcami". "Strażnica Zachodnia" R. 1929, nr 3, s. 387która przewidziała niebezpieczeństwo związane z dojściem Hitlera do władzy. Wprawdzie na samym początku kwartalnik zajął stanowisko ugodowe twierdząc, że Hitler nie będzie dążył do zatargów z Polską, to jednak pogląd ten uległ szybko zmianie pod wpływem oficjalnych wypowiedzi nowego kanclerza. Redakcja zrozumiała swój błąd i przy każdej okazji udawadniałia, że stosunki polsko-niemieckie pogarszały się coraz bardziej. Jeszcze w roku 1933 redakcja stwierdzała: "Gwałcenie praw kulturalnych Polaków w Niemczech musiało spotkać się z naszym oporem i dalszy taki stan musiałby nas skłonić do rewizji uprawnień kulturalnych Niemców w Polsce. Jeśli kiedykolwiek wystąpienia Związku nosiły charakter wystąpień ostrych, daremnie byłoby szukać w nich pierwiastka szowinistycznego. Odwrotnie, bezprawia stosowane wobec uprawnień kulturalnych naszych rodaków w Niemczech prowokowały nas do aktu samoobrony"20. Takiego stanowiska nie zmieniły nawet chwilowe przejawy odprężenia stosunków obu państw. Tak np. po podpisaniu 17 marca 1930 r. polsko-niemieckiej umowy handlowej, nazwanej - ostrożnie - przez "Strażnicę Zachodnią" .umową gospodarczą, redakcja sygnalizowała z niepokojem: "Niesłychanie ważną dla nas dziedzinę umowy stanowią postanowienia, dotyczące uprawnień obcych obywateli i spółek. W tym zakresie umowa przedstawia duże niebezpieczeństwo, zwłaszcza dla naszych kresów zachodnich [.,.] Umowa daje podstawę, dla Polski - cf wywozu ograniczonego kontygentami i nadto, w ramach kontyngentów, warunkami co do sposobu sprzedaży, a dla Niemiec - do całkowicie swobodnej i nieograniczonej ekspansji" 21. Redakcja przyjmowała więc przejawy "dobrej woli" ze strony Niemiec z uwagą i zainteresowaniem, ale było to już tylko zawodowe zainteresowanie dziennikarzy a nie entuzjazm, który poprzednio towarzyszył wielu porozumieniom na polu stosunków polsko-niemieckich. W szeregu wypadkach, nawet już po zawarciu połowicznych porozumień między obu państwami w dziedzinie politycznej czy gospodarczej, "Strażnica" ze zdziwieniem zapytywała, co było powodem takiego a nie innego stanowiska oficjalnych kół rządowych Rzeszy. Odpowiedź redakcji w tym względzie była zawsze jednakowa. Doprowadzała bowiem do wniosku, że polityka Niemiec względem Polski była bez zmiany - tradcyjna, nacechowana antypolską propagandą i obliczona na jak największe korzyści własne. W latach 1934 - 19316 oraz w roku 1938 "Strażnica" nie ukazywała się. Należy jednak stwierdzić, że kwartalnik, jako organ polityczny i prasowy Związku Obrony Kresów Zachodnich i Polskiego Związku Zachodniego, stał zawsze na stanowisku obrony interesów Polski i walki z antypolską propagandą niemiecką oraz Związek Obrony Kresów Zachodnich i Polski Związek Zachodni reprezentowały swym programem i zaangażowaniem politycznym ruch, który można nazwać ruchem zachodnim 22.
DWUTYGODNIK "STRAŻNICA ZACHODNIA". "FRONT ZACHODNI"
Decyzja dyrekcji Związku Obrony Kresów Zachodnich oraz redakcji "Strażnicy Zachodniej", która doprowadziła do zmiany czasopisma z miesięcznika na kwartalnik, pociągnęła za sobą zmniejszenie częstotliwości publikowanych informacji
*. S r o c K i Bolesław: Polska Niemcy po wojnie światowej. "Strażnica Zachodnia" R.
1933, nr 1-2, s. 13.
" K ról i k o w s k i Franciszek: Umowa gospodarcza polsko-niemiecka. "Strażnica Zachodnia" R. 1930, nr l, s. 156 - 161. a S e r w a ń s k i Edward, cp. cit.
3 Kronika Miasta Poznania 
Tadeusz
Bartkowiak
Z&CUQDW
MałO PomticoHt tpuuutom IlITIIICTbIE60 *TO*UNKU POJ'KH NEmiec *M>)K *JIl CKimZIEN 1835 Nr. W
Rok pracy Polskiego Związku Zachodniego
W dni« 19 listopada b. r, minął rok od ostatniej?« walnego gjaade Zwiąsfei Obrony Kresów Zaenodmeh, który aehwalil mereg sunkn w orgaimaeji »aszej. Zasadniosemi
i narodowych interesów aa mehodssie. Przeniesienie siedsaby Zarssadn Głównego i naczelnej Dyrekcji Pelsfciego Zwięsktt AehodnieĘo do
Winieta miesięcznika "Front Zachodni" (1935)oraz rzadszy niż poprzednio kontakt z czytelnikami. Z dniem 1 stycznia 192'6 r. redakcja "Strażnicy Zachodniej" nastawiła się na problemowe omawianie na swych łamach zagadnień z dziedziny stosunków polsko-niemieckich, pomijając milczeniem wiele ważkich wydarzeń z życia Związku, jak również współpracy Związku Obrony Kresów Zachodnich z innymi organizacjami masowymi i społeczno-polityeznymi. Lukę tę miał wypełniać "Biuletyn Związku Obrony Kresów Zachodnich", lecz i on nie spełniał swej roli. W tej sytuacji, w dniu ]X) marca 1927 r., na rynku wydawniczym ukazał się pierwszy numer dwutygodnika "Strażnica Zachodnia", zawierający oprócz aktualnego artykułu wstępnego kronikę wyftofc I.
Poxnan, 1$ marca 1987 r.

Nr, I.

CA ZACHODNI OWUTYQQONIK ZWIĄZKI? OBRONY KRESÓW ZACHOOJICH (daw«*«! »Iutetyn Z« O. K z.)
Redłłfct«r ool»ow*«<lAla*ft¥; ttH&nryfc £ a M« * r & £ Ko-f« &****** p )1<. o. «MMM? a***łw?&**rrY«s*» £**U;**« o*¥<<<<'łI' ******* )K***<<H****B*( w »OYlIIIrn:a
T#s***a ***ft*
&.4k<. ai1*a*?A*3 wytkft WżKtwa :f&NQhI*# trc)l'wfeJ\, h&@hI% kromkę t4%flI &w,m&mp$rjJ. l&&JKK& &$$!%$&p&śwżęsmtzprmg&$Efowś mswuzxm.fJzfcb
Winieta pierwszego numeru dwutygodnika "Strażnica Zachodnia" (1927)darzeń i rubrykę poświęconą sprawom organizacyjnym, komunikaty dyrekcji oraz wiadomości z życia kół. "Apelujemy gorąco do Zarządów naszych Kół oraz PP. Czytelników i Sympatyków Związku O.K.Z. - pisała redakcja - aby regularną opłatą prenumeraty i chętną współpracą redakcyjną zechcieli nam umożliwić postawienie pisma naszego na wysokim poziomie zarówno pod względem szaty zewnętrznej, jak i doborowej, aktualnej i wyczerpującej treści" 23. Redakcja i administracja pisma mieściły się w Poznaniu przy ul. Fredry 7. Pracami kierował komitet (kolegium), którego składu osobowego-nie publikowano Ł4. Nie uległa także zmianie wysokość prenumeraty - 3,50 zł rocznie. Podobnie jak przedtem, redakcja borykała się z trudnościami wydawniczymi, drukując dwutygodnik kolejno w pięciu drukarniach M. Pewnym zmianom ulegała każdorazowo objętość poszczególnych zeszytów oraz ich liczba w kolejnych rocznikach. W odróżnieniu od kwartalnika, zmianie uległa szata graficzna. Redakcja wiele miejsca przeznaczała na materiały ikonograficzne, sprawozdania z masowych imprez i uroczystości oraz akcje propagandowe mające na celu popularyzację polskiej racji stanu, a odbywające się w Poznaniu lub w innych regionach Polski czy okręgach Związku. Wiele miejsca poświęcono m. in. udziałowi Związku Obrony Kresów Zachodnich w Powszechnej Wystawie Krajowej, opublikowano szczegółowe opisy wszystkich działów wystawienniczych w pawilonie Związku Obrony Kresów Zachodnich przy ul. Śniadeckich m . Z manifestacji mieszkańców Poznania przeciwko atakom niemieckim, jaka w dniu 7 sierpnia 1930 r. odbyła się na pi. Wolności w Poznaniu, redakcja zamieściła szczegółowe sprawozdanie z fragmentami przemówienia Bernarda Chrzanowskiego, w którym powiedział on m. in.: "Niezwykłe to dzisiejsze zebranie. Zeszli się ludzie najskrajniejszych przeciwieństw, a w najzupełniejszej zgodzie i niezliczonej gromadzie, w jedności nie tylko co do istoty sprawy, lecz co do jej załatwienia, w jedności nie tylko rozumu, lecz i uczucia, nie tylko zimnego przekonania, lecz najgorętszego umiłowania. Chodzi przecież o urągającą kulturze groźbę wywołania, po najstraszliwszej z wojen, nowego przelewu krwi, o niesłychane zlekceważenie zawartego niedawno pokoju, o brutalny zamach na odwieczną naszą ziemię, i to na ziemię tworzącą najcenniejszy klejnot w koronie ziem Rzeczypospolitej, bo łączącą tę Rzeczypospolitą z morzem. Jest to nie tylko ziernia chleb nasz powszedni rodząca, lecz jedyna nasza swobodna droga na świat, ziemia konieczna dla nas jak światło, niezbędna jak słońce - warunek naszego istnienia. Błogosławiona ona, błogosławione to wybrzeże, że tak nas złączyło. Błogosławiony dzień, tę łączność ujawniający. W niej nasza obrona"27. Godny podkreślenia jest -również fakt, że redakcja często podejmowała tematykę ziem zachodnich oraz publikowała odezwy Związku do ludności zamieszkałej na obszarach oddziaływania czasopisma.
23 "Strażnica Zachodnia" JI. 1927, nr l, s. 1.
21 Redaktorzy dwutygodnika "Strażnica Zachodnia" w latach 1927 -1932: Henryk Jaśkiewic z od 10 III 1927 do 10 IV 1930; Józef Korpała od 25 IV do 10 VI 1930; Stanisław Pliszczyński od 25 VI 1930 do 31 V 1932; Jan Prąckowiak od 31 VIII do 5 XII 1932. 25 W latach 1927-1932 dwutygodnik drukowano: od 10 III 1927 do 9 VIII 1928 w Drukarni "Poradnika Gospodarskiego", Poznań ul. Seweryna Mielżyńskiego 24; od 29 VIII 1928 do 25 III 1930 w Rolniczej Drukarni i Księgarni Nakładowej, Poznań, ul. Seweryna Mielżyńskiego 24; od 25 IV 1930 do 30 I' 1932 w Drukarni "Gazety Powszechnej", Sp. Akc, Poznań aj. Marcinkowskiego 18; od 25 II do 30 IV 1932 w Drukarni "Gazety Powszechnej", Poznan, ai. Marcinkowskiego 18; od 31 V do 5 XII 1932 w Drukarni Nakładowej Józefa Kawalera (Szamotuły).
26 "Strażnica Zachodnia" R. 1929, nr II, s. 1.
27 "Strażnica Zachodnia " R. 1930, nr 17, s. l.

3* 
Tadeusz
Bartkowiako o <'-It -
'-10 o"co teirT « H lr)  Q) Q)  ' ' O 'o '  "'d "'d O O 0.,0.,
"n ....n III " 00 '-.. N """" '-..   '-.. t-N Q)........ Q)    " . N . \D 'O 'O  ,, "'d "'d O N O ,..., '-.. " ........0 0.,0f\ > ""»
?"-'»
" ł .-_
»» » oT » A C'-I N N N A H N n fA f!i tł tJ> gON A r ? e{ 5 K .2  o.

( '-10 >n m -st * es t.... (5 (N M M est - O en @ i> i> N .H vo 4D 00 en A '-13 - TI N In m t'Y'\ *n ..... t - t- CLI, N < O 3 I - 9 O O vi O »ri O O >. O O 'n es @ es o O ił O h 0\ f i A en en H n N M A H -VI  ł- H 3-3 3  O Tf _3" .* Tf I\.
00 <N Tf in 00 0\ O T-1 j-1 j-1 "H ł-( r--4 a (H 00
M t - 00 0\ O III es O r N N m m m Ki $ł\ ł \ es 0\ 0\ C\ ł-( T-1 1-1 1-1 E N 5 M 'S u o * HH 1--{ 1-1 H*' 111**
_ es en " mvo 
Po sześcioletnim okresie (w latach 19217 - 19312) działalności dwutygodnika "Strażnica Zachodnia" pismo uległo likwidacji. Jego miejsce w roku 1lI33 zajął dwutygodnik (a od 1934 r.) miesięcznik "Front Zachodni" 28. W związku z powstaniem Polskiego Związku Zachodniego w dniu 1 listopada 1936 i. redakcję przeniesiono do Warszawy (Al. Jerozolimskie 20), a z dniem 1 stycznia 1936 r. przeniesiono tam również administracj ę. Do chwili zmian organizacyjnych Związku Obrony Kresów Zachodnich i Polskiego Związku Zachodniego redakcja i administracja mieściły się w Poznaniu przy ul. Fredry 7. Od stycznia 1935 r. zmianie uległa również szata zewnętrzna miesięcznika, który stał się pismem organizacyjnym, przeznaczonym przede wszystkim dla członków i sympatyków Polskiego Związku Zachodniego. Akcja wydawnicza Związku Obrony Kresów Zachodnich i Polskiego Związku Zachodniego w latach 1922 - 1339 zasługuje na uznanie. W okresie zaognionych stosunków polsko-niemieckich i trudności gospodarczych, spowodowanych kryzysem gospodarczym oraz antypolską polityką Niemiec, Związek Obrony Kresów Zachodnich i Polski Związek Zachodni potrafiły znaleźć dość sił organizacyjnych i środków finansowych, aby wydawać itrzy wspomniane periodyki pra
ss "Front Zachodni" - pismo poświęcone sprawom wzajemnego stosunku Polski i Niemiec. Czasopismo Związku Obrony Kresów Zachodnich (od 1934 r. Polskiego Związku Zachodniego), drukowane od 31 XII 1935 r. w drukarni "Dziennika Poznańskiego", od II 1933 do 31 X 
sowę o 'Stosunkowo dużej objętości. Nie umniejsza sprawy fakt, że redakcje kwartalnika i dwutygodnika "Strażnica Zalchodnda" oraz miesięcznika "Front Zachodni" zyskały sobie poparcie wybitnych naukowców, działaczy politycznych i ludzi pióra. Praca ta wymagała bowiem dużego wysiłku organizacyjnego, a fakt jej podjęcia trzeba traktować jako dowód zrozumienia celów politycznych stawianych przez koła oficjalne Związku Obrony iKresów Zachodnich i Polskiego Związku Zachodniego. Wywiązanie się z zadań świadczy najlepiej o potrzebie istnienia w tym okresie prasy, która broniła polskich interesów w trudnych latach tarć polsko-niemieckiich, poprzedzających bezpośrednio wybuch II wojny światowej.

ANEKS DZIAŁY BIUHA DYREKCJI ZARZĄDU GŁÓWNEGO ZWIĄZKU OBRONY KRESÓW ZACHODNICH
I Dział Organizacyjno- Polityczny zajmował się: sprawami organizacyjnymi; przeciwdziałaniem politycznym akcjom niemieckim; nadzorem nad organizacjami niemieckimi i pojedynczymi Niemcami; obsadzeniem zakładów pracy przez Polaków; sprawami światopoglądowymi; sprawami polityki zagranicznej Związku; sprawami bibliotek i archiwów. II Dział Gospodarczy zajmował się: sprawami likwidacji i opcji; zagadnieniami konwencji gospodarczych; tworzeniem osad i Polskich Spółek Parcelacyjnych; sprawami reemigracji. III Dział Prasowy zajmował się: dostarczaniem artykułów i komunikatów do gazet; wydawaniem przeglądów prasowych; wydawaniem i administrowaniem "Strażnicy Zachodniej"; tworzeniem zbioru wycinków prasowych.
IV Dział Kulturalno-Oświatowy zajmował się: sprawami obchodów i uroczystości; organizowaniem wykładów i koncertów; sprawami szkolnictwa, czytelnictwa, kin, teatrów i wycieczek; opieką nad Towarzystwem Miłośników Historii; zbieraniem składek na zakup pomocy naukowych dla szkół ziem nie wyzwolonych. V Dział Kasowo-Administracyjny zajmował się: finansowaniem "Strażnicy Zachodniej" - głównie ze składek oraz wpływów za prenumeratę czasopisma.
DZIAŁY "STRAŻNICY ZACHODNIEJ" W ŁATACH 19'22 - 1933 I Artykuły (różnej treści i formy) zajmowały się najczęściej problematyką związaną z przeszłością naro d u polskiego. II Życie polityczne. Dział ten informował o sytuacji politycznej po obu stronach granicy zachodniej. III Życie gospodarcze. Zawarte w nim materiały rozpatrywały zagadnienia związane z polsko-niemieckimi stosunkami gospodarczymi (w różnych aspektach i z różnych punktów widzenia). IV Życie kulturalne. W dziale tym zamieszczano art y kuły, poświęcone te ma tycznie życiu kulturalnemu w Polsce i w Niemczech. V Książki i pisma. Publikowano tu recenzje wydawnictw naukowych i popularnonaukowych autorów polskich i niemieckich poświęconych kresom zachodnim i stosunkom polsko-niemieckim. VI Przegląd prasy. Donosił o nastrojach prasy polskiej i niemieckiej oraz jej stosunku do kluczowych zagadnień polityki międzynarodowej. VII Daty i fakty. Zawierał przegląd najważniejszych wydarzeń międzynarodowych.

1P35 r. ukazywało się pod redakcją Antoniego Ciesliczaka, natomiast od l XI 1935 r. pod redakcją Józefa Wojciechowskiego. 
Tadeusz
Bartkowiak
Układ pisma w latach 1937-1939: I Artykuły. II Zdarzenia i fakty. III Przeglądy. IV Różne - nr 1, R. XIV: 1935 tego działu brak. V Sprawozdania i oceny VI Bibliografia - w nr 1, R. XIV: 1939 tego działu brak.
Współpracownicy redakcji "Strażnicy Zachodniej": prof. dr Jan St. Bystroń (Warszawa), Alfred Chłapowski (Bonikowo), prof. dr Ludwika L Dobrzyńska-Rybicka (Poznań), prof. dr Stanisław M. Kutrzeba (Kraków), Antoni J. Ludwiczak (Poznań), prof. dr Wincenty Lutosławski (Wilno), prof. dr Nikodem Pajzderski (Poznań), prof. dr Eugeniusz Romer . (Lwów). Z kwartalnikiem współpracowali również: historyk prawa prof. dr Oswald Balzer (Lwów), 'slawista prof. dr Baudouin de Courtemay (Warszawa), publicysta Jan Bederski (Poznań), bibliograf prof. dr Ludwik Finkei (Lwów), poeta Jan Kasprowicz (Lwów), publicysta Bolesław Koreywo (Poznań), działacz polityczny Wojciech Korfanty (Poznań), działacz społeczny Stanisław Okoniewski (Kościelec), historyk prof. dr Alfons Parczewski (Wilno), publicysta Konstanty Prus (Katowice), publicysta Jan Przybyła (Katowice), historyk prawa prof. dr Antoni Peretiatkowicz (Poznań), architekt Kazimierz Ruciński (Poznań), publicysta Edward Rybarz (Katowice), historyk prof. dr Adam M. Skałkowski (Poznań), historyk Michał Wł. Urbanek (Wejherowo) oraz hisjtoryk prof. dr Konstanty Wojciechowski «Lwów).
BIBLIOGRAFIA ZAWARTOŚCI "STRAŻNICY ZACHODNIEJ" 1022 - 1939 (WYBÓR WAŻNIEJSZYCH ARTYKUŁÓW PROBLEMOWYCH)
B a rań s k i K.: Ubezpieczenie na Kresach Zachodnich. R. 1922, nr 3, s. 14.
B o g e n s e eJ. i S k a l aJ.: Problem mniejszościowy w Niemczech. R. 1929, nr 3.
s. 149. B o r o w i k J.: Znaczenie dostępu do marzą dla aprowizacji szerokich mas. R. 1926, nr 4, s. 251; Naukowa obrona Pomorza a Instytut Bałtycki. R. 1930, nr 11, s. 175 B o r o w s kiW.: Polskość miast byłej dzielnicy pruskiej w świetle rezultatów spisu Z roku 1921. R. 1922, nr 3, s. 20. B r a t k o w s k i St.: Układ polsko-niemiecki Z 31 października 1929. R. 1930, nr 1, s. 114 C h r z a n o w s k i F. : Niemieckie skargi mniejszościowe na Polskę przed Radą Ligi Narodów w latach 1920 - 1930. R. 1930, nr 1, s. 23; Sprawy polsko-niemieckie na styczniowej sesji Rady Ligi Narodów. R, 1930, nr 1, s. 151; Sprawy polsko-niemieckie na majowej sesji Ligi Narodów. R. 1930, nr 2, s. 301; Dyskusja mniejszościowa na szóstej Komisji XI Zgromadzenia Ligi Narodów. R. 1930, nr 4, s. 600; Jak Rada Ligi Narodów zaleciła podzielić Górny Śląsk w roku 1921. R. 1931, nr 3, s. 399; Skargi mniejszościowe Polaków Z Niemiec na październikowej (1932) sesji Rady Ligi Narodów. R. 1932, nr 3, s, 318; Doroczna de- - bata mniejszościowa w Lidze Narodów. R. 1932, nr 3, s. 339. C i e ś l i c z a k A.: Niemcy w Polsce. R. 19,37, nr 4, s. 538, R. 193'9, nr 1, s. 215.
D ę b s kiJ. : Niemiecki klub parlamentarny w Sejmie i Senacie Rzeczypospolitej R. 1933, nr 1 - 2, s. 82.
D o b r z y ń s k a - R y b i c k a L.: Z socjologii kresów. R. 1925, nr 4 - 6, s. 138.
F e l d m a n J. : Traktat wersalski jako etap zmagań polsko-niemieckich. R. 1930, nr 1, s. 1; Niemiecka działalność kulturalno-oświatowa na Pomorzu i w Wielkopolsce. (J. F.). R. 1933, nr 1 -2, s. 172. G l a s s J.: Mazurzy pruscy w Niemczech powojennych. R. 1927, nr 2, s. 161.

G o s t y ń s k i K.: Zarys historii politycznej nich po wojnie. R. 1933, nr 1- 2, s. 45; dzy Rzeszą a Niemcami zagranicznymi w ihr 4, s. 504. G r a b s k i L: nr 4, s. 524. G r z e g o r c z y k P.: Uwagi o prasie niemieckiej w Polsce. R. 1933, nr 1- 2, s. 94.
Gór s k i K.: Do genezy państwowości pruskiej. R. 1930, nr 3, e. 388; Początki polonizacji polskiej w Prusach. R. 1933, nr 4, s. 549. J a b c z y ń s k i M. : Pruska polityka szkolna w Poznańskiem R. 1-922, nr 1- 2, s. 64.
J a n k o w s kiJ.: Zagadnienia pogranicza wschodnio-pruskiego. R. 1939, nr l, s. l.
Jar e c k i S1.: Niemcy na Pomorzu w świetle ostatnich wyborów samorządowych.
R. 1929, nr 4, s. 502.
J li n o s z a W. : Powstanie polskiego szkolnictwa prywatnego w Prusiech.
nr 4, s. 407; Obecne położenie polskiego szkolnictwa w Niemczech a niemieckiego w Polsce. R. 1933, nr l - 2, s. 108. K a g e: Sprawa nowych jortyjikacji niemieckich na granicy polskiej. R. 1927, nr 3.
s. 363. K a t e l b a c h T.: Narodowo-społeczna struktura ludności polskiej w Niemczech.
R. 1931, nr 2, s. 222.
K a z e t : Obecny stan sporu o ważność :(głoszeń do szkół mniejszościowych na Górnym Śląsku. R. 1928, nr l, s. 99; Wyrok Trybunału Haskiego w sprawie szkół mniejszościowych na Górnym Śląsku. R. 1928, nr 3, s. 401. K i e r s k i K.: Prawa mniejszości niemieckiej w Polsce. R. 1923, nr 1- 3, s. 2 oraz nr 4 - 5, s. 161 i nr 6, s. 285; Mieszany Trybunał Rozjemczy wobec likwidacji majątków niemieckich. R. 1923, nr 10 - 12, s. 215; Pomorze polskie. Sprawa tzw. korytarza. R. 1928, nr 3, s. 333 oraz nr 4, s. 507; Bilans likwidacji niemieckiej w Polsce. R. 1929, nr 4, s. 391. KoręYlisz M.: Spółdzielczość niemiecka w Polsce. R. 1928, nr 3, s. 453.
Kor o w i c z M.: Sytuacja prawna obywateli polskich w Gdańsku w świetle "opinii" Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej z dnia R. 1932, nr l, s. 57.
K o wal e n k o W. : W dziesięciolecie pracy i walki o stanowisko na Morzu Bałtyckim. R. 1930, nr l, s. 67; Prusy Wschodnie w świetle najnowszych badań. R. 1932, nr l, s. 70.
K o ź l i k R.: Spółdzielczość polska i niemiecka
Niemców Wzajemne okresie
w województwach zachodstosunki i współpraca pomięprzedhitlerowskim. R. 1933,
Zagadnieniamniejszościowo-polskiena
Śląsku
Opolskim.

R.

1927,czasieniewoli.
R.

1929,
II
1932.
ivwojewództwachzachodnich
R. 1933, nr l - 2, s. 217.
K ról i k o w s k i Fr. : Umowa gospodarcza polsko-niemiecka.
K li d l i c K i St..: Udział Niemców w wyborach do rad nańskiego w 1929 roku. R. 1929, nr 4, s. 513. L e n a r t o w i c z S. : Zagadnienie polskości w Gdańsku. R.
L li t fi a n R.: Kwestia niemiecka na Śląsku. R. 1929, nr nośląski. R. 1931, nr 3, 'S. 354. M a ń k o w s k i A.: Piśmiennictwo polskie na Warmii. R. 1923, nr M o k r z y c kiJ.: Po wygaśnięciu Konwencji Genewskiej. R. 1937, M o y k o w s k i A. : Polskie niepowodzenia wyborcze w Niemczech.
s. 242; Podstawy i cele niemieckiej polityki mnzeJszosczowej. R. s. 55; Udział Polaków w pruskich wyborach komunalnych 1929. s. 440.
R. 1930, nr l, s. 156.
miejskich województwa poz1928, nr 4, s. 632.
1-2, s. 17 ; Plebiscyt gór
1-3, s. 71.
,nr 2-3, s. 360.
R. 1928, nr 2.
1929, nr 1-2, R. 1929, nr 4, 
Tadeusz Ba rtkowiak
Na d o b n i K M.: Przesiedlenie Niemców w Poznańskiem. R. 1926, nr 3, s. 196; Niemcy w województwach zachodnich w świetle spisu ludności Z roku 1931.
R. 1'933, nr 1-2, s. 33.
O b s e rw a t o r: Z dziejów i celów Deutschtumsbundu w Polsce (1919-1923).
R. 1927, nr 2, s. 174; nr 3, s. 333.
O l s z e w i c z W.: Geopolityka i geografia niemiecka jako czYnniki antypolskiej propagandy politycznej. R. 1931, li 4, s. 15471. p l u t y ń s A k i A. : Przeciwieństwa gospodarcze Niemiec i Polski. R. 1933i, nr 3, s. 348; Stosunki międzY Polską a Niemcami w zakresie spraw politycznych i kulturalnych (PI). R. 1937, nr 2 - 3, s. 325 oraz nr 4, s. 505. P. L.: Niemiecki stan posiadania na roli w województwie poznańskim a reforma rolna. R. 11927, li 4, is. 5H9; R. 1928, li 1, s. 110. R ę g o r o w i c z L.: Stosunki narodowościowe na Śląsku na podstawie spisu ludności, statystyki wyborczej Z 1930 r. oraz szkolnej Z 1932 r. R. 1932, nr 4, s. 414; Niemcy w województwie warszawskim. R. 1937, nr 4, s. 415.
R o g o w s kiJ.: Polska a morze. R. 1924, nr 1-6, s. 49; MazurzY pruscy. R. 1928, nr 1, s. 69. R z ó S K aJ.: Osiedlanie się cudzoziemców w Polsce w związku z rokowaniami polsko-niemieckimi. R. lS27, nr 4, a 475; Sprawa niemiecka w województwach zachodnich w świetle wyborów sejmowych Z 1928 roku (I województwo poznańskie). R. 1928, nr 2, s. 197. S fi o g o r z e w s ki' K.: Zbrojenia niemieckie jako problem polityki europejskiej.
R. 1937, nr 2 - 3, s. 202.
S r o c k i B.: Niemcy i Polska w roku 1930. R. 1931, nr 1, s. 1; Polska i Niemcy po wojnie światowej. R. 1933, nr 1 - 2, s. 1. S t e b e l s k i A.: Położenie ludności polskiej w Trzeciej RzeszY. R. 1937, nr 1, s. 3.
S t a r z e w s kiM.: Elita i wódz w projekcie ustroju Trzeciej RzeszY. R. 1933, nr 3, s. 323. Stroński St.: Niemcy i Polska na przejściu 1928-1929. R. 1929, nr 1-2, s. 1.
S w o rak o w i s k i W.: Niemieckie towarzYstwa naukowe i biblioteki w Polsce R. 1933, nr 1 - 2, s. 200.
S z a l i ń s k i T.: Statystyka ludności byłej dzielnicy pruskiej. R. 1928, nr 1, s. 47; Struktura narodowościowa wsi poznańskiej i pomorskiej. R. 1923, li 6, s. 328; Udział Niemców w wyborach do ciał ustawodawczYch w 1922 r. R. 1923, nr 7 - 9 , s. 31. S z ł a p c z y ń s ki Z.: Związek Polaków w Niemczech (Z. S.). R. 1928, nr 3, s. 449; Z zamierzeń nacjonalizmu niemieckiego (Z. S.). R. 1929, li 4, s. 524; Polacy w Niemczech. R. 1937, nr 4, a 524; R. )li939, li 1, s. 197, S z. C: Rzut oka na działalność Związku Obrony Kresów Zachodnich w pierwszYm dziesięcioleciu pracy R. 1933, nr 1 - 2, s. 240. T e o d o r s k i S.: Powojenne zbrojenia Niemiec. R. 1930, nr 2, s. 23'2.
Ty c T.: Związek Obrony Kresów Zachodnich (Geneza i zadania). R. 1922, nr 2, >& 48; O nasz stosunek do ziemi naszej. R. 1923, li 1 - 3, s. 84.
T Y fi i e n i e c k i K.: Przeszłość niemieckiego "Drang nach Osten" i jego przYczYny. R. 1923, nr 4- 5, s. 193. Wa c h o w s k i M.: Wychowanie narodowo-socjalistyczne. R. 1933, nr 4, s. 478.
Wall e n b u r g W.: Rozsiedlenie Niemców na Pomorzu. R. 1927, nr 1, s. 43.
W i d aj e w i c z J.: NajdawniejszY piastowski podbój Pomorza. R. 1931, nr 2, s. 275.
W i n i a r s k i B:. Położenie prawne mniejszości niemieckiej w Polsce. R. 1922, nr 8, s. 236. 
Woj n o w s K i M.: Niemcy na Pomorzu. R. 1937, nr 2 - 3, s. 181.
W. C z.: Niemcy poza granicami RzeszY. R. 1937, nr 2 - 3, s. ]5)(l Z a w i d z kiM.: Wystąpienia niemieckie w nowym parlamencie polskim. R. 1928, nr 2, s. 2B4. Z d r o j e w s k i E.: Stosunki sąsiedzkie i polityka zagraniczna RzeszY Niemieckiej.
R. 1937, nr 1, s. 58.
Z i e fi i ń s kiJ.: Polityka zagraniczna Centrum niemieckiego. R. 1929, nr 4, s. 5u7; Upadek lewicy niemieckiej. R. 11930, nr 4, s. 613.
Z u c z y n s k i F. : Polsko-niemiecka umowa o ubezPieczeniu społecznym. R. lS32, nr 1, s. 78. 
ID
"i I M U F
- hllfl - S i I i I i 819LJ.

!AWW
U czestnicy pochodu pierwszomajowego w 1972 roku wręczają kwiaty przedstawicielom władz partyjnych i państwowych. Na trybunie od lewej: Członek Biura Politycznego, sekretarz Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Edward Babiuch, I sekretarz Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Jerzy Zasada, kierownik Wydziału Rolnego Komitetu Centralnego Eugeniusz Mazurkiewicz, sekretarz Komitetu Wojewódzkiego Jan Pawlak, przewodniczący Prezydium Rady Narodowej m. Poznania Stanisław Cozaś