ZBIGNIEW RUDNICKI
GOSPODARKA KOMUNALNA W LATACH 1945-1970część pierwsza
STAN majątku komunalnego w 1945 r. nie zmienił się w zasadniczy sposób od momentu rozpoczęcia II wojny światowej w 1939 r. Okupacyjna administracja hitlerowska dysponowała majątkiem komunalnym według stanu z roku 1939, dokonując w latach 1940 - 1942 jedynie niewielkich i najniezbędniejszych nakładów inwestycyjnych. W niektórych działach gospodarki komunalnej, jak np. w zieleni miejskiej, kontynuowano polskie plany urządzeniowe. Wialki o wyzwolenie Poznania w styczniu i lutym 1945 r. spowodowały duże szkody w środkach trwałych gospodarki komunalnej. Rozmiary strat w granicach 50% - 75% dotyczą takich składników jak: budynki mieszkalne, zaplecza techniczne przedsiębiorstw, napowietrzna sieć elektryczna, tramwajowa sieć przewodowa, nawierzchnie ulic i chodników. Nieznaczne natomiast straty powstały w podziemnej sieci wodociągowej i kanalizacyjnej. Środki transportu, z wyjątkiem taboru tramwajowego, uległy rekwizycji, bądź zostały zniszczone. Jak wynika z oceny władz miejskich dokonanej w 1945 r., straty w budynkach mieszkalnych i administracyjnych szacowano na 50% ogólnej ich liczby. 4737 budynków liczących 44 000 izb mieszkalnych było zniszczonych lub uszkodzonych. Z liczby tej 1169 budynków uległo całkowitemu zniszczeniu. Zniszczenia budynków i środków trwałych przedsiębiorstw świadczących podstawowe usługi komunalne na rzecz ludności określano na 75%. Nasilenie rozmiarów strat układało się na planie miasta promieniście, z wyraźną tendencją malejącą w kierunku dzielnic peryferyjnych, a przede wszystkim dzielnic południowo-zachodnich. I tak np. w okolicach Cytadeli jezdnie były zniszczone w 80%, chodniki w 100%; na obszarze śródmieścia stopień zniszczeń spadał do 55%, a w pozostałych częściach miasta do 15%. Podobne zróżnicowanie strat wystąpiło w jednostkach organizacyjnych gospodarki komunalnej, w zależności od ich usytuowania. Można więc założyć, że środki trwałe według stanu inwentarzowego z 31 grudnia 1938 r. uległy zniszczeniu w ujęciu szacunkowym w 50% (dolna granica strat pewnych), podczas kiedy liczba ludności miasta osiągnęła już w roku 1946 stan z roku 1939. Gospodarka komunalna, jeden z podstawowych działów gospodarki miasta, podejmowała w 1945 r. działalność w niezwykle trudnych warunkach - dużej dysproporcji między podażą a popytem na usługi. Dysproporcje te utrzymy
Zbigniew Rudnickiwały SIę długie lata, a nawet okresowo zwiększały się. Przyczyn tego stanu rzeczy należy szukać w zjawiskach demograficznych, przestrzennych i gospodarczych. Do zjawisk demograficznych i przestrzennych zaliczano m. in. duże tempo przyrostu naturalnego, dodatnie saldo ruchu migracyjnego ludności, poszerzenie granic administracyjnych miasta z 73 km 2 w roku 1939 do 226 km 2 w roku 1945. Niekorzystne zjawiska gospodarcze dotyczyły niedoinwestowania gospodarki komunalnej w latach 1945 -1955 oraz braku do 1960 r. wyraźnych kierunków rozwojowych. Zjawiska te łącznie z szybkim tempem rozwoju innych działów gospodarki narodowej decydowały o utrzymywaniu się dysproporcji w niektórych działach usług komunalnych przez lat dwadzieścia, a nawet znacznie dłużej. Kształtowanie się popytu na usługi komunalne w państwie socjalistycznym musi być rozpatrywane w innej płaszczyźnie aniżeli w warunkach ustroju burżuazyjnego. Stosunek podaży do popytu nie może pozostawać w zależności od możliwości płatniczych mieszkańców i marży zysku przedsiębiorstw komunalnych. Zdolności produkcyjne przedsiębiorstw komunalnych decydują o pokryciu zapotrzebowania na usługi. Podstawowe usługi komunalne były przez szereg lat świadczone za "symbolicznie" wyrażaną wartość pieniężną (np. czynsz mieszkaniowy, opłaty za wodę pitną, przejazdy środkami komunikacji miejskiej). Państwo przejęło na siebie obowiązek świadczenia usług poniżej kosztów własnych produkcji, jednak tylko do momentu osiągnięcia przez społeczeństwo zdolności pokrywania faktycznych wydatków materialnych.
JEDNOSTKI ORGANIZACYJNE GOSPODARKI KOMUNALNEJ
Działalności jednostek organizacyjnych gospodarki komunalnej towarzyszyły ciągłe zmiany, dowodzące o braku wyraźnej koncepcji modelowej w układzie resortowym i terenowym. Do 1950 r, usługi komunalne były rozproszone w różnych wydziałach Zarządu Miejskiego na wzór układów organizacyjnych obowiązujących w samorządzie terytorialnym. I tak dla przykładu budowa i konserwacja dróg oraz budownictwo mostowe prowadzone były przez Oddział Budownictwa Drogowego i Wodnego w Wydziale Budowlanym. W ramach tego Wydziału działał do 1946 r. Oddział Zieleni i Ogrodów Miejskich, przekształcony później w Wydział Ogrodów i Lasów Miejskich. Łaźnie, kąpieliska i pływalnie podlegały Wydziałowi Zdrowia Publicznego. Nadzór nad działalnością Ogrodu Zoologicznego sprawował Wydział Oświaty i Kultury. Nieco odmiennie usytuowane były takie jednostki komunalne, jak: elektrownia, gazownia, wodociągi i kanalizacja oraz warsztaty mechaniczne. Wchodziły one w skład jednostki organizacyjnej pod nazwą: Zakłady Siły, Światła i Wody. Zakłady te wraz z Zakładami Oczyszczania Miasta, portem rzecznym, rzeźnią miejską, spalarnią śmieci podlegały Wydziałowi Finansowo- Majątkowemu. Spośród wymienionych jednostek tylko dwie: Zakład Oczyszczania Miasta i spalarnia śmierci korzystały z dotacji budżetowej, pozostałe zamykały swoją działalność wynikiem dodatnim. W 1946 r. rozwiązano spółkę akcyjną, "Miejska Poznańska Kolej Elektryczna", a jej 
majątek przejęła gmina miasta Poznania. Gospodarka terenami nie zabudowanymi, stanowiącymi własność skarbu państwa, oraz nieruchomościami porzuconymi należały do Wydziału Finansowo-Majątkowego. Momentem zwrotnym w układzie organizacyjnym były Ustawy: "O terenowych organach jednolitej władzy państwowej" z dnia 20 marca 1950 r. i "O zmianie organizacji naczelnych władz państwowych w zakresie gospodarki komunalnej i administracji publicznej" z dnia 19 kwietnia 1950 r. Na ich podstawie z dniem 1 września 1950 r. powołany został Wydział Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej, dzielący się na siedem oddziałów i dwa samodzielne referaty. W skład Wydziału wchodził również Oddział Kwaterunkowy. Zakresem pracy Wydziału objęto zadania administracyjne i gospodarcze. Podlegało mu dziesięć przedsiębiorstw: Zakłady Siły, Światła i Wody, Miejska Poznańska Kolej Elektryczna, Zakłady Oczyszczania Miasta, Ogród Zoologiczny, Zakłady Kąpielowe, Straż Pożarna, hotel "Gospoda Targowa", Miejskie Zakłady Ogrodnicze, Żwirownia i Betoniarnia oraz Przedsiębiorstwo Remontowo- Budowlane. Pozostałe jednostki organizacyjne gospodarki komunalnej podporządkowano różnym resortom: rzeźnię miejską - Ministerstwu Handlu Wewnętrznego, port rzeczny i przeładunkowy - Ministerstwu Żeglugi, gospodarstwo rolne Naramowice - Ministerstwu Rolnictwa. Podobne decyzje zapadły w odniesieniu do elektrowni i gazowni. Dekret z dnia 20 października 1950 r. "O przedsiębiorstwach państwowych" był zapowiedzią zmian statusu prawnego jednostek gospodarki komunalnej. Uchwałą Prezydium Miejskiej Rady Narodowej z dnia 30 marca 1951 r. Miejskim Przedsiębiorstwom: Wodociągów i Kanalizacji; Komunikacyjnemu; Oczyszczania; Ogrodniczemu; Remontowo-Budowlanemu, Miejskim Łaźniom i Miejskim Hotelom nadano pełną osobowość prawną. W latach 1951 - 1954 powołano dalsze jednostki organizacyjne: Zarząd Budynków Mieszkalnych, Miejskie Pralnie i Farbiarnie, Przedsiębiorstwo Robót Drogowych, Przedsiębiorstwo Transportu i Sprzętu Budowlanego oraz drugie Przedsiębiorstwo Remontowo-Budowlane. W tym samym czasie dokonano przekwalifikowania Ogrodu Zoologicznego z zakładu budżetowego na przedsiębiorstwo prowadzone według zasad rozrachunku gospodarczego. Do drobnych zmian organizacyjnych zalicza się przemianowanie Miejskiego Przedsiębiorstwa Ogrodniczego na Zarząd Zieleni Miejskiej. W niespełna cztery lata po powołaniu Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej, resortowe ministerstwo wprowadziło pierwszą zmianę w układzie organizacyjnym Wydziałów Prezydiów Rad Narodowych. W miejsce Wydziałów -. stworzono zarządy gospodarki komunalnej i mieszkaniowej, poszerzając ich zakres obowiązków o sprawy geodezji i nadzoru budowlanego. Nowe zasady organizacyjne obowiązywały od dnia 1 lipca 1956 r. Postanowienia szczegółowe zawierała instrukcja ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 15 czerwca 1956 r. W skład nowo powołanego Zarządu wchodziło dwanaście działów, kierujących działalnością finansową, inwestycyjną, techniczno-produkcyjną i zaopatrzeniem. Na przełomie lat 1956 -1957 powołano Miejskie Biuro Zakwaterowania (jednostka budżetowa), pełniące rolę służebną wobec miejskich hoteli i prywat
Zbigniew Rudnickinych kwater noclegowych. W tym samym czasie dokonano reorganizacji Miejskiego Zarządu Budynków Mieszkalnych, powołując w jego miejsce pięć dzielnicowych zarządów budynków mieszkalnych. Rok 1958 przyniósł pierwsze zmiany w działaniu Zarządu Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej. W wyniku decyzji rządu zlikwidowano Zarząd i powołano w to miejsce dwa Wydziały: Gospodarki Komunalnej i Gospodarki Mieszkaniowej. Już jednak w następnym roku dokonano dalszej reorganizacji: połączenia obu Wydziałów w jeden wspólny: Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej. Z dniem 1 stycznia 1959 r. powołano przy Wydziale Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej miejską służbę drogową. Analogiczne komórki organizacyjne pod nazwą dzielnicowych służb drogowych powstały przy wydziałach gospodarki komunalnej i mieszkaniowej prezydiów dzielnicowych rad narodowych. Z dniem 1 grudnia 1962 r. dokonano zmian organizacyjnych w miejskiej służbie drogowej, utworzono Zarząd Dróg i Mostów, a w 1965 r. po dołączeniu działu zieleni - Zarząd Dróg, Mostów i Zieleni. Kolejne decyzje organizacyjne podjęte zostały w latach 1960 -1965. W ich wyniku Miejskie Przedsiębiorstwo Transportu i Sprzętu Budowlanego połączono z Miejskim Przedsiębiorstwem Robót Drogowych. Dokonano połączenia obu Przedsiębiorstw Remontowo-Budowlanych w jedno przedsiębiorstwo, dzieląc je z kolei na cztery przedsiębiorstwa dzielnicowe, a w końcu wyłaniając piąte dla dzielnicy Nowe Miasto. W 1961 r. powołano Miejskie Przedsiębiorstwo Robót Wodociągowo-Kanalizacyjnych i Instalacyjnych, a po trzech latach działalności włącsono je do Miejskiego Przedsiębiorstwa Robót Drogowych, dokonując zmiany nazwy na Miejskie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych i W odociągowo- Kanalizacyjnych. Wobec wzrastających zadań służby geodezyjnej wyłoniono z Oddziału Geodezji w Wydziale Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej jednostkę budżetową pod nazwą Miejska Pracownia Geodezyjna. W czerwcu 1963 r. powołano jednostkę budżetową Zarząd Gospodarki Terenami, a po pięciu latach działalności połączono go z Miejską Pracownią Geodezyjną pod nazwą Zarząd Gospodarki Terenami i Geodezji. Z początkiem 1962 r. dokonano rozgraniczenia zadań administracyjnych od gospodarczych. Obok Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej powołano Miejskie Zjednoczenie Przedsiębiorstw Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej na prawach Wydziału. W styczniu 1967 r. powołano do życia Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej. Według stanu na dzień 31 grudnia 1970 r. Miejskiemu Zjednoczeniu Przedsiębiorstw Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej podlegało dziesięć przedsiębiorstw miejskich, dziesięć przedsiębiorstw dzielnicowych i dwie jednostki budżetowe. 
GOSPODARKA KOMUNALNA W POSZCZEGÓLNYCH ETAPACH PLANOWANIA GOSPODARCZEGO
W okresie dwudziestu pięciu lat działania gospodarce komunalnej towarzyszyły różne tendencje rozwojowe, zjawiska oraz poglądy na jej rolę i znaczenie. W pierwszym okresie Trzyletniego Planu Odbudowy (1947 - 1949), wobec ogólnych potrzeb likwidacji zniszczeń wojennych, gospodarka komunalna traktowana była na równi z innymi działami gospodarki narodowej. Wydatki bieżące kierowano przede wszystkim, na odbudowę domów mieszkalnych, dróg, ulic i chodników. Od połowy marca 1945 r. do końca lutego 1946 r. odremontowano w Poznaniu ogółem 19 000 izb mieszkalnych, przy czym udział mieszkańców w remontach domów wynosił ok. 60%. Na ogólną sumę 55 000 000 zł (wg przeliczenia 3j100) wydatków bieżących w latach 1945 - 1949 na remonty ulic, dróg i chodników przeznaczono 16 000 000 zł, na parki i zieleńce - 12 000 000 zł, na remonty domów 10 000 000 zł. Wydatki na pozostałe dziedziny wahały się w poszczególnych latach w granicach od 5 - 20 0 jo wydatków ogółem. Z przedstawionego "rozrzutu" środków wynika, iż wielkość wydatków była uzależniona od stopnia zniszczeń. Wydatki inwestycyjne przeznaczane były na odbudowę maszyn i urządzeń zakładów komunalnych. Taki kierunek inwestowania wynikał z konieczności pełnego pokrycia zapotrzebowania miasta na wodę, energię elektryczną, gaz. Największy udział w wydatkach inwestycyjnych miała elektrownia - od 16 do Jjo ogółu wydatków inwestycyjnych gospodarki komunalnej, a dalej: gazownia, rzeźnia miejska i Międzynarodowe Targi Poznańskie. Z dotacji budżetowych korzystały początkowo tylko Zakłady Oczyszczania Miasta, a dopiero w wyniku postanowień tzw. U chwały Stabilizacyjnej Rady Ministrów z 28 maja 1947 r. (zamrożenie cen na usługi komunalne) deficytowa stała się działalność Zakładów Siły, Światła i Wody oraz Poznańskiej Kolei Elektrycznej.
Jak wynika ze struktury wydatków bieżących i inwestycyjnych, były one przeznaczone wyłącznie na odbudowę lub remonty urządzeń zniszczonych w wyniku działań wojennych. O ich rozbudowie w tym czasie nie mogło być mowy. Już w pierwszym pięcioleciu (1945 - 1950) musiały z tej racji pogłębić się dysproporcje między świadczeniem usług komunalnych a faktycznym zapotrzebowaniem na nie. Nie nastąpiła też żadna zdecydowana poprawa w latach Planu Sześcioletniego (1950 -1955). Szczególnie dotkliwie dały się we znaki braki materiałowe. Gospodarka komunalna nie znalazła się w rozdzielnikach zaopatrzenia materiałowego. Spośród korzystnych w tym okresie dla miasta decyzji rządowych wymienić należy wyłączenie z zarządu terenowego elektrowni, Międzynarodowych Targów Poznańskich, portu rzecznego i gazowni. Decyzje te umożliwiły przeznaczenie środków budżetowych na pozostałe działy gospodarki komunalnej. Koncentracja środków nastąpiła m. in. na wodociągi. W 1953 r. przeznaczono np. na tę dziedzinę ({j°jo ogółu nakładów inwestycyjnych gospodarki komunalnej. Efekty rzeczowe tych poczynań, oczywiście daleko niedostateczne , zostały odnotowane z końcem Planu Sześcioletniego: sieć wodociągowa wzrosła 
Zbigniew Rudnickio 24 km, a kanalizacyjna o 15 km, dzienna produkcja wody zwiększyła SIę o 6000 m 3 . Jednakże wydłużenie sieci bez równoczesnej rozbudowy urządzeń produkcyjnych musiało z konieczności spowodować duże trudności w dostawie wody dla gospodarstw domowych. Woda w ciągu dnia nie dochodziła dc wyższych pięter budynków położonych w takich rejonach miasta, jak: Górczyn, Jeżyce, Łazarz, Winogrady, Główna, Starołęka. W 1950 r. wodę tłoczono do sieci pod ciśnieniem 7 atm., a w roku 1954 - 4,5 atm. Z końcem 1955 r. jedynie 18% obszaru miasta objęte było siecią wodociągową, a jeszcze mniej siecią kanalizacyj ną. Nastąpiła znaczna - jak na ówczesne możliwości - poprawa w dostawie energii elektrycznej. Niestety, nie można odnotować podobnie korzystnej sytuacji w dostawie gazu. Co prawda produkcja gazu wzrosła w latach 1945- 1955 dwukrotnie, jednak objęcie dostawą gazu tylko 46% budynków świadczy dobitnie o ówczesnych trudnościach. Duże trudności przeżywało w tym czasie poznańskie hotelarstwo. Wobec likwidacji w roku 1960 "Gospody Targowej" liczba łóżek obniżyła się do 50% stanu z 1939 r.
Wystąpiły trudności w utrzymaniu zadowalającego stanu sanitarnego miasta.
Zaopatrzenie w sprzęt mechaniczny było rażąco niskie w stosunku do poszerzającego się zakresu usług. Ze stanu wyposażenia wycofano w 1953 r. samochody do bezpylnego wywożenia śmieci i przekazano je do dyspozycji przedsiębiorstwa warszawskiego. Zwiększony zakres usług, niski stopień mechanizacji wywołały wzrost dopłaty budżetowej z 934 000 zł w roku 1950 do 3 643 000 zł w roku 1955.
Z dużym wysiłkiem prowadzono rozbudowę sieci komunikacji masowej.
W latach 1945 - 1955 wzrosła ona w trakcji tramwajowej o 72% i autobusowej o 73°/». Dostawy taboru były niedostateczne. Miasto otrzymało wprawdzie 83 jednostki tramwajowe, jednakże 38 musiano wycofać z eksploatacji. Nie osiągnięto żadnych efektów w rozbudowie zaplecza technicznego i warsztatowego. Nie odnotowano też żadnych wyników w budowie nowych dróg i ulic. Wskaźnik udziału wydatków na drogi w stosunku do wydatków ogółem spadł z ?iJ/o w latach 1945 -1949, do 12% w 1955 r. Podobnie przedstawiała się sytuacja w oświetleniu. W roku 1939 na obszarze 77 km 2 istniało 9900 punktów świetlnych, natomiast w 1955 r. na 220 km 2 istniało tylko 6800 punktów świetlnych. Aktualny stan najlepiej obrazowała długość oświetlenia ulic w kilometrach. Tak więc na 685 km dróg tylko na 237 km zainstalowane było oświetlenie. Jednym z najbardziej nabrzmiałych problemów komunalnych tego okresu były potrzeby mieszkaniowe. Wysoki był wskaźnik zagęszczenia na jedną izbę - 1,89. W 65 000 mieszkaniach mieszkało 96 000 rodzin. Około 50% rodzin korzystało ze wspólnych kuchni i urządzeń sanitarnych. Pomimo znacznego przeludnienia mieszkań kierownictwa zakładów pracy w minimalnym stopniu interesowały się budownictwem mieszkaniowym. W latach Planu Sześcioletniego (1950 - 1955) zakończono tzw. budownictwo plombowe, a zapoczątkowano skoncentrowane budownictwo osiedlowe. 
Pierwszy Plan Pięcioletni (1956 - 1960) uznać można za okres przywracania proporcji w rozwoju gospodarki komunalnej, aczkolwiek przebieg tego procesu nie zawsze odznaczał się właściwymi kierunkami finansowania. Zmiany dotyczyły zarówno zwiększenia środków finansowych, jak i programu rzeczowego przedsięwzięć. Te korzystne zjawiska zbiegały się z podniesieniem Poznania do rangi miasta - województwa. W dalszym ciągu preferowany był kierunek inwestowania w rozwój wodociągów. Potwierdza to znaczny postęp w rozwoju sieci wodociągowo-kanalizacyjnej i wzrost produkcji wody. Natomiast mimo znacznego wzrostu zaopatrzenia w sprzęt i tabor mechaniczny, stan sanitarny miasta był w dalszym ciągu niezadowalający. Obserwowało się tendencje ciągłego poszerzania zakresu obowiązków Przedsiębiorstwa Oczyszczania Miasta bez równoczesnego wdrażania postępu technicznego, a nade wszystko zastępowania pracy ręcznej - pracą zmechanizowaną. Stan ten uległ dalszemu pogorszeniu w latach 1961 -1968. Zdecydowane zmiany w tym dziale usług odnotowano dopiero w 1970 r. Dalszy postęp odnotowano w rozwoju komunikacji masowej. Trzy dzielnice: Zawady, Winogrady i Osiedle Warszawskie uzyskały połączenie tramwajowe ze śródmieściem. Długość tras komunikacyjnych wzrosła o dalsze 86 km. Zwiększyły się dostawy taboru tramwajowego i autobusowego, były one jednak w dalszym ciągu za niskie w stosunku do tempa wzrostu przewozów pasażerskich. Równolegle z poszerzeniem zakresu działalności Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego wzrastał deficyt, który w 1960 r. osiągnął 25 000 000 zł.
Zanotowano wyraźny postęp w rozbudowie sieci dróg i ulic. Osiągnięto znaczne efekty rzeczowe w budownictwie dróg o nawierzchni ulepszonej - 131 km, przy równoczesnym zmniejszeniu o 77 km dróg o nawierzchni nieulepszonej. Nastąpiła wyraźna poprawa w stanie oświetlenia ulic. Liczba punktów świetlnych wzrosła do 10 800. Szerokie zastosowanie znalazł nowy typ oświetlenia · - ekonomiczny i wydajny - lampy jarzeniowe. Daleko mniejszy postęp osiągnięto w produkcji gazu, w dalszym ciągu to źródło energii było dostępne tylko dla części mieszkańców miasta. Mimo że wzrosła poważnie produkcja gazu, istniejące urządzenia produkcyjne zostały krańcowo obciążone, spadła kaloryczność produkowanego gazu. W związku z tym zapadła decyzja o budowie nowych urządzeń gazotwórczych. Pierwszy Plan Pięcioletni (1956 - 1960) był szczególnie pomyślny dla rozwoju budownictwa mieszkaniowego. Charakteryzowało się ono dużą, aczkolwiek nie pokrywającą wzrastającego zapotrzebowania dynamiką rozwojową. Planowane zadania przekroczone zostały o dwa tysiące izb. Zapoczątkowano wznoszenie bloków mieszkalnych metodą przemysłową - wielkopłytową. Był to pomyślny start do programowania budownictwa mieszkaniowego na następne dziesięciolecie. Dokonały się przemiany strukturalne, obok Rad N arodowych - głównym udziałowcem stały się zakłady pracy i spółdzielnie mieszkaniowe. Niekorzystnie natomiast wykonany został plan remontu budynków mieszkalnych. Przyczyn tego stanu rzeczy należy doszukiwać się przede wszystkim w zbyt słabym poziomie służb remontowo-budowlanych. Oznacza to 
Zbigniew RudnickirównoczesnIe, że w latach 1956 - 1960 nie zahamowano procesu dekapitalizacji starych budynków mieszkalnych. Wyraźne trudności zarysowały się w hotelarstwie, odnotowano dalszy spadek liczby miejsc noclegowych. Poznań znajdował się w najgorszej sytuacji wśród miast wydzielonych. Charakteryzując stan gospodarki komunalnej w 1960 r. należy wskazać na przełamanie impasu w różnych działach. Doprowadzono przede wszystkim do złagodzenia dysproporcji między popytem a podażą na niektóre usługi komunalne. Dwa kolejne Plany Pięcioletnie (1961 -1965 i 1966 - 1970) wobec zbieżnych tendencji rozwojowych mogą być potraktowane zbiorczo. Osiągnięto w tym okresie nie notowaną dotąd sprawność w gromadzeniu środków pieniężnych na zadania bieżące (remonty). Zapewniono równowagę w dostawie wody, energii elektrycznej i gazu; opracowano program budowy zaplecza technicznego przedsiębiorstw; ujednolicono poglądy na temat komunikacji masowej (tramwaj - autobus); znaczne postępy uzyskano w przebudowie dróg i ulic; w budownictwie mieszkaniowym zapoczątkowany został okres metody wielkoprzemysłowej na wielkich poligonach budowlanych, jako jedynej szansy zaspokojenia w perspektywie potrzeb mieszkaniowych. Postęp osiągnięty w latach 1961 - 1970 w rozbudowie urządzeń komunalnych jest bezsporny. Zadania oczekujące miasto po roku 1970 są daleko bardziej złożone, bowiem obok rozbudowy urządzeń wyłania się bardzo ostro problem stworzenia rezerw i zapasów mocy produkcyjnych oraz dalszego intensywnego modelowania formy organizacyjnej, zapewniającej wysoką sprawność funkcjonowania gospodarki komunalnej.
URZĄDZENIA, ZAKRES USŁUG I PRODUKCJI
Ocenę stanu urządzeń komunalnych, zakresu usług i produkcji ograniczę do działów podstawowych: wodociągów, komunikacji, dróg, mostów, zieleni i gospodarki mieszkaniowej. 1. Wo d o c i ąg i. Równoległe zestawienie sieci wodociągowej i kanalizacyjnej daje obraz warunków higienicznych, w których żyją mieszkańcy miasta. Wzrost produkcji wody z 16 700 m 3 w 1950 r. do 45 230 m 3 w 1970 r. był możliwy dzięki rozbudowie starego ujęcia wody i zakończeniu pierwszego etapu budowy nowego, głębinowego ujęcia wody. Poprawił się znacznie wskaźnik zużycia wody w ciągu doby na jednego mieszkańca. Średnia zużycia wody na jednego mieszkańca nie oddaje oczywiście faktycznego stanu rzeczy. Dopiero po odjęciu liczby mieszkańców pozbawionych dostaw wody wodociągowej, otrzymujemy obraz w przybliżeniu prawdziwy. Wśród obiektów podłączonych do sieci należy odróżnić dodatkowo te, które mają zainstalowane piece do ogrzewania wody oraz te, które korzystały z dostaw wody cieplnej. Otrzymamy wówczas dużą rozpiętość zużycia wody przypadającej na mieszkańców w różnych budynkach czy osiedlach. Przegląd produkcji wody daje tabela 1. Niekorzystnie kształtowały się w latach 1950 -1955 wielkości wody dostar
Tabela 1
PRODUKCJA WODY W LATACH 1950 - 1970
Wyszczególnienie Rok 1950 1955 1960 1965 1968 1970 Ogółem w tysiącach 3 16 736 22 777 30 747 34 776 41290 45 230 m Przeciętna roczna na jednego mieszkańca w m 3 * 51,7 61,4 74,4 69 80 85,6
 Do ustalenia wskaźnika przyjęto wszystkich mieszkańców, tj. stałych i okresowych.
Zró dł a: Materiały Wydziału Statystyki Prezydium Rady Narodowej m. Poznania; "Rocznik Statystyczny m. Poznania 1951 - 1959", s. 280; Materiały statystyczne Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacjiczanej odbiorcom indywidualnym i zbiorowym (zakłady pracy). Zbyt duża sprzedaż wody odbiorcom zbiorowym musiała budzić szereg zastrzeżeń. Proporcje dostaw wskazują na wyraźne preferowanie odbiorców zbiorowych na niekorzyść mieszkańców. Dopiero stanowisko władz miejskich po 1960 r. zmieniło ten niekorzystny układ. Uzupełnieniem przedstawionej sytuacji jest rozwoJ sieci wodociągowo-kanalizacyjnej. Wzrost sieci wodociągowo-kanalizacyjnej był w latach 1950- 1960 zbyt wolny. Zwiększenie długości sieci wodociągowej tylko o 24 300 m musiało budzić obawy co do stanu sanitarnego dzielnic peryferyjnych. Radykalna poprawa nastąpiła w latach 1961 - 1970. Przyrost sieci w stosunku do poprzedniego okresu wyraża się proporcją 1 : 11.
Tabela 2
SPRZEDAŻ WODY W LATACH 1950-1970
VVyszczególrrierrie Rok 1950 1955 1960 1965 1968 1970 Ogółem w tysiącach 3 13 328 18 196 25 762 30 276 36 635 40 000 m z tego dla: gospodarstw domowych 6062 · 8 385 11426 14 145 17 649 18 994 zakładów przemysłowych 5652 7457 8 547 9239 10 230 11745 innych odbiorców* 1 614 2354 5789 6892 8756 9395 Przeciętna dzienna na jednego mieszkańca w gospodarstwach domowych** 51 62 76 88 105 110,7
* Obejmuje: handel, instytucje, urzędy, szpitale, szkoły itp.
* Do ustalenia wskaźnika przyjęto wszystkich mieszkańców Poznania, tj. stałych, okresowych i czasowych.
Zródła: Materiały Wydziału Statystyki Prezydium Rady Narodowej m. Poznania; "Rocznik Statystycznym. Poznania 1951 -1959", s. 200; Materiały statystyczne Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji. 
Zbigniew Rudnicki
Tabela 3
SIEĆ WODOCIĄGOWA W LATACH 1950 - 1970 (stan w dniu 31 grudnia)
VVyszczególTIcieTIcie Rok 1950 1955 1960 1965 1968 1970 Długość czynnej sieci wkm 354,1 368,6 378,4 418,6 465,5 657,8 Podłączone obiekty do sieci 8667 9957 11 146 12 395 13 179 13 800** Mieszkańcy korzystający bezpośrednio z wodociągów w tysiącach* 274,7 321,0 364,8 410,7 424,2 441,0
* Według Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji objęto nim mieszkańców Poznania korzystających z urządzeń wodociągowych doprowadzonych do budynków mieszkalnych. * Szacunek, brak danych z Narodowego Spisu Powszechnego w 1970 r.
Zródła: "Rocznik Statystyczny m. Poznania 1951 - 1959", s. 279; Materiały Wydziału Statystyki Prezydium Rady Narodowej m. Poznania; Materiały statystyczne Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji.

Korzystniejszą sytuację zanotowano W rozbudowie sieci kanalizacyjnej, Jej przyrost o 68 km do 1960 r. i dalsze 269 km do 1970 r. zapewniał prawidłowy rozwój sieci, prowadzący aż do osiągnięcia wyrównania długości sieci wodociągowej i kanalizacyjnej. Porównując ogólne liczby budynków mieszkalnych z liczbą budynków podłączonych do sieci wodociągowo-kanalizacyjnej otrzymujemy wyjątkowo niekorzystny stan, mimo iż dotyczy on indywidualnego budownictwa rozproszonego. W 1950 r. było ogółem 13 200 budynków mieszkalnych, z podłączeń korzystało zaś tylko 8600 budynków, podobnie w 1970 r. na 21 637 budynków
Tabela 4
SIEĆ KANALIZACYJNA W LATACH 1950 - 1970 (stan na dzień 31 grudnia)
Rok VVyszczególTIcieTIcie 1950 1955 1960 1965 1968 1970 Długość czynnej sieci wkm 314,1 326, O 382,0 439,3 465,5 651,1 Podłączone obiekty do sieci 6850 7 173 8424 9 801 10 709 11 200** Mieszkańcy korzystający bezpośrednio z kanalizacji w tysiącach * 235,0 279,0 329,1 385,6 402,0 421,0
* Wg Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów it Kanalizacji objęto nim mieszkańców Poznania korzystających z urządzeń kanalizacy,jnych doprowadzonych do budynków mieszkalnych. . Szacunek, brak danych z Narodowego Spisu Powszechnego z 1970 r.
Zródła: "Rocznik Statystyczny ID. Poznania 1951 - 1959", s. 279; Materiały statystyczne Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji. 
Tabela 5
TABOR KOMUNIKACJI MIEJSKIEJ W LATACH 1950-1970 (stan w dniu 31 grudnia)
Rok Lp. VVyszczególnienie 1950 1955 1960 1965 1968 1970 1 Tramwaje - ogółem 217 269 330 335 370 395 z tego: 2 Silnikowe 106 132 158 158 172 187 3 Doczepne 111 137 172 177 198 208 4 Trolejbusy 20 25 18 18 10* 1 5 Wozy w ruchu - tramwaje 175 206 247 292 318 327 6 trolejbusy 14 12 10 11 8* 1 7 autobusy 13 24 64 116 134 171
 Likwidacja trakcji z dnia l marca 1970 r.
Zródła: "Rocznik Statystyczny m. Poznania"; Materiały Miejskiej Komisji Planowania Gospodarczego 1951 - 1959, s. 272było podłączonych 13 800. Porównanie wielkości z lat 1950 i 1970 wykazuje, że 69"/0 ogólnej liczby budynków w 1950 r. i 63% w 1970 r. było podłączonych do sieci wodociągowo-kanalizacyjnej. Dopiero zestawienie ogólnej liczby
Tabela 6
LINIE KOMUNIKACJI MIEJSKIEJ W LATACH 1950-1970 (stan w dniu 31 grudnia)
Rok Lp. VVyszczególnienie 1950 1955 1960 1965 1968 1970 I. Linie komunikacyjne: 1 tramwaje 13 16 18 18 19 20 2 trolejbusy 5 5 5 3 3 1 3 autobusy 6 9 17 22 28 32 II. Długość linii w km: 134, O 176,0 295,0 377,1 446,5 476,3 1 tramwajowych 78,9 108,9 128,1 136,8 145,0 154,3 2 trolejbusowych 20,6 21,6 17,2 17,2 12,4 - 3 autobusowych 34,5 46,4 149,7 223,1 289,1 322,0 III. Długość czynnych tras w km:** 82,63 95,5 182,1 228,2 261,6 274,8 z tego: 1 tramwajowych 31,20 34,9 42,2 41,7 42,8 45,1 2 trolejbusowych 17,02 20,4 14,1 13,9 9,3 - 3 autobusowych 34,41 40,2 125,8 172,6 209,5 229,7
* Suma krańcowych długości wszystkich linii komunikacyjnych z wyłączeniem linii nocnych; ** Długość odcinków ulic względnie wydzielonych torowisk, po których kursują wozy, niezależnie od ilości linii korzystających z poszczególnych odcinków trasy. Zródła: "Rocznik Statystyczny m. Poznania"; Materiały Miejskiej Komisji Planowania Gospodarczego 1951 - 1959 s. 271; Materiały statystyczne Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego. 
Zbigniew Rudnicki
mieszkańców z liczbą mieszkańców korzystających z podłączeń do sieci wodociągowej daje nieco korzystniejszy obraz. W 1950 r. było pozbawionych dostaw wody 56 000 mieszkańców, a w 1970 r. - 29 000 mieszkańców (tabela 3 i 4).
Porównanie ogólnej liczby mieszkańców z liczbą mieszkańców korzystających z sieci kanalizacyjnej wykazuje, że w 1950 r. nie korzystało z miejskiej kanalizacji 85 700 mieszkańców, w roku 1970 - 49 000 mieszkańców. Oznacza to, że rozwój sieci do 1970 r. złagodził trudną sytuację w tej dziedzinie, czego nie można stwierdzić o liczbie budynków podłączonych do sieci. Brak centralnej oczyszczalni ścieków i duża niewydolność lewobrzeżnej oczyszczalni pogarszały i tak już trudne warunki sanitarne miasta. 2. K o m u n i k a c j a m i e j s k a jest drugim niezwykle istotnym działem gospodarki komunalnej. Od zdolności przewozowej przedsiębiorstwa, szybkości przejazdów, bezpieczeństwa jazdy zależy sprawna obsługa wielu dziesiątków tysięcy pracujących mieszkańców. Rzeczywista sytuacja pozostawała w sprzeczności z tymi zasadami. Od roku 1956 następowało stałe spiętrzanie trudności przewozowych w godzinach rozpoczynania i kończenia pracy w zakładach i instytucjach. Obok tego z całą ostrością dały o sobie znać wadliwe połączenia komunikacyjne z osiedlami peryferyjnymi. Decydujące znaczenie dla obsługi mieszkańców miał stan taboru, jakim rozporządzało miasto. Tabor ten nie odpowiadał potrzebom początkowo 300 000, a później półmilionowego miasta. Maksymalne obciążenie i stopień zużycia taboru wpłynęły na wzrastający do roku 1960 odsetek jednostek wyłączanych z ruchu (tabela 5). Niepokojące było zbyt wolne tempo wzrostu taboru, szczególnie w latach 1961 -1968, Była to jedna z przyczyn ostrego kryzysu przewozowego w godzinach rozpoczynania i kończenia pracy w zakładach i przedsię biorstwach. Pozornie korzystna wydawała się sytuacja w latach 1956 -1970 w taborze autobusowym. Przydziały nowego taboru uzupełniały jedynie luki wytworzone w latach 1951 - 1955. Mimo to spełniono część postulatów mieszkańców. Uruchomiono dziesięć dalszych linii autobusowych. Zwiększenie długości tras w komunikacji tramwajowej i autobusowej napawało optymizmem. W latach 1950 - 1970 przedłużono długość linii tramwajowych o 75 km, a w komunikacji autobusowej o 287 km (tabela 6). Poważny niepokój budziło zjawisko nieproporcjonalnego wzrostu liczby przewożonych pasażerów w stosunku do wzrostu taboru. Tabor tramwajowy wzrósł w latach 1950 - 1970 o 59%, a przewóz pasażerów - o 200*/0. Podobnie w trakcji autobusowej: czterokrotny wzrost taboru wobec osiemnastokrotnego wzrostu przewozów pasażerów (tabela 7). Stan ten zmuszał do poszukiwania rozwiązań poprzez poprawę sprawności technicznej taboru, jednakże tego rodzaju polityka eksploatacyjna pozostawała w sprzeczności z polityką remontową. 3. D r o g i i m o s t Y są działem gospodarki komunalnej związanym bezpośrednio z komunikacją, są częścią układu komunikacyjnego. Układ ulic i połączeń mostowych między lewo- i prawobrzeżną częścią miasta decydują o możliwości uzyskania szybkich połączeń komunikacyjnych. Zarówno dotych
Tabela 7
PRZEWOZY PASAŻERÓW ORAZ PRZEBYTE KILOMETRY W LATACH 1950-1970
VVyszczególniercie Rok Lp. 1965 1968 1950 1955 1960 1970 l Przewiezieni pasażerowie* ( ogółem w tysiącach): 119 519 158 347 221 500 273 822 297 497 319 535 z tego: 2 tramwajami 110 056 142 848 202 954 236 967 218 221 232 150 3 trolejbusami 5682 8 218 5 514 4 956 6064 768 4 autobusami 3 781 7281 13 032 31899 73 212 86 617 5 Przebyte wozokilometry (ogółem w tysiącach): 13 271 17 513 24 703 33 391 36 872 38 290 z tego: 6 tramwajami 11 604 14 877 19 221 22 687 24 205 23 534 7 trolejbusami 790 921 760 801 567 68 8 autobusami 877 1 715 4 722 9 904 12100 14 688
-: tylko za biletami jednorazowymi Zródła: "Rocznik Statystycmy m. Poznania"; materiały Miejskiej Komisji Planowania Gospodarczego 1951 - 1959, s. 274
czasowy układ komunikacyjny, jak i jego części składowe: sieć ulic są w Poznaniu wysoce nie funkcjonalne. Brak przede wszystkim szybkich tras komunikacyjnych dla ruchu pośpiesznego. Większość ulic o układzie wschód - zachód przebiega przez zatłoczone śródmieście. Stąd też wielkie znaczenie tras: Chwaliszewskiej i Hetmańskiej. Arterie te, łącznie z koncepcją obwodnic, ułatwią połączenia międzydzielnicowe, zmniejszą czas przejazdu, zwiększą szybkość komunikacji masowej, jak również rozproszą ruch bezpośredni pojazdów przed śródmieściem. Niekorzystny stan nawierzchni ulic na obszarze wielkiego Poznania bierze swój początek w zmianie granic administracyjnych miasta w 1942 r. Znaczna część dróg gruntowych znajduje się na terenie osiedli typu podmiejskiego.
Tabela 8
DŁUGOŚĆ JEZDNI W LATACH 1950 - 1970 (stan w dniu 31 grudnia)
VVyszczególrciercie Rok Lp. 1965 1968 1950 1955 1960 1970 l Jezdnia w km ogółem 814 814 814 822 822 838,6 z tego o nawierzchni: 2 ulepszonej 183 183 196 242 314 328,5 3 nieulepszonej 211 211 198 171 134 126,5 4 gruntowej 420 420 420 409 374 383,6
Źródło: Materiały statystyczne Zarządu Dróg i Mostów.

2 Kronika m. Poznania 
TERENY ZIELONE W LATACH 1950-1970
Jednostka Rok Lp. Wyszczególnienie miary 1950 1955 1960 1965 1968 1970 1 Parki leśne i lasy komunalne ha 1640,30 1833,80 2196,47 2274,58 2380,00 2387,00 2 Parki miejskie  504,27 525,73 872,79 727,45 664,46 664,46 3 Zieleńce " 66,54 45,88 49,36 76,06 151,01 151,01 4 Boiska i place >>> 6,23 - 149,50 178,50 150,97 150,97 5 Drzewa uliczne szt. - 33 349 43 636 45 447 45 834 34 924
[" [Źródła:" Rocznik Statystyczny m. Poznania 1951 - 1959", s. 44; materiały Miejskiej Komisji Planowania Gospodarczego; materiały statystyczne Oddziału Dróg i Mostów.

Tabela 10
ZASOBY MIESZKANIOWE OGóŁEM I ROZMIARY BUDOWNICTWA ZE ŚRODKÓW RADY NARODOWEJ W LATACH 1950-1970
Liczba Liczba budynbudynków Liczba Liczba izb ków wybudo- Liczba Liczba izb mieszkalnych mieszkań mieszkalnych wanych ze środ- mieszkań mieszkalnych ogółem ków Rady N ar. 1950 13 275 65 977 187 139 1950 1170 3 961 1955 13 961 71012 202 950 1951- 4922 14 755 1960 18 203* 89 270 256 911 1955 19561959 7282 21 075 1965 18 902 95 695 285 444 1960 2542 7 807 1968 19 907 105 366 314 592 19611965 114 5705 16 877 1970** 21 637 113 887 349 436 19661968 41 1363 4 015 19691970 4 400 1 338
* Korekta dokonana w wyniku Spisu Powszechnego Ludności z grudnia 1960 r.
** Wg Narodowego Spisu Powszechnego z 1970 r.

Zgodnie z obowiązującym podziałem drogi i ulice dzieli się na: drogi o nawierzchni ulepszonej, nieulepszonej i gruntowej. Stan dróg o nawierzchni ulepszonej zwiększył się ze 183 km do 328,5 km.
Drogi o nawierzchni nieulepszonej zmalały o 84,5 km, podobne przegrupowanie na korzyść nastąpiło w drogach gruntowych, bowiem ich długość zmniejszyła się o 55 km. Zdecydowaną poprawę w tej mierze odnotowuje się dopiero w latach 1966 - 1970. 4. D z i a ł t e r e n ó w z i e lon y c h posiada zasadnicze znaczenie zdrowotne i klimatyczne dla mieszkańców miasta. Szczególnie w ośrodkach miejskich charakteryzujących się dużą emisją do atmosfery dymu, pyłu i gazów, drzewostan pełni rolę bariery ochronnej i naturalnego filtra zanieczyszczonego powietrza. Ponadto drzewa i krzewy uliczne sprzyjają wytłumieniu hałasu. Stąd tak dużą wagę przywiązuje się do zieleni kompleksowej, w zwartych obszarach, klinów i pasów zieleni, a również do zieleni wewnątrzosiedlowej i przydrożnej. Zieleń, jej pielęgnacja stanowią ważny szczegół estetycznego wyglądu miasta, świadczą o kulturze mieszkańców. Nawet pobieżna ocena stanu zieleni zmusza do wyciągnięcia krytycznych wniosków na tle jej nieproporcjonalnego rozmieszczenia w poszczególnych dzielnicach. Uboga pod tym względem jest zwłaszcza najbardziej narażona na zapylenie Wilda. W okresie ostatnich ośmiu lat nastąpiły przesunięcia ilościowe między zielenią parkową (parki nieurządzone ) na rzecz powiększenia lasów. W pozycji "parki miejskie" zawiera się zarówno zieleń urządzona (499 ha), jak i nieurządzona (164 ha). Dalsze przesunięcia wykazane w tabeli 9 powstały w wyniku włączenia decyzją Głównego Urzędu Statystycznego "dziecińców" do "zieleńców". Zasadniczemu umniejszeniu uległa w 1970 r. pozycja "drzewa uliczne" wobec zapoczątkowanej intensywnej wycinki drzew rosnących wzdłuż ciągów ulicznych o ruchu szybkim, a również wskutek obumieraniu drzew z powodu stosowania środków chemicznych w okresie zimy. To naturalne zubożenie musi być, zgodnie z decyzjami Prezydium Rady N arodowej z 1968 r., wyrównane nasadzeniami uzupełniającymi. Utrzymanie zieleni będzie możliwe pod warunkiem optymalnego ograniczenia stosowania środków chemicznych, wyłącznie przy stanach awaryjnych w ruchu drogowym (silna gołoledź).
5. G o s p o d ark a m i e s z k a n i o wastanowi integralną część gospodarki komunalnej. Proces likwidacji zniszczeń wojennych został w zasadzie zakończony w 1950 r. Od tego czasu notuje się stały wzrost liczby budynków, a tym samym mieszkań. Z ogólnej liczby 21 637 budynków, 11,5*/» - tj. 2300 - znajdowało się w administracji Rad Narodowych. Pozostałe to budynki zakładowe, spółdzielcze i prywatne. W latach 1950 -1965 budowano przeciętnie rocznie 112 bloków mieszkalnych. Szczególne nasilenie budownictwa z funduszów Rady Narodowej wystąpiło w latach 1950 -1960. Było to jednak zbyt wolne tempo w zestawieniu z szybko rosnącym zapotrzebowanIem. Zapowiedzią zmiany sytuacji były założenia w zakresie budownictwa po 1961 r. Dotyczyły one szerokiego programu budownictwa spółdzielczego, przy
2* 
Zbigniew Rudnickiwyraźnie zanikającej funkcji budownictwa Rady Narodowej. Jak wynika z tabeli 10, z decyzji Rady Narodowej w latach 1961 -1970 wybudowano 7468 mieszkań. W następnych latach budownictwo Rady Narodowej wyraźnie zmalało, natomiast wyraźnie wzrosło z funduszy pozostałych inwestorów. Przeważający ciężar budownictwa mieszkaniowego od 1966 r. spoczywa na spółdzielczości mieszkaniowej. Odpowiednie warunki mieszkaniowe ludności miasta - obok budownictwa - zapewniały remonty bieżące i kapitalne domów mieszkalnych. Liczba budynków remontowych w latach 1950 -1960 nie mogła zdecydowanie przeciwdziałać procesowi dekapitalizacji. Obok remontów, zasadnicze znaczenie posiadała jakość wykonanych prac. Budziła ona w tym czasie szereg zastrzeżeń. Wielkość nakładów na remonty wzrastała systematycznie od 1955 r., równocześnie zmniejszyła się liczba obiektów poddawanych remontom. Dowodzi to o koncentracji robót. Ogółem w latach 1950 - 1960 poddano konserwacji 4100 budynków o 165 000 izbach. Zasadnicze zastrzeżenia nasuwa przebieg remontów w latach 1961- 1965. Zarówno plan finansowy, jak i rzeczowy nie zostały wykonane. Zamiast 2029 budynków poddano zabiegom remontowym tylko 1676. Zaległości (łącznie z bieżącą realizacją) likwidowano w pięcioleciu 1966 - 1970.
Przegląd stanu urządzeń w podstawowych działach gospodarki komunalnej potwierdza stopniowe usuwanie trudności rozwojowych. Wielkość środków trwałych, jako bazy materialnej gospodarki komunalnej, potwierdza jej znaczenie w całokształcie gospodarki miasta. Znaczenie to można sprowadzić do twierdzenia, że prawidłowy rozwój każdego miasta jest zależny od stopnia rozwoju urządzeń komunalnych. Pełnią one rolę służebną wobec innych działów gospodarki narodowej, stanowią o zapewnieniu ciągłości procesów produkcji, funkcjonowania administracji itp. Gospodarka komunalna świadczy w ciągłym, nieprzerwanym procesie wszechstronne usługi na rzecz ludności miasta. Oczywiście o rozmiarach tych usług decyduje baza techniczna, jej sprawność, wiek, stopień zużycia, rozmiary. Istnieje stała potrzeba zwiększania środków trwałych gospodarki komunalnej, bowiem dzięki ich sprawnemu funkcjonowaniu - łatwiejsze staje się życie mieszkańców miasta. Wielostronne funkcje gospodarki komunalnej wymagają stałej opieki i roznych form pomocy. Właściwy dobór pełnokwalifikowanych i sumiennych pracowników, przy stałym rozwoju urządzeń technicznych i metod pracy przedsiębiorstw komunalnych może korygować rozpiętości między popytem a podażą oraz stanowić jeden z czynników wywierających wpływ na osiągnięcia optymalnej zdolności produkcyjnej i usługowej.