TADEUSZ BARTKOWIAK DZIAŁALNOŚĆ TOWARZYSTWA ROZWOJU ZIEM ZACHODNICH W POZNANIU W LATACH 1961-1970 ZGODNIE Z wytycznymi, zawartymi w piśmie I sekretarza Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Władysława Gomułki do Zjazdu Organizacyjnego Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich w 1957 r., za główne zadania Towarzystwa uznano współdziałanie z władzami państwowymi w aktywizacji Ziem Zachodnich i Północnych, budzenie aktywności społecznej, szerzenie w kraju i za granicą prawdy historycznej i współczesnej o tych ziemiach oraz przeciwstawianie się zakusom zachodnioniemieckiego rewizjonizmu na zachodnią granicę Polski. Metody i formy działania Towarzystwa ulegały zmianom, stosownie do przemian, jakie następowały na Ziemiach Zachodnich i Północnych. W pierwszym okresie działalność Towarzystwa koncentrowała się na udzielaniu pomocy w rozwijaniu, inicjatyw gospodarczych, kulturalnych i społecznych. Za typową dla tego okresu można uznać tzw. "kooperację społeczną", w ramach której nawiązywano współpracę międzyregionalną a także między powiatami lub miastami. Działając w tym kierunku, Towarzystwo włączyło się aktywnie w nurt rozwoju różnych form ruchu regionalnego, tworzenia "towarzystw miłośników" itp. Z innych form działalności należy wymienić zainicjowanie współpracy międzyregionalnej wzdłuż granicy państwowej sprzed 1939 r. Zapoczątkowano ścisłą współpracę powiatów położonych na granicy województw łódzkiego, poznańskiego, opolskiego i katowickiego (powiaty - Kluczbork - Wieruszów - Kępno oraz 01esno - Wieluń - Kłobuck). Doświadczenia poznańskie zostały następnie przeniesione do innych części kraju. Powstały Międzypowiatowe Rady Współpracy. W miarę rozbudowy gospodarczej Ziem Zachodnich i Północnych, Towarzystwo coraz większą uwagę zaczęło zwracać na działalność propagandową i społeczno-wychowawczą, polegającą na popularyzowaniu osiągnięć Ziem Zachodnich i Północnych. Ponadto przedmiotem działalności propagandowej i społeczno-wychowawczej stała się problematyka niemcoznawcza, pogłębianie wiedzy o Niemieckiej Republice Demokratycznej oraz walka z rewizjonIzmem. Popularyzację wiedzy o Ziemiach Zachodnich i Północnych oraz o problemach niemieckich Towarzystwo prowadziło w różnych formach: poprzez sesje naukowe i popularnonaukowe, seminaria dla lektorów oraz działalność Tadeusz Bartkowiakodczytową. Poważne znaczenie przywiązywano do współpracy z organizacjami młodzieżowymi, z uwagi na to, iż walka o powrót Ziem Zachodnich i Północnych do Macierzy, dokonane pod kierownictwem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej dzieło ich odbudowy i rozwoju, stanowią cenne wzory głębokiego patriotyzmu i socjalistycznych postaw społecznych. Doświadczenia Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich w Poznaniu wskazują na kilka zasadniczych elementów, obrazujących specyfikę jego działalności na tym terenie. Zaliczam do nich geograficzne położenie Wielkopolski, dawne tradycje współdziałania Wielkopolan z ludnością polską żyjącą na obszarach zagrabionych przez Prusaków, wreszcie środowisko naukowe, głęboko w przeszłości i dziś związane z problematyką tych ziem oraz wyspecjalizowane w zagadnieniach niemieckich. Zarząd Wojewódzki Towarzystwa, realizując wytyczne programowe oraz statutowe, współpracował w latach 1961 - 1970 z większością organizacji społecznych i politycznych, poszerzając zasięg swego oddziaływania. Na szczególną uwagę zasługuje współpraca z Zarządem Okręgu Związku Bojowników o Wolność i Demokrację - głównie w zakresie wspólnego przygotowania imprez i uroczystości z okazji rocznic wybuchu i zakończenia II wojny światowej, rocznic wielkich bitew partyzanckich, jak również spotkań młodzieży z kombatantami. Wspólne organizowanie seminariów prelegenckich dla zespołu lektorów, spotkań z pracownikami Instytutu Zachodniego - osiągnęło charakter imprez stałych. 23 listopada 1967 r. w Babimoście odbyła się sesja popularnonaukowa poświęcona 45 rocznicy powstania Związku Polaków w Niemczech. Miała ona zasięg międzyregionalny. Od szeregu lat Zarząd Wojewódzki Towarzystwa współpracuje z Wojewódzkim Komitetem Stronnictwa Demokratycznego w zakresie popularyzacji zagadnień niemcoznawczych. Prelegenci Towarzystwa wygłaszają prelekcje i odczyty w klubach Stronnictwa Demokratycznego. Również pomyślnie rozwijała się współpraca z Zarządami Wojewódzkimi Związku Młodzieży Socjalistycznej i Związku Młodzieży Wiejskiej oraz Komendą Chorągwi Związku Harcerstwa Polskiego, głównie w dziedzinie organizowania spotkań autorskich i prelekcji na obozach szkoleniowych aktywu tych organizacji. Podobny charakter posiada współpraca z Radą Okręgową oraz radami uczelnianymi Zrzeszenia Studentów Polskich - i to w zakresie organizowania rajdów studenckich, konkursów na prace magisterskie o tematyce Ziem Zachodnich i Północnych. Z inspiracji Towarzystwa owocną działalność na rzecz zachodnich i północnych regionów rozpoczęło wiele instytucji i zakładów pracy. Od 1968 r. na podstawie podpisanego porozumienia rOZWIJa SIę ożywiona współpraca Towarzystwa z Ligą Obrony Kraju. Godny podkreślenia jest fakt, że Towarzystwo znalazło ogromne poparcie i pomoc ze strony rad narodowych, szczególnie Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej i Rady Narodowej m. Poznania. Towarzystwo odegrało nie małą rolę w rozwijaniu międzywojewódzkiej kooperacji w dziedzinie kultury i nauki, inspirując m. in. wymianę kulturalną, tworzenie na Ziemiach Zachodnich i Północnych punktów konsultacyjnych poznańskich uczelni. Inicjatywy te dzisiaj już najczęściej bez udziału Towarzystwa rozwijają się nadal i przynoszą dobre wyniki. Pomyślnymi rezultatami została uwieńczona praca wśród studentów, polegająca przede wszystkim na skupianiu w kołach regionalnych stypendystów zamierzających osiedlić się na Ziemiach Zachodnich. Studencki ruch w Poznaniu przeszedł charakterystyczną drogę. Początek dało powołanie w 1960 r. zespołu tzw. Żaczka Osadnika, którego celem było zapoznanie studentów z warunkami i możliwościami pracy na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Wkrótce powstały przy Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza i przy niektórych innych uczelniach studenckie Koła Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich. W końcu 1961 r. działalność wśród studentów zaczęła nabierać charakteru regionalnego, w wyniku czego powstały regionalne koła "Kosza1inian" i "Lubuszan", a w roku następnym "Szczecinian", "Gdańszczan", "Warmiaków i Mazurów" oraz "Ślązaków". Po roku 1966 większość kół zaprzestała działalności, lecz ich dorobek spotkał się z wysoką oceną środowiska poznańskiego i środowisk rodzimych. Ewenementem jest działalność Koła Kosza1inian, istniejącego od 1960 r. Jego założyciele ukończyli studia i wrócili do Koszalina, aby podjąć pracę. Koło Kosza1inian działa w oparciu o plan pracy, obejmujący sprawy bytowe studentów, działalność klubową, wycieczki dla stypendystów, współpracę ze szkołami poznańskimi, kontakty z zakładami pracy. Członkowie Koła organizują pomoc przy załatwianiu spraw związanych z zakwaterowaniem i opieką nad pierwszym rocznikiem studentów z Ziem Zachodnich i Północnych oraz uczestniczą w przyznawaniu stypendiów fundowanych przez zakłady pracy województwa koszalińskiego. Koło organizuje każdego roku spotkania stypendystów i kandydatów na stypendystów z przedstawicielami władz miejskich Koszalina. W wyniku tych spotkań zorganizowano kilka objazdów po Ziemi Koszalińskiej w celu zapoznania studentów z miejscem ich przyszłej pracy. Akcje te, pozyskujące ludzi dla tych regionów, podejmowane były m. in. w Politechnice Poznańskiej, Wyższej Szkole Ekonomicznej, Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza i Wyższej Szkole Rolniczej, gdzie Koło posiada swoje sekcje. W efekcie tak prowadzonej działalności, w roku 1967 sześćdziesięciu absolwentów uczelni poznańskich podjęło pracę w woj. koszalińskim. Działalność Koła była skierowana na rozwiązywanie trudności kadrowych, jakie odczuwa to województwo. Działalność Koła Koszalinian zdopingowała młodzież studencką Ziemi Lubuskiej do reaktywowania działalności Koła Lubuszan w marcu 1970 r. W działalności Towarzystwa szczególny nacisk położono na szeroką popularyzację stosunków Polski i Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Kontakty nawiązane z ambasadą Niemieckiej Republiki Demokratycznej w Polsce oraz jej Ośrodkiem Kultury i Informacji umożliwiły Towarzystwu zorganizowanie szeregu ciekawych imprez. W wyniku nawiązanej współpracy z Frontem Narodowym Niemiec Demokratycznych w Cottbus, pogłębiła się działalność Towarzystwa w zakresie popularyzacji osiągnięć Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Rokrocznie następuje wymiana delegacji. Biorą one udział w spotkaniach z załogami za Tadeusz Bartkowiakkładów pracy, z młodzieżą studencką, z przedstawicielami władz, zapoznają się z działalnością zakładowych kół Towarzystwa i działalnością Frontu. Ożywioną współpracę z odpowiednimi organizacjami w Niemieckiej Republice Demokratycznej prowadzą także niektóre zarządy powiatowe. Od szeregu lat Zarząd Powiatowy w Krotoszynie np. utrzymuje kontakty z powiatem Weisswasser oraz z młodzieżą szkół w Calau, urządza konkursy, wystawy i festiwale. Jedną z wielu form popularyzacji tematyki kulturalnej, gospodarczej i społecznej Ziem Zachodnich i Północnych, są różnego rodzaju konkursy organizowane przez Towarzystwo. Wśród najbardziej udanych w 1962 r. wymienić należy ogłoszony wspólnie z "Gazetą Chłopską" konkurs pt. "Czy znasz ziemie zachodnie" oraz połączoną z koncertem i wieczorkiem tanecznym zgadujzgadulę w Zakładach Przemysłu Metalowego "H. Cegielski". W maju 1963 r. odbył się ogólnowojewódzki konkurs dla młodzieży szkół średnich z zakresu wiedzy o Ziemiach Zachodnich i Północnych, zakończony finałem w Poznaniu. W Kępnie zorganizowano międzyszkolny turniej z udziałem młodzieży Wieruszowa i Kluczborka. Rokrocznie imprezy quizowe o szerokim zasięgu organizowało koło Towarzystwa przy Zakładach Przemysłu Metalowego "H. Cegielski". Warto tu wspomnieć dwie takie imprezy zorganizowane wspólnie z Zarządem Wojewódzkim Towarzystwa w 1961 r. w auli Uniwersytetu im Adama Mickiewicza z udziałem 1300 osób. Od kilku lat Towarzystwo jest również współorganizatorem wojewódzkich eliminacji ogólnopolskiego turnieju marynistycznego Ligi Obrony Kraju pt. "Morze żywi i bogaci". Do popularnych konkursów o zasięgu wojewódzkim należy organizowany od 1963 r. przy współpracy z Kuratorium Okręgu Szkolnego - konkurs na gazetki ścienne poświęcone Niemieckiej Republice Demokratycznej. Z okazji obchodów rocznicy powstania pierwszego w dziejach niemieckiego państwa robotników i chłopów, młodzież wszystkich typów szkół w Wielkopolsce wykonuje gazetki ścienne, które po eliminacjach szkolnych nadsyła na konkurs wojewódzki. Po trzykrotnym zajęciu pierwszego miejsca w latach 1966 - 1968 Technikum Handlowe w Poznaniu zdobyło na własność sztandar przechodni, ufundowany przez Komitet Okręgowy Frontu Narodowego Niemiec Demokratycznych w Cottbus w 1966 r., natomiast w 1969 r. zwycięska Szkoła Podstawowa z Kolonii Ostrowskiej pow. Pleszew zdobyła puchar przechodni, ufundowany przez Dyrekcję Międzynarodowych Targów Poznańskich, a Liceum Ekonomiczne w Wągrowcu płaskorzeźbę ufundowaną przez władze polityczne Cottbus. Do cennych inicjatyw Rady Okręgowej Zrzeszenia Studentów Polskich i Towarzystwa należą ogólnopolskie konkursy na prace magisterskie o tematyce Ziem Zachodnich i Północnych. Pierwszy konkurs ogłoszony w 1961 r. nie przyniósł spodziewanych rezultatów. Trzy następne konkursy w latach 1963, 1967 i 1969 przerosły oczekiwania organizatorów. Przeciętnie na każdy konkurs wpływało około trzydziestu pięciu prac magisterskich. Poziom ich był wysoki, a podejmowana przez autorów tematyka ciekawa i interesująca. Dla uatrakcyjnienia działalności programowej Towarzystwa organizowano wystawy i festiwale filmów. Do dobrych tradycji należą wieczory słowno-filmowe w powiecie Września, Koło, Wągrowiec, Krotoszyn i Leszno. Np. w 1961 r. odbyły się w tych powiatach projekcje, które obejrzało około 20 000 widzów. Natomiast w 1962 r. w Kaliszu na czternastu projekcjach obecnych było ponad 4000 osób, a filmy o tematyce niemieckiej w Pile obejrzało 5000 osób. W 1965 r., podczas VII Tygodnia Ziem Zachodnich, w całym województwie odbyło się ponad pięćdziesiąt projekcji filmów o tematyce Ziem Zachodnich i Północnych, przy czym w Pile, Wągrowcu i Trzciance miały one charakter festiwali. W 1967 r. (26 - 28 maja) i w 1969 r. (5-7 września), odbyły się w Pile I i II Ogólnopolski Festiwal Filmów Amatorskich pod hasłem "Ziemie Zachodnie i Północne - były - są - i będą nasze". Z jeszcze szerszym rozmachem były urządzane z okazji Tygodnia Ziem Zachodnich wystawy książek. Godne, uwagi są tu doświadczenia Zarządu Powiatowego Towarzystwa w Nowym Tomyś1u, który współdziałając z miejscową biblioteką, przygotował w 1962 r. dwie wystawy, w 1963 r. jedną dużą i pięćdziesiąt sześć małych wystaw, a w latach 1964 - 1966 sześć wystaw większych i sześćdziesiąt trzy małe wystawy wydawnictwo Ziemiach Zachodnich i Północnych. W 1968 r. zorganizowano w Wielkopolsce ponad 180 wystaw książek o tematyce niemieckiej, w tym większość na wsiach. W całym województwie organizowano także wystawy ukazujące w fotografii, na planszach i wykresach różne dziedziny życia na Ziemiach Zachodnich i Północnych, życie Niemieckiej Republiki Demokratycznej oraz działalność rewizjonistyczną kół odwetowych w Niemieckiej Republice Federalnej. Np. w powiecie leszczyńskim zorganizowano jedenaście wystaw ukazujących gospodarczy i kulturalny rozwój Ziem Zachodnich i Północnych. Z okazji obchodów Drzymałowskich - które stały się już tradycyjnym świętem działaczy Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich w terenie - okolicznościowe wystawy, ilustrujące życie i walkę Michała Drzymały - zorganizowano m. in. w Poznaniu, Kaliszu, Wo1sztynie i Nowym Tomyś1u. W Poznaniu zorganizowano wystawę serbo-łużyckiego wydawnictwa "Domowina" z Budziszyna (Niemiecka Republika Demokratyczna). Wspólnie ze Stowarzyszeniem Architektów Polskich Zarząd zorganizował w Poznaniu wystawę ukazującą X wieków Gdańska w architekturze. Wystawy obrazujące budownictwo, architekturę i zabytki Wrocławia, Szczecina, Koszalina i Gdańska przygotowano także w innych miastach Wielkopolski. W 1968 r. największą imprezą tego typu była wystawa pt. "Polska nad Bałtykiem i na morzach świata", zorganizowana w dniach 16 - 30 czerwca w Kaliszu. Wystawy plansz fotograficznych zorganizowano w Zakładach Przemysłu Metalowego "H. Cegielski", w Fabryce Maszyn Żniwnych oraz w innych zakładach pracy, będących członkami prawnymi Towarzystwa. Stałą ekspozycję posiada Zarząd Wojewódzki Towarzystwa w gablocie przy ul. Ratajczaka. W okresie Tygodnia Ziem Zachodnich w latach 1968-1970, Zarząd Wojewódzki Towarzystwa przygotował barwne przeźrocza, które były wyświetlane we wszystkich kinach Poznania i województwa przed seansami filmowymi. W 1970 r. podczas XIII Tygodnia Ziem Zachodnich w po Tadeusz Bartkowiakznańskim Międzynarodowym Klubie Prasy i Książki eksponowano dorobek Towarzystwa oraz jego wydawnictwa. W działalności propagandowej Zarząd Wojewódzki współpracował z poznańską prasą i z rozgłośnią Polskiego Radia. W latach 1961 - 1969 na łamach prasy ukazało się ponad tysiąc osiemset artykułów i informacji o działalności Towarzystwa. Wiele audycji o problematyce Ziem Zachodnich i Północnych emitowało Polskie Radio, w cyklu "Za Odrą i Nysą", w audycjach regionalnych oraz "Listach do Koszalina", przygotowywanych przez red. Stanisława Strugarka. Kilkanaście audycji o tych ziemiach oglądaliśmy także na ekranach telewizorów. IMPREZY MASOWE Towarzystwo poświęcało wiele uwagi kultywowaniu postępowych tradycji regionu wielkopolskiego w walce z naporem germanizacyjnym. Na szczególną uwagę zasługują imprezy masowe i manifestacje, m. in. obchody Drzymałowskie w 1962 r., które odbyły się na szlaku od Zdroju k. Grodziska (miejsce urodzenia Michała Drzymały) przez Drzymałowo, Rakoniewice, Piłę i Grabowo do Miasteczka Krajeńskiego (grób chłopa-patrioty). Zostały one połączone z obchodami czterdziestolecia Związku Polaków w Niemczech. Na całym szlaku odbyło się szereg imprez, z których największy zasięg miały manifestacje w Drzymałowie, Pile i Rakoniewicach z udziałem ok. pięćdziesięciu tysięcy osób. W następnych latach nawiązywano do działalności b. Związku Polaków w Niemczech, o której mówiono na spotkaniach byłych działaczy Związku ze społeczeństwem i młodzieżą Poznania i Wielkopolski. Rokrocznie, zwłaszcza podczas Tygodnia Ziem Zachodnich, przybywali do Wielkopolski zasłużeni działacze Ziemi Złotowskiej, Pogranicza, Warmii i Mazur oraz Opolszczyzny. W latach 1961 - 1965 odbyło się w Wielkopolsce szereg imprez kulturalnych, koncertów, spektakli i spotkań popularyzujących twórczość literacką i plastyczną tamtejszych środowisk. Bardzo szeroki zakres przybrała w latach 1960 - 1964 wymiana zespołów artystycznych między Wielkopolską a Ziemiami Zachodnimi, głównie woj. koszalińskim, gdzie przebywały kilkakrotnie połączone chóry spółdzielcze, odwiedzały się wzajemnie zespoły domów kultury i zakładów pracy. W 1963 r. Zarząd Wojewódzki Towarzystwa objął patronat nad programem kabaretu piosenki przy Klubie "Od nowa", poświęconym piosence o Ziemiach Zachodnich. Program ten wykorzystano w wielu imprezach propagandowych. Szczególnie cenne są doświadczenia pracy w środowisku literackim. Bliska i konkretna współpraca z poznańskim Oddziałem Związku Literatów Polskich pozwoliła na rozwinięcie wielu inicjatyw, służących przybliżeniu społeczeństwu Wielkopolski twórczości Ziem Zachodnich i Północnych. Pierwszą i najpopularniejszą formą były spotkania autorskie, w których uczestniczyli Zbyszko Bednorz, Jerzy Korczak, Tadeusz Kraszewski, Czesław Kuriata, Eugeniusz Paukszta i Leszek Prorok. W 1960 r. zorganizowano Seminarium Młodych Pisarzy Ziem Zachodnich w Pile oraz Seminarium Prozy w Poznaniu, w latach 1962 - 1964 kolejne turnieje poetyckie w Pile. Centralnym wydarzę Z okazji XIV rocznicy powstania Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Zarząd Wojewódzki Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich zorganizował pierwszy wojewódzki konkurs na gazetki ścienne szkolnych zespołów redakcyjnych pt. "NED w słowie i obrazie". Omówienia wyników konkursu oraz wręczenia nagród dokonali w poznańskim Klubie Nauczycielskim przy pi. Wolności prezes Zarządu Wojewódzkiego prof. dr Michał Sczanieeki oraz kurator Okręgu Szkolnego Poznańskiego dr Jan Stoiński. (7 X 1%3 r.)niem w tej współpracy był VII Zjazd Pisarzy Ziem Zachodnich i Północnych w dniach 8 -10 maja 1964 r. w Poznaniu, zorganizowany przy współpracy Towarzystwa, Wielkopolskiego Towarzystwa Kulturalnego i Związku Literatów Polskich. Szczególnej rangi nadała Zjazdowi obecność przedstawicieli najwyższych władz partyjnych i państwowych, z członkiem Biura Politycznego Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Zenonem Kliszko. W 1967 r. odbyła się w Pile manifestacja z okazji "Dnia Zwycięstwa" i pięćdziesięciolecia chóru "Halka", w której uczestniczyło trzydzieści pięć tysięcy osób. RAJDY ZACHODNIE. SPORT I TURYSTYKA Jednym z zadań dorocznych studenckich rajdów zachodnich, organizowanych przez Radę Okręgową Zrzeszenia Studentów Polskich i Zarząd Wojewódzki Towarzystwa oraz Zarząd Międzyuczelniany Polskiego Towarzystwa Turystyczno- Krajoznawczego jest społeczne oddziaływanie na środowiska, przez które przebiegały trasy rajdu. Pod tym względem rajdy zachodnie w latach 1961 - 1970 były przedsięwzięciem udanym. Ze studentami na doroczne rajdy wyruszała liczna grupa poznańskiej młodzieży robotniczej. Tadeusz Bartkowiak W dniach 16 - 30 czerwca 1968 r. czynna była w Domu Kultury w Kaliszu wystawa Pt. "Polska nad Bałtykiem i na morzach świata", którą zwiedziło kilka tysięcy mieszkańców miasta. Na zdjęciu fragment wystawy W 1962 r. zorganizowany został objazd krajoznawczy po Ziemi Międzyrzeckiej z udziałem pięćdziesięciu pracowników nauki, kultury i zakładów pracy oraz objazd po Ziemi Lubuskiej pracowników Prezydium Dzielnicowej Rady N arodowej Grunwald. W powiecie wrzesińskim odbył się natomiast rajd pieszy, kolarski i motorowy na pola bitew z okresu Wiosny Ludów. W 1963 r. udaną imprezą turystyczną był Kolarski Rajd Turystyczny, organizowany corocznie przez Klub Turystyki Kolarskiej Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego Grunwald i koło Towarzystwa przy Zakładach Przemysłu Metalowego "H. Cegielski". Ponad dwustu uczestników rajdu poznało okolicę Kargowy i jej historię. W 1966 r. odbyły się: rajd w Pile - "Wici 1000-lecia", szamotuiski rajd do Gorzowa, kaliski rajd po Ziemi Wolińskiej, wągrowiecki rajd motorowy oraz leszczyńskie rajdy do Wschowy i Głogowa. Ponadto organizowano z inicjatywy Towarzystwa wycieczki krajoznawcze. Inną formą masowej turystyki są organizowane przez Towarzystwo i Poznański Klub Motorowy "Przemysław" motorowe rajdy po ziemiach zachodnich. W 1967 r. odbył się pierwszy rajd "Trzcianka 1967", następnie "Łagów 1968", "Złotów 1909" i ogólnopolski rajd "Lubniewice 1970". Wzięło w nim udział ponad dwustu uczestników. Kierowcy 67 motocykli i 23 samochodów osobowych stworzyli kolumnę motorową, przybraną hasłami o polskości Ziem Z okazji VI Tygodnia Ziem Zachodnich i Północnych odbyła się w Technikum Handlowym w Poznaniu uroczysta wieczornica, podczas której młodzież Technikum zaprezentowała ciekawy program artystyczny w wykonaniu członków Szkolnego Koła Przyjaciół Ziemi Koszalińskiej (5 V 1963) Zachodnich i Północnych. Zarząd starał się zapewnić uczestnikom wszystkich rajdów i wycieczek informacje o historii i dorobku odwiedzanych regionów. W dziedzinie sportu wyczynowego najpoważniejszą imprezą był doroczny Wyścig Kolarski po Wielkopolsce oraz Ziemiach Zachodnich i Północnych o puchar Zarządu Wojewódzkiego Towarzystwa. Impreza ta w latach i960- 1961 była wyścigiem dwuetapowym na trasie Poznań- Koszalin. W latach 1962 -1963 - trzyetapowym, przebiegającym przez województwa: koszalińskie, szczecińskie, zielonogórskie i poznańskie, a w 1964 r. czteroetapowym po szosach sześciu województw: szczecińskiego, zielonogórskiego, poznańskiego, koszalińskiego, bydgoskiego i gdańskiego. W imprezach tych obok zawodników polskich startowali również kolarze Niemieckiej Republiki Demokratycznej. PROBLEMATYKA NIEMCOZNAWCZA W PRACY TOWARZYSTWA Lata 1961 - 1970 w działalności Towarzystwa stały się okresem intensywnej pracy popularyzatorskiej, głównie w dziedzinie niemcoznawczej. Środowisko poznańskie związane jest szczególnie bliskimi więzami z Ziemiami Zachodnimi i Północnymi. Znaczną część "ogólnopolskiego" programu Towarzystwa realizuje się od dawna w Poznaniu. Można zatem powiedzieć, że Towarzystwo przyczyniło się w poważnej mierze do zacieśnienia więzi łączących Wie1kopo1 Tadeusz Bartkowiakskę z Ziemiami Zachodnimi i Północnymi, a przez współpracę z Instytutem Zachodnim i z wyższymi uczelniami Poznania - do zapoznania społeczeństwa z całokształtem zagadnień niemieckich. Rozwijana od szeregu lat rzetelna praca popularyzatorska, prowadzona w oparciu o kadrę naukową Instytutu Zachodniego, stworzyła podstawę do podjęcia szerokiej działalności społeczno- kulturalnej. Stała się ona dominującą formą pracy i objęła naj szersze warstwy społeczeństwa Wielkopolski. Pracę tę prowadzono dwoma nurtami: 1. Przeszłość i bieżące problemy gospodarcze i socjologiczne na Ziemiach Zachodnich i Północnych; 2. Ziemie Zachodnie i Północne a zagadnienia niemieckie. W 1962 r. odbyła w Rogoźnie sesja poświęcona postępowym tradycjom pracy oświatowej w Niemczech, na obszarach odzyskanych oraz w polskich szkołach b. V Dzielnicy Związku Polaków w Niemczech. W ramach obchodów rocznicy śmierci Michała Drzymały i rocznicy powstania Związku Polaków w Niemczech sesja popularnonaukowe związane z tymi wydarzeniami odbyły się w Pile, Trzciance, Lesznie i w innych miastach powiatowych Wielkopolski. W lutym 1962 r. Zarząd Wojewódzki Towarzystwa zorganizował wspólnie z Komisją Zagospodarowania Odry i z Instytutem Zachodnim sesję naukową pt.: "Zagadnienia gospodarki wodnej Warty jako problem powiązania Odry i Wisły". W sesji uczestniczyli naukowcy oraz działacze polityczno-gospodarczy z Warszawy, Poznania, Wrocławia, Łodzi, Bydgoszczy i Zielonej Góry. Rok 1962 był w działalności kulturalno-oświatowej Towarzystwa w pewnym sensie rokiem przełomowym. Zarząd Wojewódzki zaczął przestawiać stopniowo swoją działalność na organizowanie sesji popularnonaukowych dla aktywu zarządów powiatowych. Sesje te dotyczyły w latach 1962 -1964 problemów niemieckich, objętych każdorazowo czterema do sześciu wykładami. Sesje odbyły się w Kępnie, Kaliszu (dla ponad tysiąca słuchaczy), w Gorzowie, Trzciance, Kole, Ostrowie (ok. pięciuset słuchaczy), w Koninie i dwukrotnie w Poznaniu. W 1963 r. odbyła się w Pile sesja poświęcona współpracy międzyregionalnej w dolinie Noteci. Na uwagę zasługuje VII sesja Rady Naukowej Towarzystwa, która odbyła się w Poznaniu (14 - 15 października 1961 r.); wytyczyła ona dalsze kierunki naukowej współpracy z Ziemiami Zachodnimi i Północnymi. Podobny charakter miała VIII sesja Rady Naukowej Towarzystwa, która odbyła się w Poznaniu w dniach 3 - 4 kwietnia 1962 r. W 1969 r. Zarząd Wojewódzki Towarzystwa był organizatorem sesji naukowej z okazji stulecia wychodźstwa polskiego do Westfalii i Nadrenii. Podczas sesji, w której udział wzięli przede wszystkim b. działacze polonijni, wygłoszono szereg referatów i komunikatów, m. in. na następujące tematy: Współczesny stan i dalsze potrzeby badań naukowych nad wychodźstwem polskim w Niemczech (Władysław Markiewicz); Działalność narodowa wychodźstwa polskiego w Niemczech w latach 1918 -1939; Życie kulturalno-oświatowe PolonK niemieckiej w latach 1920 - 1939. W latach 1960 -1962 Towarzystwo współdziałało w organizacji kolejnych Studiów Pomorzoznawczych. Pracownicy Instytutu Zachodniego oraz Uni wersytetu im. Adama Mickiewicza wyjeżdżali na Ziemie Zachodnie i Północne z wykładami, uczestniczyli w wielu organizowanych tam sesjach popularnonaukowych, propagując tam najnowsze wyniki badań naukowych. Niemały jest udział poznańskiego środowiska naukowego, związanego z Towarzystwem, w opracowaniu materiałów źródłowych, m. in. dla uczącej się młodzieży. Należy odnotować publikacje: Dzieje Ziemi Lubuskiej w wypisach, wypisy dotyczące woj. koszalińskiego, opracowane przez Michała Sczanieckiego i Kazimierz Śląskiego oraz pracę zbiorową pod redakcją Władysława Markiewicza pt. Przemiany społeczne na ziemiach zachodnich i publikację pt. Młode pokolenie ziem zachodnich. Najbardziej masową formą oddziaływania Towarzystwa była akcja odczytowa. Szczególne nasilenie tej akcji przypadało zwykle podczas Tygodnia Ziem Zachodnich i rocznicy powstania Niemieckiej Republiki Demokratycznej. W 1960 r. wygłoszono w Poznaniu i województwie pięćset czterdzieści odczytów; w roku tym (podobnie jak w latach następnych) przeważała zdecydowanie tematyka niemiecka. W 1961 r. odbyło się ponad osiemset odczytów, w 1962 r. osiemset trzydzieści odczytów, których wysłuchało czterdzieści pięć tysięcy osób, natomiast w 1964 r. w woj. poznańskim ponad osiemset pięćdziesiąt odczytów. W latach 1959 - 1964 wojewódzki i terenowy aktyw Towarzystwa zorganizował około trzy tysiące dziewięćset odczytów, których wysłuchało ponad dwieście tysięcy osób. Zestawienie to nie obejmuje kilku tysięcy pogadanek dla młodzieży, jak również odczytów o tematyce niemieckiej, wygłoszonych przez prelegentów innych organizacji i instytucji. W ciągu ostatnich czterech lat nastąpiło przegrupowanie tematyki odczytów i środowisk słuchaczy. W 1967 r. około 60% odczytów dotyczyło spraw niemieckich, a blisko 40% - dorobku Ziem Zachodnich i Północnych. Z ogólnej liczby ok. ośmiuset odczytów, wygłoszonych w tym właśnie roku, około 20°/» odbyło się w placówkach Towarzystwa, w zakładach pracy i w innych organizacjach miejskich, natomiast ok. 30% w środowiskach wiejskich. Pozostałe 50% prelekcji odbyło się w ramach sesji popularnonaukowych i innych uroczystości. Nasilenie akcji odczytowej o tematyce niemieckiej spowodowało konieczność podwojenia wysiłków Zarządu Wojewódzkiego w zakresie działalności naukowej i popularyzatorskiej. W zrozumieniu tych potrzeb, dyrekcja Instytutu Zachodniego utworzyła Studium Niemcoznawcze, mające na celu upowszechnienie badań naukowych nad problematyką niemiecką. Studium dysponuje problemowym zestawem referatów: Niemiecka Republika Federalna - jej żYcie gospodarcze, polityczne i kulturalne; Niemiecka Republika Demokratyczna - jej pOzYcja prawna, polityczna i gospodarcza; Integracja europejska i rola Niemieckiej Republiki Federalnej - w aspekcie ideologicznym, politycznym i ekonomicznym; Stosunki polsko-niemieckie w ujęciu historycznym. Nową formą wspólnej działalności w dziedzinie popularyzacji wiedzy o Niemieckiej Republice Demokratycznej i Niemieckiej Republice Federalnej są organizowane przez Towarzystwo i Instytut Zachodni spotkania dyskusyjne. Sesja nt. "Europa a problem niemiecki" odbyła się w 1967 r. w Trzciance, Tadeusz Bartkowiak III Zjazd sprawozdawczo-wyborczy (6 XII 1964 r.). Za stołem prezydialnym siedzą od lewej: Zygmunt Węgrzyk (wiceprezes), wiceprzewodniczący Prezydium Wojewódzkiej Bady N arodowej Witold Stefanowski, kierownik Wydziału Propagandy i Kultury Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Jan Bartkowiak, Edward Idziak i Czesław Adamski (członkowie zarządu), Michał Sczaniecki (prezes). Przemawia prezes Bady Naczelnej Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich Jan Izydorczyknatomiast podobna dyskusja ("Europejska polityka Francji") zorganizowana została przez Studencki Klub "Od nowa" w Poznaniu. Spotkania dyskusyjne organizowane są w Poznaniu w każdy drugi czwartek miesiąca w Klubie Międzynarodowej Prasy i Książki oraz w Klubach "Ruch" w Trzciance, Pile, Gnieźnie (od lutego 1970 r.). Praca Zarządu Wojewódzkiego Towarzystwa przyniosła w dziedzinie popularyzacji wiedzy o ziemiach zachodnich wiele dobrych rezultatów. DZIAŁALNOŚĆ ORGANIZACYJNA Ważnym wydarzeniem w życiu Towarzystwa był III Zjazd Sprawozdawczo-Wyborczy, który odbył się 6 grudnia 1964 r. w sali Klubu Oficerskiego w Poznaniu. Zjazd określił miejsce Towarzystwa w społeczeństwie oraz wytyczył kierunki działalności, ze specjalnym uwzględnieniem poszerzenia pracy organizacyjnej Towarzystwa w środowiskach wiejskich oraz zwrócenia uwagi na szeroką działalność popularyzatorską i popularnonaukową, głównie z zakresu zagadnień niemcoznawczych. W latach 1961 - 1969 odbyło się kilkanaście posiedzeń plenarnych oraz kilkadziesiąt posiedzeń Prezydium Zarządu Wojewódzkiego, na których rozpatrywano węzłowe problemy Towarzystwa, analizowano sprawozdania z działalności oraz wytyczano program działania na przyszłość. Prezydium Zarządu Wojewódzkiego, kierując działalnością Towarzystwa w Poznaniu i Wielkopolsce, zatwierdzało program merytoryczny i preliminarze akcji i imprez. Nad działalnością finansową czuwała Wojewódzka Komisja Rewizyjna. Zarząd Wojewódzki na ogół skutecznie wykonywał obowiązki statutowe. Wyłonione 15 grudnia 1959 r. przez Zarząd Wojewódzki prezydium z prezesem prof. dr Michałem Sczanieckim na czele pracowało przez cały czas w niemal nie zmienionym składzie. Jedynie na początku 1962 r., w związku z przejściem dra Jana Prędkiego do pracy naukowej, obowiązki sekretarza objął Edmund Grabkowski, a od 1967 r. Tadeusz Bartkowiak. W 1966 r. po odejściu prof. Sczanieckiego do Warszawy, Prezydium Zarządu Wojewódzkiego powołało na stanowisko prezesa Józefa Kujawę. W latach 1960 - 1965 pracowały przy Zarządzie Wojewódzkim trzy komisje: Organizacyjna, Społeczno-Kulturalna i Ekonomiczna, które mają na swym koncie spory dorobek w pracy społecznej. W składzie Zarządu Wojewódzkiego działała również Komisja Młodzieżowa oraz Sąd Koleżeński. Od kilku lat prerogatywy komisji przejęło Prezydium. Do wykonywania bieżących zadań służy sekretariat. Jego skład (pięciu pracowników etatowych) ulegał stopniowo zmniejszeniu. Na koniec 1970 r. w sekretariacie pracowało dwóch pracowników etatowych, co odbiło się głównie na kontaktach z zarządami powiatowymi. W pierwszym okresie II kadencji (15 grudnia 1959 - 6 grudnia 1964) działało w Wielkopolsce trzydzieści zarządów powiatowych oraz dwa zarządy w Poznaniu na prawach zarządu powiatowego. Od początku 1962 r. istniał także na prawach samodzielnej jednostki Zarząd Międzyuczelniany: przedłużony okres trzeciej kadencji odbił się ujemnie na pracy niektórych zarządów powiatowych. Zarządy prowadziły działalność w oparciu o środki finansowe, skomasowane na własnych kontach bankowych. Konta te na skutek decyzji władz naczelnych Towarzystwa uległy w grudniu 1969 r. likwidacji, a środki finansowe zostały skumulowane na koncie Zarządu Wojewódzkiego. Od tej chwili Zarząd Wojewódzki finansuje wszystkie akcje podejmowane przez jednostki terenowe. Według stanu na dzień 31 grudnia 1969 r. dwadzieścia sześć zarządów powiatowych kierowało pracą dwustu czterdziestu dwóch kół miejskich, wiejskich i zakładowych, zrzeszających ok. dziewięć tysięcy członków. Liczba członków prawnych - zakładów pracy - wzrosła z 159 w 1966 r. do 405 w 1969 r. Na dorobek wielkopolskiej organizacji Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich składa się ofiarna praca setek działaczy społecznych. Symbolicznym wyrazem uznania dla tych ludzi ze strony organizacji było przyznanie im odznaki "Zasłużony Działacz Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich". Tytuł ten do 15 maja 1970 r. nadano w województwie dwustu trzydziestu dwom 3 Kronika m. Poznania Tadeusz Bartkowiakosobom. Godność Honorowego Członka Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich otrzymał jako pierwszy w Polsce, w dniu 8 czerwca 1962 r., prof. dr Józef Kostrzewski, natomiast w dniu l lutego 1967 r. prof. dr Kazimierz Tymieniecki. Oceniając dorobek Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich w Poznaniu 1 Wielkopolsce w ciągu minionych lat, można stwierdzić, że Towarzystwo posiada poważny wkład w kształtowaniu świadomości Wielkopolan o roli i miejscu Ziem Zachodnich w polskim organizmie państwowym. Niniejszy artykuł zawiera dane sprawozdawcze na dzień 30 V 1970 r. ŻRODŁA T. B a r t k o w i ak, Sesja naukowa Z okazji 100 rocznicy wychodbtwa polskiego do Westfalii i Nadrenii. "Przegląd Zachodni", nr 1/1970, s. 225 - 230. E. G r a b k o w s ki, Popularyzatorska działalność wielkopolskiej organizacji TRZZ "Biuletyn Informacyjny TRZZ", 1966, nr l, s. 19 - 22. M. M a g d z i a rek, VIII sesja Rady Naukowej TRZZ "Przegląd Zachodni", nr 3/1962. V Tydzień Ziem Zachodnich 1962 oraz S-lecie działalności TowarzYstwa Rozwoju Ziem Zachodnich. "Przegląd Zachodni", nr 3/1962. J. Prę d ki, Działalność Towarzystwa Ziem Zachodnich w Poznaniu. "Kronika Miasta Poznania", rocznik XXIX, nr 4, s. 15 - 32. Z problematyki kooperacji w pracy Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich w Poznaniu. "Przegląd Zachodni", nr 2/1962. ANEKS ZARZĄD WOJEWÓDZKI TOWARZYSTWA ROZWOJU ZIEM ZACHODNICH W POZNANIU, WYBRANY NA III ZJEŹDZIE SPRAWOZDAWCZO-WYBORCZYM W DNIU 6 GRUDNIA 1964 R. Czesław A d a m s k i Jan B a r t k o w i a k Zygmunt B o r a s Jan C h a r ł a m p o w i c z Stanisław C i c h o w s ki Władysław C i u p a Józef Czajka Edmund Czyż Zbigniew D u d e k Stanisław F e r e n c Witold F o l e j e w s kisekretarz Prezydium Rady Narodowej m. Poznania kierownik Wydziału Propagandy i Kultury Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej pracownik naukowy U niwersytetu im. Adama Mickiewicza - pracownik naukowy Politechniki Poznańskiej działacz społeczny z Nowego Tomyśla działacz społeczny z Koła działacz społeczny z Kępna pracownik Narodowego Banku Polskiego w Poznaniu działacz społeczny z Wapna pow. Wągrowiec sekretarz Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Kole pracownik naukowy Wyższej Szkoły Rolniczej Jerzy G o ź d z i k Wanda G o ź d z i k o w a Edmund G r a b k o w s ki Kazimierz H a l a g i e r a Witold H e m p o w i c z Franciszek H r y n i e w i c z Edward I d z i a K Henryk J a n t o s Zbigniew Jaś k i e w i c z Zdzisław K a c z m a r c z y k Wiktor K a l e m b a Franciszek K o s i ń s k i Władysław K ról Stanisław K u b i ak Jerzy Kuł t u n i a k Juliusz Ł a d o Włodzimierz Ł ę c k i Leopold M a j c h r z a k Teresa M e n d a t Marian M i a n o w s k i Julian M i koł a j c z a k J an Jacek N i K i s c h Mirosława N o w a k Kazimierz N o w a k o w s ki Czesław O l e j n i c z a k Janina O p i e l o w a Eugeniusz P a u k s z t a Jan P a w l a k Tadeusz P e k s a Jan P o ł c z y ń s k i Jan Prę d k ij' sekretarz Prezydium Dzielnicowej Eady N arodowej Wilda nauczycielka w Technikum Handlowym w Poznaniu działacz społeczny wiceprzewodniczący Zarządu Wojewódzkiego Związku Młodzieży Wiejskiej przewodniczący Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego dziennikarz, współpracownik "Głosu Wiekopolskiego " zastępca dyrektora Zakładów Przemysłu Metalowego "H. Cegielski" dziennikarz, współpracownik "Gazety Poznańskiej" wiceprzewodniczący Rady Okręgowej Zrzeszenia Studentów Polskich pracownik naukowy Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza działacz społeczny z Poznania inspektor szkolny ze Środy dyrektor Liceum Pedagogicznego w Poznaniu redaktor naczelny rozgłośni poznańskiej Polskiego Radia dziennikarz, współpracownik Zachodniej Agencji Prasowej rolnik ze Stobna pow. Trzcianka pracownik naukowy Politechniki Poznańskiej sekretarz Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Turku przewodnicząca Miejskiej Komisji Planowania Gospodarczego w Pile działacz społeczny z Trzcianki redaktor naczelny "Gazety Chłopskiej" w Poznaniu adwokat zastępca przewodniczącego Powiatowej Komisji Planowania Gospodarczego w Wągrowcu prawnik dyrektor handlowy Wojewódzkiego Związku Gminnych Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" pracownik Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego literat przewodniczący Zarządu Wojewódzkiego Związku Młodzieży Socjalistycznej kierownik Wydziału Kultury Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej działacz społeczny z Krotoszyna pracownik naukowy U niwersytetu im. Adama Mickiewicza Ryszard P r z e s ł a w s k i Romuald R o c h m i ń s ki Zdzisław R o m a n o w s k i Edward R o s z c z e w s ki Edward S e r w a ń s ki Bohdan S i c i a r z Teofil S k r z y ń s k i Lech S m o c z y ń s k i Jan S t o i ń s k i Stanisław S t r u g a rek Michał S c z a n i e c k i Stanisław S z aj e k Franciszek S z c z e r b a l Henryk S z u b e r t Czesław S z u s z c z y ń s k i Jan U r b a n Francjszek U m i ń s ki Zygmunt W ę g r z y K Zbigniew Wielgosz Bolesław Woj c i e c h o - wi c z Maria Woj c i e c h o w s k a Marian Woź n i a k Edward Z i m m e r Tadeusz Bartkowiak · zastępca przewodniczącego Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Pile - zastępca przewodniczącego Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej Grunwald - dziennikarz, współpracownik Zachodniej Agencji Prasowej · działacz społeczny w Kaliszu · pracownik naukowy Instytutu Zachodniego zastępca Komendanta Chorągwi Związku Harcerstwa Polskiego · działacz społeczny w Poznaniu · działacz społeczny w Poznaniu Kurator Okręgu Szkolnego Poznańskiego dziennikarz, współpracownik rozgłośni poznańskiej Polskiego Radia · pracownik naukowy Uniwersytetu im Adama Mickiewicza pracownik naukowy Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza przewodniczący Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej pracownik Zakładów Przemysłu Gumowego "Stomil " sekretarz Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Pleszewie działacz spoełczny w Poznaniu działacz społeczny w Środzie dyrektor ekonomiczny Poznańskiej Fabryki Łożysk Tocznych pracownik naukowy Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza pracownik naukowy Politechniki Poznańskiejpracownik naukowy Zakładu Słowianoznawstwa Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu dyrektor Zjednoczenia Okuć Budowlanych w Poznaniu sekretarz Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej PREZYDIUM Czesław Adamski, Jan Charłampowicz, Edmund Czyż, Witold Folej e w s K i, Edmund G r a b k o w s k i (sekretarz), Witold H e mp ow i c z, Henryk J a n t o s, Zdzisław K a c z m a r c z y k, Stanisław K u b i a k (wiceprezes), Jan Jacek N i k i s c h, Jan Prę d ki, Edward S e r w a ń s ki, Michał S c z a n i e c ki (prezes), Zygmunt W ę g r z y K (wiceprezes), Bolesław Woj c i e c h o w i c z CZŁONKOWIE BADY NACZELNEJ Edmund Grabkowski, Stanisław Kubiak, Marian Mianowski, Jan Jacek Nikiseh, Jan Prędki, Michał Sczaniecki, Zygmunt WęgrzYK