NOWA DZIELNICA MIESZKANIOWA "RATAJE" W OBIEKTYWIE JERZEGO RYBAKA
JIC/mIr
*WIJM
Osiedle Piastowskie. Zakątek dla małych dzieci 
ROLA EKONOMICZNO-SPOŁECZNA ZAKŁADU DOSKONALENIA ZAWODOWEGO W POZNANIU W LATACH 1931-1965
UTWORZONY W 1931 r. w czasie ogólnoświatowego kryzysu ekonomicznego kapitalizmu Wojewódzki Instytut Rzemieślniczo-Przemysłowy w Poznaniu, nazywany dzisiaj Zakładem Doskonalenia Zawodowego, powstał w odpowiedzi na pilne zamówienie społeczno-ekonormczne. Drobny przemysł i rzemiosło Wielkopolski, które cechował stosunkowo niski poziom technicznego uzbrojenia pracy i oświaty zawodowej, były szczególnie podatne na skutki kryzysu ekonomicznego (1929-1933). Sytuację pogarszały jeszcze wówczas: słabość finansowa rzemiosła, ograniczony rynek zbytu i zaostrzająca się konkurencja. Problemy z tego wynikające dostrzegało wielu działaczy gospodarczych, którzy szukali rozwiązania trudności, m. in. poprzez rozwijanie oświaty zawodowej. Wyróżniający się wśród nich inwencją przedstawiciele instytucji nadzoru szkolnego i niektórzy działacze-rzemieślnicy dążyli do uzupełnienia wiedzy fachowej rzemieślników i drobnych wytwórców wiedzą z zakresu ekonomiki przedsiębiorstw, kalkulacji i dokumentacji technicznej, prawa przemysłowego itp. Obok podniesienia jakości wytwarzanych towarów i świadczonych usług, chodziło o dokwalifikowanie i przekwalifikowanie wielu robotników, zwłaszcza będących bez pracy. Solidnego przysposobienia fachowego wymagali wreszcie kandydaci na samodzielnych przedsiębiorców. Realizacja tych celów była trudna, wymagała wszechstronnego przysposobienia zawodowego prowadzonego przez specjalistów zespolonych w odpowiedniej instytucji. Dla urzeczywistnienia tych zadań utworzono na pocztąku 1331 r. Wojewódzki Instytut Rzemieślniczo- Przemysłowy z siedzibą w Poznaniu. Cele nowo powstałej placówki sprowadzały się do szkolenia osób związanych -i drobnym przemysłem i rzemiosłem. Działalności tej nie cechowała początkowo dynamika; ograniczano się do kursów zawodowych i dokształcających, później doszło prowadzenie poradni zawodowej dla młodzieży, wydawanie podręczników do nauki rzemiosła i sprowadzanie z zagranicy nowoczesnych maszyn w celu zapoznania z nimi polskich fachowców. Ciasne ramy działalności w pierwszych latach istnienia Instytutu były spowodowane przez wiele okoliczności, np. szczupłe lokale i brak odpowiedniej renomy. Z czasem działalnością szkoleniową objęto także małe miasteczka i wioski; Liczba osób kończących kursy spoza Poznania parokrotnie nawet przekraczała liczbę kursantów z Poznania. Instytut nie ograniczał się już do urządzania własnych kursów, lecz subwencjonował także kursy dokształcające organizowane przez Cechy oraz Związek Towarzystw Czeladzi Rzemieślniczej. Instytut działał wówczas w oparciu o zaledwie kilkuosobowy etatowy personel administracyjny; wykładowcy i instruktorzy pochodzili z innych instytucji. Władze Instytutu stanowili w zasadzie społeczni działacze gospodarczy.

Tadeusz Filipiak
Nie była to placówka o charakterze dochodowym. Główne wpływy pochodziły z opłat za kursy i usługi poradni zawodowej; nadwyżki pozostałe po pokryciu kosztów własnych przeznaczano na realizację zadań statutowych. W ten sposób m. in. mogła wzrastać z roku na rok liczba szkolonych, osiągając w 1935 r. szczytowy rozwój - 721 osób. Później liczba uczestników kursów zmalała, ponieważ N arodowo-Chrześcijańskie Zjednoczenie Rzemiosła, najliczniejsza organizacja rzemieślników w Wielkopolsce, zaczęła od 1935 r. organizować dla swych członków konkurencyjne kursy kwalifikacyjne. Liczba korzystających z tych kursów dorównywała liczbie uczestników kursów Instytutu, a w niektórych latach nawet ją przewyższała. Nie mniej ważną niż szkoleniowa była działalność Instytutu w zakresie poradnictwa zawodowego i wydawania pomocy naukowych. Tę ostatnią rozpoczęto w 1933 r. Poradnia Zawodowa oraz związany z nią gabinet psychotechniczny, oprócz informacji o specyfice danego zawodu, zapoznawały młodzież z sytuacją na rynku pracy. W ten sposób poradnictwo psychotechniczne przysparzało też korzyści rzemiosłu i innym dziedzinom gospodarki. Osiągnięcia lat 1931 -1939 rysowały przed Instytutem perspektywę pomyślnego rozwoju. Wybuch II wojny światowej i polityka nitlerowska wobec Polaków na kilka lat przekreśliły te rachuby. Już 18 XI 1939 r. okupant włączył Instytut w gestię Izby Rzemieślniczej administrowanej przez siebie od 25 X 1939 r. Działalność Instytutu została zawieszona, a na jego bazie materialnej zaczął działać niemiecki Zakład Doskonalenia Przemysłu przy Izbie Rzemieślniczej w Poznaniu K W związku z rosnącymi potrzebami hitlerowskiej gospodarki wojennej, zaczęto obejmować szkoleniem coraz liczniejsze zawody, przede wszystkim spawaczy i ślusarzy maszynowych. U czestnicy szkolenia korzystali z kursów tzw. pełnych: dziennych - dla miejscowych lub wieczorowych dla zamiejscowych Niemców. Placówka miała odtąd nie tylko szkolić Niemców, lecz zajmować się reglamentacją surowców dla. rzemiosła w tzw. Kraju Warty, poradnictwa w sprawach taryf i cen za usługi rzemieślnicze, organizowaniem rzemieślniczych wspólnot pracy itp. W lutym 1945 r., po oswobodzeniu Poznania, powstały warunki do reaktywowania działalności Instytutu, już w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. W ciągu pierwszych dwudziestu lat (1945 -1965), odmiennie niż w latach 19311939 i w okresie okupacji, wielokrotnie zmieniano strukturę organizacyjną i nazwę dzisiejszego Zakładu Doskonalenia Zawodowego w Poznaniu 2. Poprzez nowelizację postanowień statutowych dostosowywano je do aktualnych przeobrażeń systemu ekonomiczno-społecznego państwa. Dobierano kolejno formy strukturalne, które zapewniały Zakładowi realizację rosnących coraz ambitniejszych zadań. Podobną prawidłowość obserwujemy w jego celach i środkach działania. Rosło zainteresowanie kwestią wychowania młodzieży rzemieślniczej, naukową organizację produkcji i pracy, problematyką oraz formami wymiany myśli w ramach pokazów i wystaw. Coraz większym zainteresowaniem cieszyły się: poradnictwo zawodowe oparte na pracy poradni psychotechnicznej, metody naukowej organizacji pracy w warsztatach rzemieślniczych oraz ekspertyzy i poradnictwo techniczne, a także bursy rzemieślnicze, świetlice, czytelnie itp. Rok 1953 przyniósł dalsze poszerzenie celów i wzbogacenie środków ich realizacji. Dopiero jednak od 1961 r. Zakład ostatecznie zdeklarował się jako instytucja szkoleniowo-produkcyjna. Jego celem stało się odtąd podnoszenie poziomu technicznego, ekonomicznego i kulturalnego społeczeństwa w drodze działalności szkolenio
1 Pełne brzemienie: Gewerbef6rderungsanstalt der Handwerkskammer Posen.
* Obecną nazwę wprowadzono 26 lipca 196) r.

Siedziba główna Zakładu Doskonalenia Zawodowego przy ul. Kościuszki 57wej i wychowawczej, opartej na założeniach programowych socjalizmu, m. in. przez kształcenie i doskonalenie zawodowe, szczególnie w zakresie zawodów rzemieślniczych, oraz współdziałanie w aktywizacji gospodarczej terenu. Dla osiągnięcia tych celów Zakład prowadzi kursy organizowane z własnej inicjatywy i na zlecenie organizacji samorządu gospodarczego rzemiosła, władz i instytucji państwowych, spółdzielczych i społecznych; kursy wyuczające zawodu lub określonych czynności w zawodzie oraz przyuczające do wykonywania zawodu; szkolenie na kursach zaocznych; zasadnicze szkoły zawodowe dla pracujących, pracownie doświadczalne, laboratoria, gabinety techniczne, wzorcownie oraz biblioteki; organizuje konferencje, odczyty, wycieczki, pokazy i konkursy, prowadzi świetlice, czytelnie itp; realizuje prace w zakresie działalności szkoleniowej zlecane przez Związek Zakładów Doskonalenia Zawodowego oraz zbiera okazy sztuki rzemieślniczej. Fundusze potrzebne do wykonania tych zadań pochodziły od instytucji zainteresowanych rozwojem przemysłu i rzemiosła. Podstawy finansowe Zakładu oparto więc początkowo w 1945 r. formalnie na dotacjach instytucji założycielskich, przedsiębiorstw, a w dalszej kolejności - na dochodach własnych Zakładu. Nieoawem iednpk przypisano główną rolę funduszom własnym. Wydatki mieściły się wyłącznie - tak jest i dzisiaj - w ramach zatwierdzonych statutowo budżetów rocznych Tempo rozwoju organizacyjnego i ekonomicznego Zakładu, którym towarzyszyły rosnące nakłady inwestycyjne, wymagało dalszego rozszerzenia i usprawnienia 
Tadeusz Filipiak
U czniowie Warsztatu Szkoleniowo-Produkcyjnego Nr 1 przy ul. Jeleniogórskiej 6 pracują przy montażu tokarek systemu finansowego obowiązującego Zakład. Nowe, do dziś obowiązujące, rozwiązania w tym względzie przyniósł dopiero 1960 r. Rozwijała się przede wszystkim jednak działalność szkoleniowo-produkcyjna Zakładu. W kwietniu 1945 r. rozpoczęto spontanicznie uruchamiać pierwsze kursy; zadania narzucały potrzeby narosłe przez lata okupacji i zniszczenia wojenne oraz szybka industrializacja kraju. W tym okresie zdecydowanie przeważały więc kursy zmierzające do uzupełnienia braków w kwalifikowanych kadrach rzemieślniczych, zdziesiątkowanych dyskryminacyjną polityką okupanta wobec Polaków. W miarę stabilizacji stosunków gospodarczych, działalność Zakładu przybierała charakter planowy. Pierwszą próbą perspektywicznego ukierunkowania działalności Zakładu było opracowanie Planu Sześcioletniego (1950-1955). Plan ten nie był jeszcze doskonały; brak w nim było elementów doświadczenia, rozeznania potrzeb miasta i regionu. Dopiero w dziesięcioleciu 1950 - 1960 Zakład został w pełni wprowadzony na drogę planowej działalności szkoleniowej, a w ciągu lat 19611965 doszedł do znacznych rezultatów w planowaniu swej pracy. Opierano ją na planach perspektywicznych pięcioletnich, planach rocznych oraz na operatywnych planach półrocznych i kwartalnych. W czasie realizacji tych planów potwierdzała się ich prawidłowość i realność, czego dowodem była zgodność między możliwościami Zakładu a aktualnymi potrzebami gospodarki narodowej. Przy współudziale organów państwowej administracji gospodarczej Zakład poznański podejmował coraz śmielsze akcje w zakresie doskonalenia zawodowego; obok licznych kursów zleconych prowadzono kursy z wolnego naboru. Organizowano je w Poznaniu i w terenie, stosując dwie formy nauczania: szkolenie stacjonarne na kursach po pracy wzgiędnie z oderwaniem od pracy oraz szkolenie zaoczne 
T7
Tokarki stołowe TSA-16 produkowane w Warsztacie Szkoleniowo- Produkcyjnym Nr l Zakładu Doskonalenia Zawodowego
(konsultacyjne), przeznaczone głównie dla mieszkańców wsi i miasteczek oddalonych od ośrodków powiatowych oraz dla pracowników zakładów przemysłowych zatrudnionych w pracy zmianowej Kursy zlecone dzielono na odbywające się w pomieszczeniach lekcyjnych Zakładu i na przyzakładowe (przywarsztatowe), które zlecający organizowali we własnym zakładzie pracy. W latach 1945 -1965 na 1803 kursach zleconych przeszkolono TO 265 osób (w tym ok. 20% kobiet).
W. zleconych akcjach kursowych przodowała spółdzielczość, skupiająca wiele drobnych przedsiębiorstw, natomiast najwięcej ludzi przeszkolił Zakład na zlecenie przedsiębiorstw państwowych. Wśród różnych kursów zleconych, prowadzonych przez Zakład poznański, znalazły się też specjalne dla inwalidów, o eksperymentalnym charakterze, popierane przez Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej. Zainicjowano m. in. pierwsze w Polsce szkolenie grupy inwalidów-amputantów (z uszkodzeniami górnych kończyn) w zawodzie kreślarzy technicznych, uzyskując na ogół nadspodziewanie dobre rezultaty. Kursy własne (z wolnego naboru) organizowano na podstawie indywidualnych zapisów. Akcje te można uważać za naj czulszy wskaźnik reagowania Zakładu na zamówienie społeczne. Dostępne statystyki wykazują, iż kursy zlecone stanowiły 32,6%, a własne 67,4%, zaś odpowiednie liczby słuchaczy 35,8% i 64,2'%. Dowodzi to, iż działalność szkoleniowa Zakładu opierała się przede wszystkim na akcjach z wolnego naboru. Większość absolwentów kursów Zakładu Doskonalenia Zawodowego w Poznaniu stanowili pracownicy uspołecznionych przedsiębiorstw pomiędzy 26 a 40 rokiem życia. Dodajmy, iż w latach 1945 - 1965 Zakład przeprowadził szkolenie w 237 zawodach i specjalnościach, W tym na kursach zleconych - w 204, a na własnych w 71. Taki układ tłumaczyć należy m. in. tym, że Zakład znajdował chętnych na kursy własne głównie w zawodach tradycyjnych, zleceniodawcy zaś korzystali z usług Zakładu w zakresie wydatnie poszerzonym o różne rzadsze specjalności fachowe. Działalność Zakładu Doskonalenia już w pierwszym okresie istnienia (1931 - 1939)
4- "\
· **3
. -A \,.

Tadeusz Filipiakobejmowała szereg miejscowości Wielkopolski. W latach powojennych liczba tych ośrodków znacznie wzrosła; wiele z nich zlokalizowano nawet poza województwem poznańskim, a mianowicie w bydgoskim, koszalińskim, szczecińskim, przede wszystkim zaś w zielonogórskim. Nic więc dziwnego, iż pod względem liczby ośrodków szkolenia kursowego i ich działalności Zakład poznański znajdował się w czołówce kraj owej. Ogromna liczba przeszkolonych słuchaczy, nie tylko w Wielkopolsce, świadczy o wysokiej randze ekonomiczno-społecznej Zakładu. Na tak skuteczną działalność szkoleniowo-produkcyjną złożyło się wiele okoliczności. N a czołowym miejscu wymienić należy pilne zamówienie społeczne i sprzyjającą politykę rządu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Korzystając z przychylności czynników państwowych, Zakład stworzył system umożliwiający bądź ułatwiający kursantom korzystanie ze szkolenia. Przede wszystkim praca szkoleniowa opierała się na doborowych wykładowcach korzystających z naj nowszych zdobyczy nauczania poglądowego, na ogół związanych z Zakładem długoletnią pracą. Nikłe początkowo szeregi wykładowców rozrosły się z biegiem lat i uczyniły Zakład poważnym ośrodkiem kształcenia zawodowego w kraju. Odpowiednio do tych osiągnięć, znów jako wyraz dobrze pojętych potrzeb społecznych i racjonalnego wykorzystania posiadanych możliwości, rozwijała się Zasadnicza Szkoła Zawodowa dla Pracujących oraz warsztaty szkolne Zakładu Doskonalenia Zowodowego, na uruchamianie lub rekonstrukcję których nie szczędzono środków. Od pierwszych dni wyzwolenia w 1945 r. Zakład rozbudowywał i modernizował warsztaty szkolne dla prowadzenia odpowiednich ćwiczeń technologicznych. W 1951 r. przystąpiono do organizowania warsztatów szkoleniowo-produkcyjnych i nauczania w nich zawodów rzemieślniczych od podstaw. Działalność ta przybrała wkrótce charakter ciągły. Asortymenty wykonywanej produkcji i świadczone usługi były dobierane przede wszystkim pod kątem walorów szkoleniowych. Stosowano też - z uwagi na przydatność dla szkolonych - w szerokiej mierze szkolenie metodą przemysłową, ograniczając do minimum szkolenie metodą rzemieślniczą. W poszczególnych warsztatach szkoleniowo-produkcyjnych Zakładu z roku na rok przybywało uczniów - zwłaszcza po 1960 r. W latach 1951 - 1965 ich stan liczbowy zwiększył się z górą sześciokrotnie, osiągając np. w warsztatach i Ośrodku Warsztatów Szkoleniowo- Produkcyjnych liczbę 731 osób wraz ze stałymi pracownikami fizycznymi. Kierunki nauki praktycznej obejmowały przede wszystkim: mechanikę precyzyjną, ślusarstwo maszynowe i riarzędziowe oraz tokarstwo w metalu, blacharstwo naczyniowe i przemysłowe. Rosło też znaczenie trzyletniej Zasadniczej Szkoły Zawodowej Zakładu; otrzymała ona w r. 1959 uprawnienia państwowe.
Zakład dostarczył dla potrzeb gospodarki narodowej absolwentów nie tylko o wysokich kwalifikacjach fachowych, ale również o · walorach moralno-społecznych, przystosowanych do modelu socjalistycznych stosunków międzyludzkich. Poważną rolę wyznaczano pracy świetlicowej, ujętej w 1953 r. w nowe formy pracy kulturalnej, prowadzono szerzej pojętą działalność oświatową i wychowawczą (m. in świetlicowe zespoły zainteresowań). W całokształcie działalności Zakładu wyróżnić należy inspirującą rolę podstawowej organizacji Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i związkowej, Związku Zakładów Doskonalenia Zawodowego oraz czynne zaangażowanie przedsiębiorstw członkowskich, a także życzliwą pomoc organów państwowej administracji gospodarczej. Osiągnięcia lat 1945 -1965 zapowiadają pomyślne perspektywy dla Zakładu na dalsze lata.