HENRYK LEWENDA
POWSTANIE I DZIAŁALNOŚĆ ORGANÓW MILICJI OBYWATELSKIEJ W POZNANIU W LATACH 1945-1947
DZIAŁALNOŚĆ organów Milicji Obywatelskiej stanowi zaledwie fragment w całokształcie wydarzeń, które wpłynęły na rozwój życia społeczno-politycznego w Poznaniu, jednakże przy analizie procesu kształtowania i umacniania się państwowości na terenie miasta nie można pomijać ich roli, zwłaszcza w początkowym okresie utrwalania władzy ludowej. Działalność Milicji Obywatelskiej od pierwszych chwil jej powstania skierowana była na udzielanie pomocy w realizacji wewnętrznych funkcji państwa, do których należą m.in. likwidacja obalonych klas, ochrona osiągnięć władzy ludowej oraz zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego.
POWSTANIE I ORGANIZACJA MILICJI OBYWATELSKIEJ W POZNANIU W 1945 R.

Wśród wielu pilnych zadań, jakie spiętrzyły się w Wielkopolsce w pierwszych dniach po wyzwoleniu, była budowa aparatu władzy ludowej. Organizacja n o - we g o aparatu państwowego należała do zadań najtrudniejszych, albowiem chodziło o stworzenie takiego aparatu, który by odpowiadał najżywotniejszym interesom mas pracujących i zdolny był do spełnienia zasadniczych zadań w dziele demokratycznych przeobrażeń społeczno-gospodarczych i politycznych. Władysław Gomułka mówił na konferencji Polskiej Partii Robotniczej w listopadzie 1944 r.: "Walka o Polskę demokratyczną jest dzisiaj przede wszystkim walką o aparat państwowy. Jeśli chcemy naprawdę budować demokratyczną Polskę, to musimy na miejsce starego aparatu, który był zbudowany pod kątem walki z demokracją i tym duchem przepojony, zorganizować nowy, duchem demokracji przesiąknięty aparat odrodzonej Polski. Dokąd tego nie zrobimy, dokąd nie zbudujemy Polski demokratycznej, dotąd demokracja będzie się zamykać w pustych, pięknie brzmiących hasłach, nie znajdujących pokrycia w rzeczywistości życia v ,. Realizując wskazania Polskiej Partii Robotniczej, wykorzystano początkowo niektóre formy organizacyjne polskiej administracji z okresu międzywojennego, wprowadzając jednakże do tego aparatu ludzi oddanych sprawie rewolucji i wypełniając działalność organów władzy nową treścią, odpowiadającą ówczesnym warunkom historycznym. Trzonem nowego aparatu stały się siły społeczne do
1 W. G o m u łka: Przemówienie na konferencji PPR w listopadzie 1944. W: "Z pola walki", R. 1959, tir 2, s. 130. 
Henryk
Lewendatychczas odsuwane od i chłopi. Ten skład politycznym. Nie we wszystkich jednak dziedzinach życia państwowego można się było posługiwać starymi formami organizacyjnymi. Nie można było przejąć ich w tej dziedzinie administracji, która miała zapewnić przeprowadzenie reform społecznych i bezpieczeństwo wewnętrzne kraju. Trzeba było zorganizować całkowicie nową, zarówno w formie jak i treści, prawdziwie ludową służbę bezpieczeństwa, zdolną do skutecznej walki z obalonymi klasami wyzyskiwaczy i innymi wrogimi elementami 2 . Zadania tego nie mogły wypełnić pod żadnym warunkiem organa dawnej Policji Państwowej, nazywanej od koloru mundurów "granatową policją", które wiernie wysługując się warstwom rządzącym w Polsce burżuazyjnej, brutalnie tłumiły wszelkie przejawy oporu klasy robotniczej i pracującego chłopstwa; natomiast w latach 1939-1945 część funkcjonariuszy b. Policji Państwowej współpracowała z hitlerowskim okupantem, jawnie zdradzając swój naród. Policja granatowa, skompromitowana politycznie w oczach mas pracujących, stanowiła jaskrawe zaprzeczenie wszystkiego, co znalazło swój wyraz w założeniach ideowo-programowych Polskiej Partii Robotniczej. Spełniając wolę szerokich mas pracujących, Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego nakazał natychmiastowe rozwiązanie granatowej policji, zobowiązując rady narodowe do niezwłocznego tworzenia Milicji Obywatelskiej, której działalność byłaby kontynuacją postępowych tradycji klasy robotniczej i chłopstwa z okresu rewolucyjnych lat 1918-1920. W tych latach Rady Delegatów Robotniczych i Chłopskich tworzyły własne zbrojne oddziały milicji ludowej, które broniły rewolucyjnych zdobyczy Rad i stały na straży ludowego ładu społecznego. Postanowienia tego dokumentu wzywały wszystkie osoby, które służyły w policji, do bezzwłocznego zgłaszania się w posterunkach Milicji Obywatelskiej i oddania wszelkich urządzeń i materiałów, które znajdowały się w posiadaniu policji 3 . W dniu 7 października 1944 r. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego ogłosił dekret o powołaniu Milicji Obywatelskiej jako formacji służby bezpieczeństwa publicznego, której zakres działania obejmuje: a. ochronę bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego; b. dochodzenie i ściganie przestępstw; c wykonywanie zleceń władz administracyjnych, sądów i prokuratury w zakresie prawem przewidzia4 nym. Wprowadzając w życie postanowienia Polskiego Komitetu Wyzwolenia N arodowego, organa władzy ludowej i komitety Polskiej Partii Robotniczej w Poznaniu przystąpiły do natychmiastowego organizowania jednostek Milicji Obywatelskiejdecydującego udziału w życiu państwowym: robotnicy aparatu władzy państwowej przesądził o jej obliczus L. K m o w a : Z perspektyw dwudziestolecia Milicji Obywatelskiej woj. lubelskiego. W: "Służba MO" R. 1964 nr 5/44, s. 464.
» Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 15 VIII 1944 r. o rozwiązaniu Policji Państwowej. Dziennik U staw Rzeczypospolite] Polskiej nr l, poz. 3.
* Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 7 X 1944 r. o powołaniu Milicji Obywatelskiej. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej nr l, poz. 3.
Organizacja Milicji Obywatelskiej pod względem terytorialnym została przystosowana do podziału administracyjnego państwa na województwa i powiaty. Zgodnie z dekretem, komendanta głównego Milicji Obywatelskiej mianował i zwalniał Polski Komitet Wyzwolenia N arodowego na wniosek kierownika resortu bezpieczeństwa publicznego. Zastępcę komendanta głównego i komendantów wojewódzkich mianował i zwalniał kierownik resortu bezpieczeństwa publicznego na wniosek komendanta głównego Milicji Obywatelskiej, komendantów powiatowych mianował i zwalniał oraz przenosił komendant główny na wniosek komendantów wojewódzkich. Dalsze rozdziały dekretu dotyczyły organizacji Milicji Obywatelskiej pod względem terytorialnym, sposobu mianowania, przenoszenia, organizacji wewnętrznej i zakresu działania. 
Był to okres spontanicznego, żywiołowego kształtowania się aparatu Milicji Obywatelskiej, nierzadko samorzutnego uzbrajania się robotników, chłopów i młodzieży, przejmujących funkcje obrońców reform gospodarczych, społecznych i politycznych oraz ładu i porządku. W pierwszych dniach lutego 1945 r., kiedy toczyły się krwawe walki z N iemcami o zdobycie Cytadeli poznańskiej, w pozostałych, wyzwolonych już dzielnicach miasta powstały Milicja Proletariacka i Milicja Polska. Pierwsi nosili opaski czerwone, drudzy natomiast biało-czerwone. Obok tych dwóch organów samorzutnie powstawały "dzikie" placówki Milicji, z których każda działała na własną rękę, wykonując różne funkcje o charakterze admini. 5 stracYJnym . "Widząc powstający chaos - wspominał Franciszek Danielak, organizator Milicji Proletariackiej w Poznaniu czułem, że koniecznie stworzyć trzeba jakąś władzę, która czuwałaby nad bezpieczeństwem i spokojem mieszkańców miasta i ich ocalałego dobytku. Toteż l lutego 1945 r. założyłem przy ul. Marszałka Focha 141 pierwszą w Poznaniu Milicję Proletariacką w sile 100 osób. Na drugi dzień utworzyłem dalsze posterunki: pierwszy przy ul. Słonecznej w sile 100 osób, drugi w tej samej ilości milicjantów koło remizy tramwajowej, a trzeci w sile 60 osób tworzył Leer po wyparciu Niemców z Jeżyc. Jedyną oznaką naszej władzy były biało-czerwone opaski na ramionach z napisami «Milicja Proletariacka» i zdobyta na Niemcach lub pozbierana na ulicy broń wszelkiego rodzaju"e. W dniu 6 lutego 1945 r. do Poznania przybyła grupa operacyjna Milicji Obywatelskiej pod dowództwem mjr Tadeusza Paszty i ppor. Michała Szulimowskiego, którzy przystąpili do organizowania organów Milicji Obywatelskiej w województwie poznańskim. Mjr Tadeusz Paszta objął stanowisko Komendanta Wojewódzkiego, natomiast ppor. Michałowi Szulimowskiemu powierzono stanowisko Komendanta Miasta w Poznaniu. Oto co pisze w raporcie z dnia 24 lutego 1945 r. ppor. Michał Szulimowski: "Brak jakiejkolwiek ewidencji funkcjonariuszy, brak kontroli nad wykonywaną pracą Milicji. Jednym słowem, kto chciał, nakładał opaskę na ramię, otrzymywał broń i robił, co mu się podobało"7.
Porucznik Michał Szulimowski - pierwszy komendant Milicji Obywatelskiej miasta Poznania w r. 1945
s M. F e l t: Powstanie Milicji Obywatelskiej w Poznaniu i je) udział w utrwalaniu władzy ludowej w 1945 r. W: "Kronika Miasta Poznania" H. 1968 nr 3, s. 19-33. »Archiwum Komendy Miejskiej Milicji Obywatelskiej. Materiały obrazujące powstanie Milicji Obywatelskiej. Sygn. nr 158/7.
'J. w., Sygn. nr 159/7.

3 Kronika Miasta Poznania 
Henryk
Lewenda
N aczelnym zadaniem, jakie stanęło przed Komendą Miasta, było zjednoczenie obu działających w Poznaniu milicji w jedną formację i podporządkowanie formom organizacyjnym, zgodnym z Dekretem z dnia 7 października 1944 r. W tym celu Komenda Miasta wydała rozkaz o zjednoczeniu Milicji Polskiej i Proletariackiej w Milicję Obywatelską. Połączenia obu tych organizacji miała dokonać powołana spośród wybranych przedstawicieli zjednoczonej milicji - Komisja Specjalna 8 . Podstawowy trzon kadry Milicji Obywatelskiej w Poznaniu stanowili b. członkowie Komunistycznej Partii Polski, członkowie Polskiej Partii Robotniczej i innych lewicowych ugrupowań politycznych. Organizacje partyjne delegowały do Milicji tych członków, którzy mieli doświadczenie zdobyte w oddziałach partyzanckich, w Armii Ludowej i Batalionach Chłopskich, w I i II Armii Wojska Polskiego. Obok zahartowanej w bojach kadry, stanowiącej trzon kierowniczy Milicji Obywatelskiej, do tworzących się jednostek napływała młodzież robotnicza, synowie małorolnych i średniorolnych chłopów, młodzież ideowo związana z programem rewolucyjnych przemian. Zgłaszali się do organów Milicji Obywatelskiej, aby nadal służyć tej sprawie, o którą walczyli na polach bitew, dla której narażali swe życie w partyzantce i w pracy konspiracyjnej, za którą cierpieli w sanacyjnych więzieniach. Szli, aby na najbardziej wysuniętych posterunkach obronić przed zakusami reakcji Polskę Ludową, państwo robotników i chłopów. Chcieli walczyć ze zbrojnymi bandami reakcyjnymi, które próbowały paraliżować przeprowadzenie reform społecznych, pragnęli ochraniać podnoszone z ruin fabryki, linie kolejowe, strzec mienia i życia obywateli. Ofiarowali najlepsze siły, nierzadko życie, aby zapewnić spokój i bezpieczeństwo robotnikom pracującym w uruchomionych fabrykach, chłopom obsiewającym ziemię, dzieciom w szkołach. Siedziba Komendy Miasta Milicji Obywatelskiej mieściła się w Poznaniu przy ul.
Matejki 57. Stąd przekazywane były główne decyzje organizacyjne, rozkazy, instrukcje dotyczące dalszej rozbudowy i doskonalenia struktury organizacyjnej powstającego aparatu. Aparat Milicji Obywatelskiej miasta Poznania szybko wzrastał liczebnie. Z -uwagi na ciągłe zmiany w stanie osobowym nie można było w początkowym okresie zaprowadzić odpowiedniej kartoteki ewidencyjnej ani też skompletować akt personalnych funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej. Okres ten trwał do końca kwietnia 1945 r. S tan osobowy Milicji Obywatelskiej w tym okresie wynosił około 1500 osób z tego na personel administracyjny przypadało 10%9. Uporządkowaniem ewidencji i przeprowadzeniem wstępnych egzaminów kandydatów do Milicji Obywatelskiej zajęła się specjalnie powołana przez kierownictwo Komendy Miasta Komisja Werbunkowa. J ej zadaniem było ustalenie obsady etatowej Komendy Miasta i poszczególnych jednostek łącznie z komisariatami. Po zakończeniu prac Komisji Werbunkowej ustalono obsadę Komendy Miasta na około 670 osób, pozostałe zaś 829 osób przekazano do dyspozycji Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej i część spośród nich skierowano do służby na Ziemiach Zachodnich 10.
Sekcja Personalna Komendy Miasta zaprowadziła kartoteki osobowe oraz listy ewidencyjne funkcjonariuszy w myśl otrzymanych poleceń. Dla prawidłowej pracy Sekcji zwoływano dwa razy w miesiącu odprawy szefów kancelarii i komisariatów, na których omawiano sposób dokonywania werbunku do aparatu Milicji Obywatelskiej.
8 J. W., Haporty sytuacyjne Milicji Obywatelskiej i sprawozdania z 1945 roku. Sygn. nr 159/1.
! J. W., Materiały dot. składu osobowego funkcjonariuszy miasta Poanamia. Sygn. nr 2/12.
10 J. w., Materiały dot. zarządzeń i struktury organizacyjnej Komendy Miasta i podległych jednostek. Sygn. nr 2/11o płynności kadr milicyjnych w 1945 r. w Poznaniu świadczą poniższe cyfry:przyjętych zwolnionych odkomenderowanych
- 2363 osoby 1726 osób - 1200 osób.

Rozwój liczbowy organów Milicji Obywatelskiej w Poznaniu ilustruje tabela l.
Przyjmowanie kandydatów do Milicji Obywatelskiej było uzależnione od wymogów i kryteriów określonych przepisami. Zgodnie z zarządzeniem i instrukcją wykonawczą niezbędnymi warunkami były: a. wiek od 18-45 lat; b. obywatelstwo polskie; c nieskazitelna przeszłość; d. postawa moralno-polityczna. Zasady przyjmowania do służby w aparacie Milicji Obywatelskiej nie zawsze były przestrzegane. Chodziło bowiem o jak najliczniejszy udział chętnych do prowadzenia walki w obronie władzy ludowej i zabezpieczenie przeprowadzanych reform społeczno-ekonomicznych. Nikt w tym czasie nie zwracał uwagi na wykształcenie i pochodzenie społeczne. Często wystarczało, że kandydat wykazywał chęć brania czynnego udziału w walce o utrzymanie ładu i porządku publicznego oraz umocnieniu władzy ludowej (Tabela 2). Komendant Miasta współpracował z władzami partyjnymi i administracyjnymi, wykonując ich polecenia przewidziane przepisami prawa. Należał do niego nadzór nad wszelkimi jednostkami Milicji Obywatelskiej w Poznaniu i reprezentowanie ich na zewnątrz. Przysługiwało mu prawo wydawania przepisów, rozkazów i regulaminów służbowych. Komenda Miasta składała się, oprócz komendanta i jego zastępcy, z wydziałów, sekcji i komisariatów. N a odległych peryferiach miasta tworzono posterunki podległe komisariatom. Poza tym zorganizowano dwa komisariaty wyspecjalizowane: Rzeczny i Kolejowy. Zakres terytorialny działania komisariatów zgodny był z granicami miasta. Rozkazem z dnia 11 marca 1945 r. wprowadzono podział miasta na 11 komisariatów. Przy najbliższej reorganizacji pozostawiono 10 komisariatów, w tym Kolejowy i Rzeczny. Strukturę organizacyjną Komendy Miasta d podległych komisariatów przedstawia schemat organizacyjny. Zgodnie z rozkazem specjalnym Komendanta Wojewódzkiego nr 11 z dnia 3 października 1945 r. przeprowadzona została ponowna reorganizacja Komendy Miasta i podległych komisariatów, w wyniku której obsadzono wszystkie stanowiska kierownicze w Komendzie Miasta i w podległych komisariatach. Obok doskonalenia struktury organizacyjnej drogą zmian i modernizacji, nie mniej ważnym problemem było uzbrojenie i wyposażenie funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej. Na ogólną liczbę 671 funkcjonariuszy (na dzień 31 XII 1945 r.) przypadało w tym czasie 1009 karabinów różnego typu, 124 automaty, 160 pistoletów i 19 ręcznych karabinów maszynowych. Komendant Miasta w raporcie złożonym w dniu 3 maja 1945 r. meldował: "W zakresie transportu posiadamy l samochód osobowy oraz kilkanaście motocykli. Zbieramy części samochodowe. Zupełny brak benzyny, bez której trudno ruszyć w drogę. Sukno na umundurowanie posiadamy niemieckie, dużo mundurów niemieckich, które należałoby przefarbować. Uruchomiono przy Komendzie Wojewódzkiej MO pracownię krawiecką. Szyjemy bieliznę i czapki ze starych polskich płaszczy"". Strukturę organizacyjną uzbrojenia i wyposażenia przedstawia tabela 3.
11 J.
W., nr 1/3.
Raporty sytuacyjne miesięczne Wydziału Administracyjno-Gospodarczego. Sygn.

3*