ZBIGNIEW POGORZELSKI PROBLEMY DEGLOMERACYJNE POZNANIA W PROBLEMATYCE miasta i regionu poznańskiego występuje aktualnie bardzo istotne zagadnienie deglomeracji przemysłu Poznania. Zagadnienie to nie należy jednak do problemów nowych. Już w latach 1959-1960 było ono przedmiotem sporadycznych badań i opracowań, zwłaszcza w dziedzinie drobnej wytwórczości. Deglomeracja jest zjawiskiem historycznym, będącym konsekwecją dynamicznego rozwoju przemysłu - podstawowego czynnika miastotwórczego. Potwierdzają to kierunki i tendencje rozwojowe przemysłu Poznania w latach 1946-1965. Produkcja globalna przemysłu Poznania wykazuje w tym okresie przeszło ośmiokrotny wzrost przy blisko dwu i połkrotnym wzroście zatrudnienia. Liczba zatrudnionych w przemyśle w tym czasie wahała się w granicach 35°/0-41,5%> ogółu zatrudnionych *. U dział Poznania w strukturze zatrudnienia w przemyśle kraju odznacza się raczej stabilnością, gdyż z HA /0 w 1050 roku wzrósł do 2,5% w 1955 roku i na tym poziomie utrzymał się do końca roku 1965 2 . Natomiast w wysokości produkcji globalnej zanotowano tendencje spadkowe. Tak więc z 2,4%> w 1955 roku udział Poznania spadł w roku 1965 do 2,3*70. Równocześnie wzrósł udział pozostałych miast wydzielonych za wyjątkiem Łodzi 3 . O miastotwórczym charakterze przemysłu Poznania świadczy m. in. fakt, że na każdych dziesięciu zatrudnionych w 1965 roku czterech pracowało w przemyśle. Było to równoznaczne z tym, iż ponad 36'/0 ludności miast utrzymywało się z pracy w przemyśle 4 . Intensywny proces uspołecznienia przemysłu w Polsce, który swój punkt kulminacyjny osiągnął w latach. 1950-1954, zmienił w decydujący sposób strukturę własnościową tego działu gospodarki narodowej. Struktura ta w przypadku Poznania wyraża się dominantą przemysłu państwowego w 87,8% w 1965 roku i skromnym udziałem spółdzielczości w wysokości 12,2%. Na przykład w Warszawie i Krakowie udział przemysłu spółdzielczego w strukturze zatrudnienia w przemyśle jest znacznie wyższy i wynosi 21%5. Inną konsekwencją nacjonalizacji przemysłu Poznania jest jego znaczna koncentracja, uwidaczniająca się w poważnym wzroście liczby zakładów zatrudniającychi "Rocznik Statystyczny 1986 r.", tab!. 3, s. 63. , p o g o r z e l s k i Z., Rozwój przemysłu Poznania w latach 1946-1965. C z ę Ś ć I. W: "Kronika Miasta Poznania" R. 1965, nr 3, s. 15. 3 Tamże, s. 23. , "Rocznik Statystyczny 1!. 3, s. 63. B "Rocznik Statystyczny 1%6 r.", tab!. 31, s. 149. 2 Kronika miasta Poznania Zbigniew Pogorzelski powyżej 500 pracowników. W roku 1946 Poznań posiadał zaledwie 11 takich zakładów (w tym 5 powyżej 1000 osób), w roku 1955 było ich już 25, a na koniec 1965 roku liczba zwiększyła się do 44 zakładów, spośród których 17 zatrudniało powyżej 1000 pracowników. Owe 44 zakłady, stanowiące w roku 1965 ok. 6,4% wszystkich zakładów przemysłowych miasta, skupiały 64,4% zatrudnionych iw przemyśle uspołecznionym Poznania 6. Wartość produkcji globalnej przemysłu Poznania w- latach 1946-1965 zamknąć można przybliżoną sumą 167 mld zł 7 , co stanowi ok. 2,5% produkcji krajowej i ok. 35% produkcji regionu w tym samym okresie 8 . Przez cały okres dwudziestolecia 1945-1965 dynamika rozwojowa przemysłu Poznania zarówno pod względem zatrudnienia, jak i produkcji globalnej była niższa od dynamiki przemysłu województwa. Dla ukazania prawidłowości kształtowania się tych proporcji w regionie poznańskim posłużyć może porównanie z innymi miastami wojewódzkimi (Tabela 1). Tabela 1 UDZIAŁ WOJEWÓDZKICH MIAST WYDZIELONYCH W ZATRUDNIENIU I PRODUKCJI GLOBALNEJ ICH REGIONÓW W ROKU 1965 Wojewódzkie miasta Zatrudnienie Produkcja globalna wydzielone region =100% Warszawa 62,7% 40,2% Łódź 56,7% 57,6% Kraków 32,6% 33,1 % Poznań 35,9% 61,0% Wrocław 22,2% 26,7% Źródło: "Rocznik Statystyczny Przemyślu 1945-1965", Tabl. 10, s. 150-151 oraz tabl. 9, s. 304-309. Na 20 gałęzi przemysłowych, reprezentowanych przez region, jedynie w 8 więcej niż połowa wartości produkcji globalnej wytwarzana jest w Poznaniu, a w pozostałych Ii2 gałęziach województwo poznańskie posiada nad miastem bezwzględną przewagę. Bardziej szczegółowa charakterystyka struktury zatrudnienia i produkcji globalnej według gałęzi przemysłu pozwala na wyodrębnienie czterech podstawowych grup, których rozwój decydował o kierunkach wzrostu tego przemysłu. Podstawową grupę pierwszą stanowi przemysł elektromaszynowy, którego dominanta w zatrudnieniu wyraża się w latach 1950-1965 udziałem 41,1% - 57,7%, a w produkcji globalnej 32,7% - 46,4% całego potencjału przemysłowego Poznania. W latach 1955-1965 wartość jego produkcji globalnej wykazała dynamikę wzrostu w 336,5%. Przemysł w grupie pierwszej wykazuje bardzo wysoki stopień « P o g o r z e 1 s k i Z., op. < Liczona w cenach porównywalnych na dzień 1 VII 1960 r. 'Pogorzelski Z., op. cit., Cz. I, s. 21. 19"koncentracji zatrudnienia, skupiając w 13 % zakładów ponad 79% zatrudnionych w tej grupie. W grupie drugiej znalazły się: przemysł chemiczny i gumowy o niewielkiej dynamice zatrudnienia w latach 1955-1965 (OK. 132,7%), natomiast o wysokim wzroście produkcji globalnej, kształtującym się w tym okresie na poziomie 201,0°/». Większą dynamikę posiadał przemysł chemiczny. Przemysł lekki (włókienniczy, odzieżowy i skórzano-obuwniczy) tworzy grupę trzecią i wykazał spadek udziału w strukturze zatrudnienia z 10.&0/0 w roku 195,0 do 8,6% w roku 1965, a wzrost w strukturze produkcji globalnej z 5,SC/o do 6,6%. Świadczy to o znacznej poprawie wskaźnika wydajności na jednego pracownika, który i tak należy do najniższych wśród wszystkich gałęzi przemysłu Poznania. Przemysł spożywczy (grupa czwarta) cechuje malejący trend zarówno w zatrudnieniu, jak i w wartości produkcji globalnej. Mimo to nadal należy on do czołowych gałęzi przemysłu Poznania i chociaż dynamika jego zatrudnienia i produkcji w latach 1955-1965 spadła znacznie poniżej przeciętnej (109,1% i 172,2%), to wartość jego produkcji globalnej w przeliczeniu na jednego zatrudnionego była n aj w y ż s z a spośród pozostałych gałęzi, i w roku 1965 wynosiła 381,8 tys. zł. Niewątpliwy dynamiczny rozwój przemysłu nie powinien przesłanie niektórych zjawisk o charakterze negatywnym, które z jednej strony hamowały ten rozwój, a z drugiej były przyczyną powstania pewnych dysproporcji i nieprawidłowości. Rozwój przemysłu w Poznaniu przebiegał w latach 1946-1965 w dużej mierze w sposób ekstensywny, gdyż podstawowym źródłem wzrostu produkcji przemysłowej była siła robocza. Możliwości korzystania z tego źródła będą w następnych latach znacznie ograniczone. Lokalna siła robocza została w p e ł n i wykorzystana, a ograniczona migracja do miasta nie zaspokoi potrzeb przemysłu. Przemysł poznański, w wyniku konsekwentnej zmiany swojej struktury produkcyjnej, wykazywał od początku tendencję w kierunku dominanty przemysłów elektromaszynowych i aktywizacji przemysłu chemicznego. Mimo to stopień specjalizacji produkcji w niektórych branżach jest nadal stosunkowo niski, a bliższa analiza grup przemysłowych wykazuje częstokroć dużą przypadkowość produkowanych asortymentów. Wiąże się to równocześnie z produkowaniem wielu wyrobów przemysłowych o niskim, nieskomplikowanym procesie technologicznym oraz wymagających angażowania większej liczby niewykwalifikowanych pracowników. Przyczyny tego zjawiska można się doszukać m. in. w kształtowaniu się struktury nakładów inwestycyjnych. Generalnie można założyć, że struktura rodzajowa nakładów inwestycyjnych w przemyśle poznańskim nie pozwala na zwiększenie substytucji siły roboczej drogą mechanizacji i automatyzacji pracy. Wykazywała ona obok charakteru odtworzeniowego niski udział nakładów na maszyny i urządzenia (w latach 1951-1965 - około 43,9%) przy równoczesnej konieczności wymiany przestarzałego i zużytego parku maszynowego e . Miało to z kolei odbicie w niekorzystnej strukturze środków trwałych w przemyśle, odznaczającej się niewielkim udziałem maszyn energetycznych, maszyn, urządzeń i aparatury, a zbyt wysokim udziałem budynków i budowli (55,5%)". , p o g o r z e l s k i Z., Rozwój przemysłu Poznania w latach 1948-1965. C z ę Ś ć II. W: "Kronika Miasta Poznania" R. 1966, nr 2, s. 86. 10 "Rocznik Statystyczny 1 ir.", tabl. 8, s. 114. 2» Zbigniew Pogorzelski Jednym ze sprawdzianów precyzyjności produkcji 1 nowoczesności stosowanej technologii przemysłowej jest struktura zatrudnienia robotników grupy przemysłowej według stopnia mechanizacji pracy (Tabela 2). Wynika z niej, iż np. na 100 robotników zatrudnionych w przemyśle tylko 19 zatrudniano przy pracach całkowicie zmechanizowanych. · Tabela 2 STRUKTURA ZATRUDNIENIA ROBOTNIKÓW GRUPY PRZEMYSŁOWEJ W POZNANIU WEDŁUG STOPNIA MECHANIZACJI PRACY Rodzaj pracy Liczba zatrudnionych Nie zmechanizowana 49 Częściowo zmechanizowana 29 Całkowicie zmechanizowana 19 Częściowo zautomatyzowana 2 Całkowicie zautomatyzowana 1 Ogółem 100 Źródło: Materiały spisowe do Spisu Przemysłowego 1965 r. W zakresie płac przemysł Poznania posiadał w roku 1965 niższy poziom płac od średniej krajowej i najniższy wśród wojewódzkich miast wydzielonych, zwłaszcza w grupie pracowników inżynieryjno-technicznych i administracyjno-biurowych. Do czynników hamujących właściwy rozwój przemysłu należy zaliczyć brak właściwie zorganizowanej kooperacji, często nie posiadającej prawidłowych podstaw ekonomicznych. Dotyczy to w pierwszym rzędzie przestrzennych powiązań kooperacyjnych, z których wynikają bardzo słabe związki przemysłu miasta z przemysłem województwa poznańskiego. Dalej - niewłaściwa koncentracja powiązań kooperacyjnych w kręgu kilku największych przedsiębiorstw przemysłowych (około 80%). Zwracają szczególną uwagę niewłaściwe powiązania kooperacyjne między państwowym przemysłem planowanym centralnie, a drobną wytwórczością. Wobec zwiększających się z roku na rok trudności związanych z zapewnieniem siły roboczej oraz w przewidywaniu wystąpienia niedoborów siły roboczej w niektórych okręgach kraju w latach 1966-1970, Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów podjął decyzję ograniczenia wzrostu zatrudnienia drogą deglomeracji, automatyzacji i mechanizacji zakładów przemysłowych i budownictwa w okręgach deficytowych pod względem siły roboczej n. W uchwale obejmującej te zagadnienia nakreślono szereg ramowych wytycznych dla opracowania projektu Planu Pięcio 11 Uchwala nr 25 Komitetu Ekonomicznego Bady Ministrów w sprawie ograniczenia wzrostu zatrudnienia drogą deglomeracji, automatyzacji i mechanizacji zakładów przemysłowych i budownictwa w okręgach deficytowych pod względem siły roboczej, z 3 II 1%5 r. Rozróżniamy deglomerację czynną i bierną. Przez deglomerację czynną należy rozumieć przeniesienie jednostki organizacyjnej albo jej części poza granice administracyjne Peznania względnie poza strefę deglomeracji biernej. Przez deglomerację bierną należy rozumieć wstrzymanie względnie ograniczenie nowych inwestycji (głównie przemysłowych) na terenie strefy deglomeracji czynnej (Poznań) i strefy deglomeracji biernej (powiat poznański i kilkanaście przyległych gromad). L ,łJ COłań Z Ol' \ r Vf"t _ R090ino ;\ c ./; ; .,-:.--- ,\.. " I C \ \ .... fi : "I '- ,,, I l '- . .... 1 rL. <:: .- " o .. V l _ _ " ....) Skoki'. ) I , Osfroroq l . V",- y Ktr2CKO I , r O fi ł ....... l ,..... o v.i\ ') SZAMOTUŁY ta.. : .'.'::: r;; : l JI: ,ł .dl " r:U!,'.....'... Mur (;0 . Q/t51 , ( .II . .,, y.((\' ; '. . . . . . . . . )f) - tA.,. A.... . I :; / . < -: -:.:- >:-:- >:. -:.:- .'-; . . . ... I NlfZNO I fJ'I7tew ') I ft.$ r:-; L . .............. ł... #. .... . .. . · J fi [ A y V o .............. .. a . ." -8 oS . °0 . . . . . .. . . .. ViI' . .. r O .............. .... o . ."" . . . .. . .. ( ! , ., . . . - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e. . . . . . · aG f .. . . . . . . . o < . . . . .. ......... .6). . . . . . 'IW' fłJ /" " ........... . . . .. . . . . . . - ...... . --- '-- €Ił .' > -: -: . > < . . . :- < . :- > :- > . < -: . :- : -: . :- :- :- :- :-';; o "@ b > e; :- :-(. I r;Wdwek --- :::: ::::::::::: r '\ ',:::f ::: ::::::: , {: .. 'q ::: >t Wdkowo J J LI O \..., . ' . . , . . ' , ' . . , ' . . .\ Vv. . - . . . . . , . . ' . . , . , ' . . . . , 'jJ\. '. ' . · Ir- : : .i Czer-niejewo O // ( '-- >'. >. -: -: < <. -.' J n O " ł ii / k ;;a ;ę e d e O r . . . . . · . . \ fi' l fł A n Iq . > .... Oj @G e /III- '-. ---- i . ? f1/!J ::::::::::':::::::.\ ( \ '::::::! ' .,o1o rZlfn ł. J. \j I r ( ' f)'" . . . . . . . . . . { . 8łQ(JO fł c ..@ Buk » >:««-:iJ ł40 G . I \ ' I = .... OJ. >:-:-:-:-:- >:- > >'. '0.) 1\_ (. , oe *\ WRZ[SNIA " NW TOMYSL ( Ci J '. . . . . . . ........... .L,-!b,?1' " ( rrtil Ał\&e \ . 'ł () . /on/ rl e "PffiIwtjj ( 1 . N N. C . -: -: - e4: -: -: -: .pd$ cżykowo. -: . ..\W t - (,- - . 1'ł ....... O .. . . "\ A O . . . .Sf Zfłłtr. . . . '. ..... ....... i \ ,0 . . . o . .. . ' .)8; ' ) .$ ." . . . . . . . . . l £ "--'-.. J. ......... -A1os/na. .' o . _a...ltórnik ;: : : :\..<: . -:.- ::'-:.: : :9:, :: , '.-: :'- : O ODA r., r.i . . . . . .t. . L . '.' .'.'.'.'. . . . . . .. . . .dl J \ Ii/!llo.słay/ \ . . . .... . l...... ., 6 I< f' l O . P A . :") . . . . . . . . . . . . Z r- \ e'V. .. . . ,....,. "ii ,. e \ J I o $ \ " [r : \ & l ( ł Orzempln L ---... OŚCIAN 15- ___ , ) .. 81)8. ..e (!) A ..e -.."!..-... śHM o rr ) K L ż Wlk 'n/giel (' '\ ------\ /)olsk _ Krzgwiń l O ../J /IJ-. }{\.iJI JpGrodzisk Wp % V Bakoniewieern. l-ł Wie/iehowo '-.r-- \ 11i&b.) 'c II BCGIONPOINAHIA OBszAB DOJAZDÓW DO PU A CY I I I 30 km I . WA QOWlrc .'eGeCltJ Z4 S/'C£ COD2/ĆNNYCU DOJAZDÓWO NAT-£Z£NłU PGWYZ£J f 00 PGACOWWKOW NA 1000 WDA/OŚCI POZABOIM/CZ£7 OB&ZAQYZAMI£SZMWAN£P8Z£Z LUD - njosc UTRZYMUJĄCĄ S/ĄZZAWODÓW N/£BOMCZYCH '(POWYZ£J 50%) OBSZA@ POWlńTŁ/ POZmŃSłć/£GO SGO @@6@ rwz 5f lć it tj9.efi n ':: Z NfArzzzM/u POBvyzrj 00 PPACOWW/COW A'A 100(f JOD//! SC/ POZlifJOLS/fCZfJ POTOtti DOJAZDÓW f-fmm = 25Q&sob) OP5IhI WZ£fPel£Pl4>ltl ££G P02MAJI/tA woyetv PK'AC PIAHOWI?£ff WPOMANHI letniego na lata 1966-J970,- które mają na celu przedsięwzięcie środków prowadzących do ograniczenia wzrostu zatrudnienia na obszarach o trwałych niedoborach siły roboczej, wśród których znalazł się również Poznań. W oparciu o Uchwałę Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów, Prezydium Rady Narodowej m. Poznania oraz Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu powołały Wojewódzki Zespół do Spraw Deglomeracji, w skład którego weszli przedstawiciele obu rad narodowych, działacze Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i Wojewódzkiej Komisji Związków Zawodowych. Ponadto jako organ techniczno-administracyjny zespołu utworzono Sekretariat przy Miejskiej Komisji Planowania Gospodarczego, którego stałą obsadę stanowili pracownicy Pracowni Planów Regionalnych przy Wojewódzkiej Komisji Planowania God 12 spo arczego . Dla wybranych zagadnień powołane zostały w ramach Wojewódzkiego Zespołu do Spraw Deglomeracji dwa podzespoły, a mianowicie: do spraw komunikacji i do spraw przedsiębiorstw budowlano-montażowych oraz biur projektowych 13 . Pierwszą czynnością Wojewódzkiego Zespołu do Spraw Deglomeracji było ustalenie strefy podmiejskiej, w której - zgodnie z Uchwałą Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów - obowiązywać powinny przepisy o deglomeracji. Opierając się na przeprowadzonych studiach Pracowni Planów Regionalnych przy Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego uzupełnionych dodatkowymi badaniami, przyjęto jako obszar ścisłej deglomeracji biernej teren powiatu poznańskiego i przyległych dwudziestu dwóch gromad o łącznej powierzchni 2700 km 2, zamieszkiwany w 1964 r. przez 180 tys. mieszkańców, z miastami Buk, Czempiń, Kostrzyn, Kórnik, Murowana Goślina, Opalenica, Skoki. Zasadniczym kryterium wyboru tak określonej strefy było nasilenie dojazdów do pracy, kierunki ich intensywności i czas dojazdu. Promień dojazdów z tego obszaru wynosi od 25 do 35 ikm, a czas dojazdu w jedną stronę nie przekracza 45 minut. Uznano, że na obszarze tym nie należy w zasadzie lokalizować nowych zakładów przemysłowych. Równocześnie tzw. region Poznania, obejmujący jedenaście powiatów otaczających Poznań, uznano za obszar bilansowania zasobów siły roboczej u. " Uchwała nr 7 Prezydium Rady Narodowej m. Poznania z 26 II 1%5 r. oraz Uchwala nr 9 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z 5 II 1%5 r. Skład osobowy Wojewódzkiego Zespołu do spraw Deglomeracji: przewodniczący: Henryk Kędziora - zastępca przewodniczącego Prezydium Rady Narodowej m. Poznania, członkowie: Stanisław Cozaś - zastępca przewodniczącego prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, Edmund Kowalski - sekretarz Wojewódzkiej Komisji Związków Zawodowych, Jerzy Łartgowski - zastępca przewodniczącego Prezydium Rady Narodowej m. Poznania, Antoni Musielak - kierownik Wydziału Zatrudnienia Prezydium Rady Narodowej m. poznania, Jerzy Otwinowski - kierownik Wydziału Przemysłu Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, Antoni Pinzestalski - przewodniczący Miejskiej Komisji Planowania Gospodarczego, Mirosław Sadowski - zastępca kierownika Wydziału ,Ekonomicznego Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Andrzej Sliwiński - przewodniczący Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego, Andrzej Thomas - kierownik Wydziału Przemysłu Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, Marian Werner - główny architekt miasta Poznania. 18 Przewodniczącym Podzespołu do Spraw Komunikacji został Zygmunt Paszek - si. projektant Pracowni Planów Regionalnych przy Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego, przewodniczącym Podzespołu do Spraw Przedsiębiorstw Budowlano- Montażowych oraz Biur Projektowych - Jan Walukiewicz z Wydziału Budownictwa Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partu Robotniczej. " Powiaty: gnieźnieński, rn. Gniezno, kościański, nowotomyski, obornicki, poznański, średzki, śremski, szamotuiski, wągrowiecki, wrzesiński. Zbigniew Pogorzelski Za strefę deglomeracji czynnej przyjęto miasto Poznań w jego administracyjnych granicach. Po ustaleniu zasięgu obu stref deglomeracji czynnej 1 biernej, Zespół przystąpił do kwalifikowania wszystkich zakładów przemysłu uspołecznionego Poznania do jednej z trzech grup: A - rozwojowe: B - o ograniczonych możliwościach wzrostu zatrudnienia i C - przewidziane do deglomeracji czynnej. Podstawą klasyfikacji była analiza i ocena przedsiębiorstwa w oparciu o przyjęte kryteria 15. Podstawowym kryterium zaliczenia do grupy A lub B był p r o b l e m zat r u d n i e n i a, analizowany pod kątem możliwości i potrzeb wzrostu zatrudnienia w danym zakładzie pracy oraz zwiększenia stopnia zatrudnienia kobiet. Wnikliwie zostały przeanalizowane przedsiębiorstwa proponowane do grupy C, czyli do deglomeracji. Niezależnie od wykorzystania posiadanych materiałów, ankiet, przeprowadzono bezpośrednie rozmowy z dyrekcjami zakładów, dokonano wizji lokalnych, a w przypadkach, szczególnie problematycznych, jak np. Zakłady Okuć i Instalacji Budowlanych i Zakład Naprawczo-Produkcyjny Mechanizacji Rolnictwa, zlecano opracowanie ekspertyz ekonomicznych. N a przestrzeni od marca 1965 roku do marca 1967 roku podział zakładów na trzy grupy ulegał wielokrotnym zmianom, nieodzownym w przypadku ujawnienia nowych faktów, mających istotny wpływ na ostateczną klasyfikację. Ostatecznie wyniki podziału przedstawia Tabela 3. N astępnie dokonano w ramach grupy A i B weryfikacji propozycji przedsiębiorstw w sprawie wzrostu zatrudnienia w latach 1966-1970. Przeprowadzona na tej podstawie korekta bilansu zatrudnienia (bez uczniów) przyniesie w rezultacie oszczędności siły roboczej uwidocznione w Tabeli 4. 'W grupie C znajduje się aktualnie dziewięć przedsiębiorstw, które w wyniku deglomeracji czynnej oddadzą innym zakładom przemysłowym ok. 1400 pracowników. Planowany "uzysk siły roboczej" z zakładów grupy C zacznie się liczyć dopiero od 1969 roku, gdyż przeniesienia deglomerowanych zakładów rozpoczną się dopiero w roku 1968. N ależy zaznaczyć, że w liczbie 65 przedsiębiorstw zaliczonych do grupy B mieszszą się również zakłady przemysłowe przewidziane do deglomeracji po roku 1970. Wśród dziewięciu przedsiębiorstw deglomerowanych w latach 1968-1970 znajdują się cztery przedsiębiorstwa państwowe planowane centralnie: 1. Fabryka Ga 15 Dla g r u p y A kryteria obejmowały: 1. Zakłady o wysokim poziomie technicznym produkcji, wymagającej wysoko kwalifikowanej kadry pracowniczej i współdziałania z placówkami naukowo-badawczymi; 2. Zakłady o dużym udziale produkcji eksportowej lub antyimportowej; 3. Zakłady o przestrzennych warunkach rozwojowych, nie uciążliwe dla otoczenia; 4. Zakłady produkcyjne dla potrzeb rynku lokalnego, świadczące usługi oraz stanowiące bazę chałupnictwa (szczególnie dla kobiet). Dla g r u p y B: 1. Zaikłady o produkcji stosunkowo prostej, ale o dużej wartości majątku trwałego, w dobrym stanie technicznym; 2. Zakła.ły nie posiadające przestrzennych warunków rozbudowy; 3. Zakłady mogące osiągnąć wzrost produkcji drogą automatyzacji i mechanizacji; 4. Zakłady, dla których jednostki nadrzędne nie przewidują dużego wzrostu zadań w projekcie planu pięcioletniego. Dla g r u p y C: 1. Zakłady, których produkcja nie jest zgodna z kierunkami rozwojowymi przemysłu m. Poznania; 2. Zakłady, których produkcja może być przejęta przez inne istniejące zakłady na terenach o nadwyżkach siły roboczej; 3. Zakłady o dużym stopniu zużycia majątku trwałego, wymagające odtworzenia lub generalnej rekonstrukcji; 4. Zakłady uciążliwe dla miasta; 5. Zakłady zatrudniające nisko kwalifikowaną kadrę pracowniczą; 6. Zakłady, których profil produkcyjny jest ściśle związany z obsługą województwa poznańskiego. ZATRUDNIENIE W PRZEMYŚLE USPOŁECZNIONYM POZNANIA Z PODZIAŁEM NA GRUPY A - B - C Liczba Zatrudnienie w 1965 -. Zatrudnienie 1970 (plan) Przyrost 1965-1970 w r. (wykonanie) G ru p a przed- ogółem l w tym kobiety ogółem w tym kobiety ogółem l w tym kobiety się- zakła- Oj % Oj Oj bior- dów osób Oj osób 0/ ru1j1 r . osób Oj osób % rubr. osób rułtPr. osób ru19r. stw /0 /0 6:4 /0 11 :9 9:4 11: 6 l 2 3 4 5 6 7 8 9 1« 11 12 13 14 15 16 17 Razem A-B-C 153 446 85 798 100,0 26 817 100, O 31,3 97 600 100, O I 35 500 100,0 36,4 11 8021 13,7 8 683) 32,4 Grupa A rozwoj owa 79 186 66 696 77,7 17 612 65,6 26,4 77 900 79,8 25 440 71,7 32,7 11204 16,8 7 828 44,4 Grupa B nierozwojowa 65 242 17 703 20,6 8 663 32,3 48,9 19 500 20,0 10 000 28,2 51,3 l 797 10,2 l 340 15,5 Grupa C do deglomeracji 9 18 l 399 1,7 545 2, l 39,0 200 0,2 60 O, l 30,0 l 199 - 485 - Uwaga: uwzględniono jedynie zakłady znajdujące się w granicach administracyjnych m. Poznania. 0-» Zbigniew Pogorzelski Tabela 4 PlANOWANE W WYNIKU DEGLOMERACJI OSZCZĘDNOŚCI W ZATRUDNIENIU Stan za- Według Propo - Oszczęd - W tym: Planowany trudnienia zakładów zycje ności w wy- deg10mera - stan za- Uwagi Wyszcze- w 1965 r. produkcyj - Zespołu niku deg1o- cji biernej trudnienia gólnienie nych meracji w 1970 r. w tysiącach osób Ogółem 210,5 38,2 30,6 , 7,6 6,1 241, l bez uczniów w tym: przemysł 85,8 19,8 11,7 8)]; 6,7 97,6 według metody zakładowej budownictwo 24,5 5,5 5,5 30,0 1anterii Metalowej Przemysłu Gumowego przy ul. Mylnej 26 ie ; 2. Przedsiębiorstwo Remontowo-Montażowe Przemysłu Zbożowo-Młynarskiego przy pi. Wolności nr 2 17; 3. Przedsiębiorstwo Remontu i Produkcji Urządzeń Zaopatrzenia Rolnictwa w Wodę przy ul. Głogowskiej nr 127 1s ; 4. Zakłady Budowy i Napraw Maszyn Drogowych "Mądro" przy ul. Wrzesińskiej nr 18/3610. W ramach państwowego przemysłu planowanego terenowo do deglomeracji wyznaczona została Poznańska Wytwórnia Win przy ul. Grochowe Łąki nr 620. Deglomeracją objęto również trzy spółdzielnie pracy i jeden zakład Wojewódzkiego Związku Gminnych Spółdzielni "Samopomoc Chłopska": 1. Chemiczna Spółdzielnia Pracy "Guma" przy ul. Albańskiej nr 1721; 2. Chemiczna Spółdzielnia Pracy ,,01 i« Decyzją Komisji Planowania przy Radzie Ministrów Fabryka Galanterii Metalowej Przemysłu Gumowego w ramach inwestycji odtwoirzenlowej zlokalizowana została w Środzie. " Przedsiębiorstwo Remontowo- Montażowe Przemysłu Zbożowo-Młynarskiego wykonuje roboty specjalistyczne w zakresie remontów i montażu maszyn oraz urządzeń dla przemysłu zbożowo-młynarskiego. Większość prac wykonywana jest na obszarach woj. poznańskiego i zielonogórskiego. Zgodnie z decyzją Wojewódzkiego Zespołu do Spraw Deglomeracji, przedsiębiorstwo to zlokalizowane będzie w całości w Czerwonaku i zakwalifikowane do grupy B. 18 Działalność Przedsiębiorstwa Remontu i Produkcji Urządzeń Zaopatrzenia Rolnictwa w Wodę związana jest ściśle z potrzebami rodnictwa, a dotychczasowe miejsce przy ul. Głogowskiej przewidziane jest pod zabudowę mieszkaniową. 19 Zakłady Budowy i Napraw Maszyn Drogowych "Mądro" zostały zlikwidowane l I 1%6 r. Produkcję umiejscowiono w innych zakładach tego typu w Wielkopolsce, a częściowo w Przedsiębiorstwie Zmechaniozwanych Robót Kolejowych - Zakład Remontowy nr 2 przy ul. Michała 50. » Poznańska Wytwórnia Win Przemyślu Terenowego przewidziana jest do likwidacji z uwagi na brak możliwości rozwojowych dotychczasowego profilu produkcyjnego wytwórni. 11 Chemiczna Spółdzielnia Pracy "Guma" przeniesiona zostanie do Obornik, gdzie postanowiono rozbudować istniejący tam oddział. W Poznaniu pozostaną jedynie punkty usługowe oraz sklep wzorcowy. jmin" przy ul. Grunwaldzkiej nr 104 22; 3. Poznańska Chemiczna Spółdzielnia Pracy przy ul. Gorysława 23/25 (Atoninek)2s; 4. Poznańskie Zakłady Mechaniczne przy ul. Kolejowej nr 1/324. Tym problemem zajmował się zespół do spraw komunikacji, którego prace objęły analizę stanu faktycznego, program usprawnienia dojazdów i poprawy warunków przejazdów oraz propozycje inwestycji warunkujących realizację programu. Drugi podzespół do spraw przedsiięborstw budowlano-montażowych oraz biur projektowych analizował możliwości deglomeracyjne przedsiębiorstw budowlano-montażowych i biur projektowych i dokonał podziału na grupę A i B (grupy C w ogóle n;e ma). W ujęciu statystycznym ilustruje to Tabela 5. Tabela 5 PODZIAŁ PRZEDSIĘBIORSTW BUDOWLANO-MONTAŻOWYCH I BIUR PROJEKTOWYCH NA GRUPY A-B-C Grupa Przedsiębiorstwa budowlano- Biura projektowe -montażowe A-B-C- 34 27 w tym: A 31 22 B 1 5 C - - Według obliczeń, koszty związane z deglomeracją tych zakładów wyniosą około 170 min zł. Mieszczą się w tym nakłady na zbudowanie nowych siedzib, koszty przeniesienia lub likwidacji deglomerowanych obiektów. Zaplanowane w wyniku deglomeracji oszczędności siły roboczej nie ograniczyły się jedynie do deglomeracji czynnej, ale, jak to już wspomniałem, mają być rezultatem deglomeracji biernej, przeprowadzonej wśród przedsiębiorstw grupy A i B. Wśród różnych form tej deglomeracji duże widoki na osiągnięcie realnych korzyści ma stworzenie zakładów s a t e l i t a r n y c h, jak to widać na przykładzie Zakładów Przemysłu Metalowego "H. Cegielski", posiadających swoje filie w Śremie i Wągrowcu oraz Wielkopolskich Zakładów Mechanizacji Budownictwa z filiami w Gnieźnie, Kole, Słupcy, Wągrowcu i in. Swoistą formę deglomeracji biernej stanowić będzie właściwie zorganizowana kooperacja przedsiębiorstw przemysłowych Poznania z przemysłem województwa poznańskiego. Prawidłowe ustawienie tego zagadnienia pozwoli na przekazanie części produkcji zakładów przemysłowych miasta do zakładów na terenie województwa. 22 Chemiczna Spółdzielnia Pracy "Olmin" dzierżawi teren oraz część urządzeń od Centrali Produktów Naftowych i nie posiada możliwości rozwojowych. Jej funkcje przejmie z chwilą likwidacji Spółdzielni - Centrala Produktów Naftowych. 23 Spółdzielnia prowadzi produkcję uciążliwą dla miasta, rozrzuconą w pięciu różnych zakładach. Przewidziana jest koncentracja produkcji i przeniesienie jej do do Biskupie Wlkp. 21 Poznańskie Zakłady Mechaniczne należą do Wojewódzkiego Związku Gminnych Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" i pracują na użytek rolnictwa i handlu wiejskiego. Zarówno produkcja, jak ii usługi nile zaliczają się do wysoko specjalizowanych i mogą być rozdzielone na kilka podobnych zakładów w Wielkopolsce. Zbigniew Pogorzelski Deglomeracja wiąże się ściśle z opracowanym programem organizacyjno-technicznej rekonstrukcji branż i gałęzi gospodarki uspołecznionej oraz regionów 25 Zarówno zagadnienie mechanizacji i automatyzacji, jak i program kooperacji, specjalizacji czy też profilowanie produkcji - to wszystko stanowi treść zagadnień deglomeracyjnych, jest elementem ogólnie pojętej rekonstrukcji. Z uwagi na to, że program rekonstrukcji regionu jest dopiero w toku opracowania, skonkretyzowane propozycje deglomeracyjne praktycznie w y p r z e d z i ł y założenia rekonstrukcji. Stąd też wynikły pewne przejściowe trudności w rozeznaniu zamierzeń resortów i zjednoczeń w sprawach mechanizacji i automatyzacji, programów kooperacji itp. W celu złagodzenia deficytu siły roboczej, Wojewódzki Zespół do Spraw Deglomeracji zajął się bardzo wszechstronnie problemem aktywizacji zawodowej kobiet. Istnieją jeszcze duże możliwości angażowania kobiecej siły roboczej. Dokonano przeglądu stanowisk pracy dla kobiet w grupie A przedsiębiorstw przemysłowych, w wyniku którego stwierdzono możliwość przyjęcia do pracy w Poznaniu dodatkowo ośmiu tysięcy kobiet. Ogółem zakłada się wzrost udziału kobiet w zatrudnieniu w przemyśle z 31,3% w 1965 roku do 36,4% w roku 1970 2s . Prostą konsekwencją przewidywanego zwiększenia zatrudnienia kobiet jest konieczność rozbudowy istniejącej bazy socjalno-usługowej ułatwiającej warunki bytowe pracującym kobietom i umożliwiającej podjęcie pracy zawodowej kobietom dotychczas nie pracującym. Zjawiskiem towarzyszącym wzrostowi popytu na siłę roboczą w różnych działach gospodarki narodowej w Poznaniu jest zwiększanie się liczby dojeżdżających do pracy, która w roku 1964 osiągnęła średnio 27 123 dojeżdżających, z czego 51 % przypadało na przemysł 27 . Działalność Wojewódzkiego Zespołu do Spraw Deglomeracji była przedmiotem Sesji Rady Narodowej m. Poznania w dniu 28 marca 1967 roku. Uchwała Rady precyzuje kierunki i środki, za pomocą których należy realizować zadania wynikające z Uchwały nr 25 Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów. W sprawie zatrudnienia Rada Narodowa m. Poznania zwraca specjalną uwagę na rozszerzenie kontroli przez organa zatrudnienia nad rozdziałem skierowań do pracy, zwiększenie wykorzystania kadr kwalifikowanych, podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracowników oraz na metody aktywizacji zawodowej kobiet. W odniesieniu do przemysłu Rada Narodowa położyła nacisk na właściwe opracowanie rekonstrukcji organizacyjno-technicznej branż przemysłowych, automat y 25 Uchwała nr 225 Rady Ministrów z 29 VII 1964 r. w sprawie organizacyjno-technicznej rekonstrukcji branż i gałęzi gospodarki uspołecznionej oraz regionów. 26 Problemy zatrudnienia w całości, a możliwości dodatkowego zatrudnienia kobiet w szczególności znalazły swoje odbicie w dwu U chwałach Prezydium Rady Narodowej m. Poznania, iktóre w opairciu o Uchwałę nr 25 Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów ustalają i regulują zagadnienia zatrudnienia, a mianowicie: 1. Uchwała nr 241213 z 1 VII 1966 r. w sprawie polityki zatrudnienia na terenie m. Poznania na lata 1966-1970; 2. Uchwała nr 241214 z 1 VII 1%6 1r> w sprawie zatwierdzenia ogólnych stanów zatrudnienia w poszczególnych działach gospodarki uspołecznionej oraz ustalenia wskaźników zatrudnienia kobiet w niektórych przedsiębiorstwach przemysłowych na lata 1966-1970. » "Rocznik Statystyczny 1%6 r.", tab!. 13, s. 71. Uchwała nr XVj8j67 Rady Narodowej m. Poznania z 28 III 1%7 r. w sprawie - przyjęcia sprawozdania Prezydium o realizacji U chwały Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów dotyczącej ograniczenia wzrostu zatrudnienia drogą deglomeracji, automatyzacji i mechanizacji zakładów przemysłowych i budownictwa w okręgach deficytowych pod względem siły roboczej. zację i mechanizację procesów produkcyjnych, usprawnienie i rozszerzenie związków kooperacyjnych, tworzenie zakładów satelitarnych oraz dalszą integrację przemysłu drobneg04 Specjalną uwagę poświęciła Rada Narodowa konieczności utworzenia funduszu deglomeracyjnego, mającego na celu ułatwienie i przyspieszenie deglomeracji czynnej d biernej. Uznając problem usprawnienia dojazdów do miasta za jeden z istotnych elementów właściwie przeprowadzonej deglomeracji, Rada Narodowa postuluje w uchwale przygotowanie programu usprawniającego powiązania przewozów autobusowych i kolejowych, przygotowanie wspólnie z Prezydium Wojewódzkiej Rady N arodowej w Poznaniu programu rozbudowy sieci dróg lokalnych w powiecie poznańskim oraz podjęcie starań uzupełniających tabor komunikacyjny. U chwała Rady Narodowej m. Poznania ma na celu objęcie wszystkich działów gospodarki narodowej właściwą polityką zatrudnienia, opartą o prawidłową i pełną realizację uchwały deglomeracyjnej Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów. e e_,. "e 'w' i 1 , , i ĘUl;AllI Ijlj iW ..,Attlilrll.(KillAillArt- A HIll IDumm$mw .._,. lU · III S 'AO_; JI; o Iffil °HH HHHHSH Port rzeczny na Warcie. Żurawie półbramowe przy pracy. Zdjęcie wykonane ok. 1928 r.