HENRYK KONDZIELA OCHRONA I KONSERWACJA ZABYTKÓW W POZNANIU W LATACH 1960-1966 PRACE W dziedzinie ochrony i konserwacji zabytków w Poznaniu w latach 1960-1966 koncentrowały się w głównej mierze wokół obiektów architektury, budownictwa i urbanistyki. Największa liczba prac skupiła się na zabytkowym Starym Mieście, gdzie ukończono praktycznie odbudowę ostatnich zniszczonych w latach wojny światowej (1939-1945) obiektów. W szerszym niż dawniej zakresie prowadzono także roboty remontowe i prace konserwatorskie. PROJEKTY PORZĄDKOWANIA OŚRODKA STAROMIEJSKIEGO Zabytkowy zespół urbanistyczny lewobrzeżnego Starego Miasta od dawna wymagał opracowania kompleksowego i etapowego planu porządkowania. W latach 1954-1955 przygotowano bowiem tylko plan dla najbliższego otoczenia Starego Rynku. Z inicjatywy władz konserwatorskich plan kompleksowy opracowany przez mgr inż. Lidię Wejchertową znalazł się w r. 1961 na warsztacie Miejskiej Pracowni Urbanistycznej, która opracowanie tego typu planów szczegółowych dla dzielnic Poznania rozpoczęła właśnie od zabytkowego ośrodka staromiejskiego. Uwzględnia on na tyle, na ile to jest możliwe, postulaty współczesnej urbanistyki i normatywy współczesnego budownictwa przy uwzględnieniu szczegółowych wytycznych konserwatorskich. Po rozpatrzeniu i przedyskutowaniu na wspólnym posiedzeniu Poznańskiej Rady Konserwatorskiej i Miejskiej Komisji U rbanistyczno-Architektonicznej przy udziale członków Komisji Budownictwa Rady Narodowej Miasta Poznania, plan został zaakceptowany z zaleceniem specjalnego opracowania obrzeża Starego Miasta wokół Zamku Przemysława oraz opracowania postulatów konserwatorskich na lata po roku 1980, uwzględniających możliwości dalszych wyburzeń wokół Starego Miasta. Takie potraktowanie problemów ośrodka staromiejskiego pozwoli na stworzenie w przyszłości pasa zieleni w miejscu nie istniejących lub zachowanych w małych fragmentach średniowiecznych i nowożytnych obwarowań miejskich. Pierwszy etap porządkowania Starego Miasta rozpoczęto we wschodniej części w roku 1962. Roboty prowadzone były w zasadzie w blokach, w całości lub w części odbudowanych przez poznańską Dyrekcję Budowy Osiedli Robotniczych. Uporządkowano wnętrza następujących bloków w całości: l. Zaplecze domków budniczych i częściowo zewnętrzna zabudowa Starego Rynku; 2. Blok ulic: WodnaŚlusarska - Klasztorna - pi. Kolegiacki; 3. Blok ulic: Wielka - Żydowska - Kramarska; c z ę Ś c i o w o : l. Blok ulic: Klasztorna - Ślusarska - Wodna - Woźna; 4 Kronika Miasta Boanain1a Henryk Kondziela 2. Blok ulic: Wielka-Klasztorna-Woźna-Stary Rynek; 3. Blok ulic: WielkaKlasztorna - Woźna - Ślusarska; 4. Blok ulic: Ślusarska - Woźna - Wodna; 5. Blok ulic: Rynkowa - Zamkowa--22 Lutego; 6. Blok ulic: Swiętosławska - Kozia - Wrocławska - Stary Rynek. W roku 1965 szczegółowy plan porządkowania ośrodka staromiejskiego został zaktualizowany w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej przez mgra inż. arch. Bogdana Mrożka. W celu skoordynowania planowej akcji porządkowania utworzony został w roku 1965 przy Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej Stare Miasto Komitet Porządkowania Ośrodka Staromiejskiegol. Komitet ten przejął zadania działającej od 1959 r. przy Prezydium Rady Narodowej Miasta Poznania Komisji do Zagospodarowania Obiektów Zabytkowych. W kręgu zainteresowań Komitetu znalazły się także problemy użytkowania obiektów zabytkowych i właściwego programowania handlu i usług w ośrodku staromiejskim pod kątem potrzeb turystyki. W roku 1966 przy Wydziale Budownictwa, Architektury i Urbanistyki Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej Stare Miasto utworzony został Zespół U rbanistyczny z pracownią projektową, na którego czele stanął mgr inż. arch. Stefan Zieleśkiewicz. Zadanie Zespołu polega na przygotowaniu szczegółowych wytycznych do porządkowania zabytkowych bloków zespołu staromiejskiego. SPRAWY KOMUNIKACJI, NAWIERZCHNI I OŚWIETLENIA ULIC Kiedy mówi się o szczegółowym planie porządkowania ośrodka staromiejskiego, nie można pominąć spraw komunikacji, które stały się jedną z głównych trosk władz dużych miast, a przy rozpatrywaniu których trzeba brać pod uwagę zabytkowe założenia urbanistyczne. W Poznaniu udało się opracować taki układ szybkobieżnych tras komunikacyjnych śródmieścia, że omijają one zabytkowy XIII -wieczny układ urbanistyczny Starego Miasta, otaczając je tylko z czterech stron na obrzeżu poza terenem dawnych obwarowań. A więc: od północy ul. Stawną i Małymi Garbarami przebiegać będzie przedłużenie tzw. Trasy Chwaliszewskiej. Trasa ta połączy się z al. Marcinkowskiego. Od południa szybki ruch odbywać się będzie przez przebudowany pi. Wiosny Ludów oraz ulicami Walki Młodych i Strzelecką. N ato miast na wschodnim obrzeżu ruch szybkobieżny skierowany będzie przebudowanymi ulicami Garbary i Mostową, które będą arteriami jednokierunkowymi. Tym samym planuje się wyeliminowanie z ośrodka staromiejskiego ruchu przelotowego. Przewiduje się także wprowadzenie ograniczeń ruchu lokalnego m. in. przez zamknięcie niektórych ulic dla ruchu kołowego i utworzenie tam tylko ciągów pieszych. To z kolei wymagać będzie wyznaczenia odpowiednich parkingów na obrzeżu Starego Miasta, szczególnie dla pojazdów ciężarowych i autobusów. 1 Przewodniczący Komitetu: mgr Jerzy Łangowski - z-ca przewodniczącego Prezydium Rady Narodowej m. Poznania; z-ca przewodniczącego Komitetu: mgr Mieczysław Tarzyński - przewodniczący Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej Stare Miasto; członkowie: mgr Władysław Jarmiński - z-ca przewodniczącego Prezydium Dzielnicowej Rady N arodowej Stare Miasto; mgr inż. arch. Marian Werner - główny architekt miasta; mgr Aleksander Kirych - kierownik Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej; mgr Kazimierz Pocięgiel - dyrektor Miejskiego Zjednoczenia Przedsiębiorstw Gospodarki Komunalnej; mgr Henryk Kondziela - główny konserwator zabytków miasta i mgr inż. Stefan Zieleśkiewicz - kierownik Dzielnicowego Zespołu Urbanistycznego. Główne ulice i place Starego Miasta otrzymały w latach 1963-1965 nowe nawierzchnie i oświetlenie. Były to zadania inwestycyjne, które wymagały rozpatrzenia projektów pod względem użytkowym i ,z punktu widzenia konserwatorskiego, gdyż musiały one w poważnym stopniu wywrzeć wpływ na estetykę całego zabytkowego zespołu. Na ulicach położono nawierzchnie asfaltowe. Chodniki - w miejsce zniszczonych starych płyt kamiennych - wyłożono płytkami betonowymi. N a ulicach, które do tej pory posiadały oświetlenie gazowe, wprowadzono w roku 1965 oświetlenie flourescencyjne. Wychodząc z założenia, że oświetlenie ulic spełnia jedynie funkcje użytkowe, a zabudowa ulic ma różnorodny charakter (od wąskich XVII - XVIII -wiecznych . kamieniczek do eklektycznych lub secesyjnych kamienic), zdecydowano się na najnowszy rodzaj oświetlenia z lampami o współczesnej formie, starając się rozwiesić je tak, aby nie psuły one wyglądu ciągów ulicznych w dzień i były możliwie najmniej widoczne. NAWIERZCHNIA, OŚWIETLENIE I ILUMINACJA STAREGO RYNKU Osobnym problemem wymagającym szczegółowych przygotowań było centrum Starego Miasta - Stary Rynek. Dawna nawierzchnia Rynku, stanowiącego właściwie cztery wnętrza urbanistyczne, była niejednolita, częściowo asfaltowa, częściowo brukowana z kostki granitowej. Posadzka tego reprezentacyjnego wnętrza urbanistycznego zespołu staromiejskiego wymagała zatem uporządkowania i ujednolicenia po odbudowie architektonicznej oprawy Rynku. Biorąc za podstawę architekturę Starego Rynku, w zdecydowanej większości zabytkową w formie, postanowiono przy opracowywaniu projektu nowej posadzki nawiązać do tradycji nawierzchni rynków w Polsce. Rynki w Polsce, również i poznański Stary Rynek, zawsze spełniały rolę utylitarną, były miejscem, na którym odbywały się targi. Toteż zrezygnowano z kamiennych mozaik, stosując dawną formę bruku i wykorzystując kostkę graniową rzędową o dużym wymiarze, która sprawia wrażenie bruku, a stanowi równocześnie nawierzchnię stosunkowo płaską, wygodną dla pojazdów i pieszych. Przy zewnętrznej zabudowie, ze względu na duże różnice w poziomach, postawiono chodniki. Zostały one poszerzone dla ułatwienia stale wzrastającego ruchu pieszego, i wyłożone granitowymi płytami. Aby uzyskać powierzchnię jednolitego placu, zrezygnowano z zastosowania chodników wokół wewnętrznej zabudowy rynku i w jego uliczkach. W uliczkach wewnętrznej zabudowy zastosowano drobną kostkę granitową. Teren dla pieszych wokół wewnętrznej zabudowy został wydzielony za pomocą kamiennych słupków tzw. pachołków. W ten sposób nawiązano do tradycyjnego wydzielania miejsc dla pieszych, stosowanego w zespołach miejskich w XVI-XVIII w., kiedy to nie znano u nas chodników wydzielonych osobnym poziomem, wyższym w stosunku do jezdni 2 . Z myślą o turystach wprowadzono na Starym Rynku jeszcze jeden element o charakterze czysto użytkowym, a mianowicie specjalnie zaprojektowane i na stałe * Teren poza pachołkami pierwotnie przeznaczony tylko dla pieszych został później pod naciskiem zarządu komunikacyjnego w pewnej części zajęty na parkingi, które początkowo przewidywano tylko wokół budynku dawnej Wagi Miejskiej. Ostatecznie jednak parkingi utworzono w trzech wnętrzach wokół wewnętrznej zabudowy, tj. od północy, zachodu i południa, z tym że prawo parkowania mają tylko samochody osobowe. Zakaz parkowania wprowadzony został jedynie w najcenniejszym i najbardziej efektownym wnętrzu Starego Rynku, tj. w części wschodniej przed główną fasadą Batusza i domkami budniczymi. 4» Kondziela Fragment pierzei zachodniej Starego Rynkuwmontowane ławy, pozwalające na krótki wypoczynek zwiedzającym. Usytuowane one zostały na chodnikach przy kamienicach zewnętrznej i wewnętrznej zabudowy. Prace nad przebudową posadzki Starego Rynku, stanowiące trudne i kosztowne zamierzenie, zlecone zostały w 1965 r. przez Zarząd Dróg, Mostów i Zielenic i wykonane przez Miejskie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych i Wodno-Kanalizacyjnych. Projekt posadzki opracowany został w poznańskim Przedsiębiorstwie Projektowania Budownictwa Miejskiego "Miastoprojekt" przez inż. Stanisława Cesara i inż. Zygmun-ta Lutomskiego. Specjalnym problemem było także oświetlenie Starego Rynku. Charakter obiektu nie pozwalał na rozmieszczenie lamp na drutach, a ze względu na szerokość wnętrz urbanistycznych umieszczenie lamp na wysięgnikach zawieszonych na kamieniczkach zewnętrznej zabudowy było także niemożliwe, ponieważ niedostatecznie byłaby oświetlona jezdnia. Toteż lampy fluorescencyjne (później zamienione na rtęciowe) postanowiono umieścić w specjalnie zaprojektowanych latarniach o współczesnej formie, ustawionych przy krawężnikach chodników. Stanowią one równocześnie łagodną iluminację kamienic zewnętrznej zabudowy, dzięki bowiem przeźroczystym nakrywom kloszy rzucają światło także w górę. Do uatrakcyjnienia Starego Rynku w porze wieczornej przyczynia się iluminacja Ratusza, podcieni domków budniczych, Odwachu, pałaców: Działyńskich, Mielżyńskich, pręgierza i studni Prozerpiny oraz trzech kamienic w pierzei wschodniej, widocznych z pi. Wolności, (nr 50, 51, 52). Zanim jednak przystąpiono do opracowania projektu iluminacji, trzeba było wykonać szereg prób, które pozwoliły ustalić rodzaj i liczbę reflektorów oraz miejsca ich rozmieszczenia. Stałąiluminację wykonano w roku 1965. Pobór stosunkowo dużej mocy przez urządzenia iluminacyjne zmusił także do zbudowania specjalnej trafostacji dla tych celów, którą zlokalizowano w podziemiach jednego z nowych pawilonów wewnętrznej zabudowy. Projekty oświetlenia ulic Starego Miasta i Starego Rynku oraz projekt iluminacji opracowany został w poznańskim Biurze Proj ektów Energetycznych "Energoprojekt" przez inż. Stanisława Karlewicza. PROBLEMY KONSERWATORSKIE ZWIĄZANE Z BUDOWĄ TRASY CHWALISZEWSKIEJ W roku 1962 rozpoczęto budowę nowej trasy komunikacyjnej przez Sródkę, Ostrów Tumski i Chwaliszewo, której projekt był wielokrotnie dyskutowany również z punktu widzenia konserwatorskieg0 3 . Budowa trasy była bowiem niełatwym i szczególnie skomplikowanym problemem również ze stanowiska konserwatorskiego. Pierwszą niepokojącą sprawą był problem wstrząsów wywoływanych przez kafary, wbijające pale i oddziaływanie tych wstrząsów na położone w bliskim sąsiedztwie cenne obiekty zabytkowe. W trakcie pracy tych urządzeń wszystkie ewentualnie narażone na wstrząsy obiekty poddawane były stałej obserwacji. N a szczęście wstrząsy przenoszone przez mokry i grząski grunt nie okazały się aż tak niebezpieczne, można więc było zrezygnować z instalowania proponowanych przez ekspertów specjalnych urządzeń wzmacniających budowle. Stwierdzono, że odsunięcie głównej arterii komunikacyjnej od najcenniejszych obiektów Ostrowa Tumskiego, tj. Katedry i kościoła Marii Panny, jest wystarczające. Największe obawy budziła natomiast nowo projektowana droga dojazdowa do elektrociepłowni wzdłuż koryta Warty obok Psałterii i zabytkowej Kanonii. W tym przypadku zalecenia konserwatorskie w oparciu o opinie ekspertów poszły w kierunku odsunięcia drogi możliwie naj dalej od zabytkowych budynków oraz wykonanie rowów dylatacyjnych wypełnionych materiałem tłumiącym drgania. Zalecono także baczną obserwację podziemnych części budynków ze specjalnym uwzględnieniem stopnia zawilgocenia murów i posadzki piwnic oraz systematyczne badania poziomu wód gruntowych w specjalnie wykonanych studzienkach w pobliżu obiektów zabytkowych. ODBUDOWA I KONSERWACJA OBIEKTÓW STAREGO RYNKU W dalszym ciągu systematycznie posuwała się naprzód odbudowa Starego Rynku, jakkolwiek roboty te w stosunku do założonych planów, z powodu trudności w pozyskaniu odpowiednich przedsiębiorstw budowlanych, stale się opóźniały. W 1960 r. nowe tynki i wystrój plastyczny otrzymały kamienice pierzei północnej (numery 97-100), których partery wraz z osadzeniem nowej kamieniarki wykończono dopiero w 1962 r. Wystrój plastyczny wykonali artyści plastycy: dla kamienicy nr 97 - Dragomira Krajewska, dla kamienicy nr 98 - Andrzej Kujawski, dla kamienicy nr 99 - Józef Fliegier i dla kamienicy nr 100 - Józef Bakalarczyk. Prace tynkarskie wykonało Poznańskie Przedsiębiorstwo Robót Elewacyjnych. W roku 1961 przeprowadzono remont zabezpieczający jednej z nielicznych nie zniszczonych szesnastowiecznych kamienic Starego Rynku pod nr. 48, która za 'H. K o n d z i e l a, Ochrona i Konserwacja zabytków Poznania w latach 1958-1959. "Kronika Miasta Poznania". B. 1960, nr 3, s. 55. Henryk Kondziela chowała we wnętrzu zabytkowe sklepienia: drewniane stropy i inne cenne elementy. Nowe tynki otrzymały podwórzowe elewacje kamienic z XVI w. pod nr. 41, 42, 43. W kamienicach pod nr .42 i 43 zaznaczono w formie wnęk przejścia na ganki łączące kamienice frontowe z nie istniejącymi już kamienicami tylnymi. Warto także wspomnieć, że kamienica nr 42 posiada jedyny oryginalny zachowany jeszcze szczyt gotycki z trzema blendami zakończonymi ostrymi łukami. Ze względu jednak na cegłę w bardzo złym stanie lub częściowo wymienioną, nie odsłonięto ceglanego lica tej elewacji. W kamienicy nr 41 natomiast poddany został konserwacji renesansowy strop modrzewiowy z XVI w. odkryty w roku 1955. Ze względu jednak na fakt, że pomieszczenie z tym stropem było nie użytkowane oraz ujawniono w roku 1963 pęknięcia belek, konieczne były ponowne zabiegi konserwatorskie. Zakres przeprowadzonych prac dotyczył oczyszczenia belek i kasetonów z farb i ługów poprzedniej konserwacji, wymiany zniszczonych elementów drewnianych i wykonania nowego nośnego stropu masywnego dla zabezpieczenia i odciążenia belek drewnianych. Prace konserwatorskie wykonała specjalistyczna Pracownia Konserwacji Zabytków z Torunia, a strop masywny Pracownie Konserwacji Zabytków z Poznania. W roku 1963 odkryty został w kamienicy nr 42 nad pomieszczeniem frontowym na I piętrze nowy zabytkowy strop z profilowanych belek. Po wykwaterowaniu lokatorów (w 1966 r.), analogiczny strop odkryto nad pomieszczeniem II piętra z fragmentem autentycznej ściany działowej z profilowanych desek oraz bardzo niewielkimi fragmentami polichromii na ścianach. Pomiędzy kamienicami nr 41 i 42 zachował się jedyny w Poznaniu gotycki mur graniczny oddzielający podwórka. Mur sięgający do wysokości II piętra poddany został zabiegom konserwatorskim. Wymieniono i uzupełniono dachówkę rzymską oraz odsłonięto i zapewniono w kilku fragmentach wątek gotycki muru. Prace w tych trzech kamienicach wykonały poznańskie Pracownie Konserwacji Zabytków według projektu mgra inż. arch. Zdzisława Hirscha. W 1962 r. odnowiono tynki kamienic pod nr. 70, 75, 76 w pierzei zachodniej Starego Rynku oraz 93 i 94 w pierzei północnej . Jest to pięć z siedmiu kamienic Starego Rynku, które jako nie zniszczone w czasie działań wojennych w 1945 r., ze względu na swą zmienioną formę z końca XIX w., przewidziane były we wstępnych projektach do przebudowy i przywrócenia im pierwotnej formy architektonicznej wg przekazów ikonograficznych. Z uwagi jednak na konieczność wykwaterowania lokatorów i związane z tym trudności, postanowiono roboty te przesunąć na okres po 1970 r. Toteż uzupełniono tylko zniszczone stare tynki i fasady pomalowane kolorem szarym, aby nie raziły w zestawieniu z odrestaurowanymi elewacjami kamienic odbudowanych. Podobnie w 1965 r. potraktowano fasady kamienic Starego Rynku pod nr. 61 i 62. W latach 1963 i 1964 kontynuowano tynkowanie kamienic zewnętrznej zabudowy. I tak: kamienica nr 77 otrzymała wystrój plastyczny wykonany przez artystów plastyków Janusza Beresza i Józefa Durczaka, a kamienice 85 i 86 po całej przebudowie otworów i szczytów otrzymały nowe tynki i stolarkę oraz kamieniarkę w parterze (tylko nr 85). W roku 1965 zrekonstruowano fasadę i dano nowe tynki oraz wystrój plastyczny kamienicy w pierzei północnej Starego Rynku nr 95/96. Równocześnie z wykańczaniem zabudowy zewnętrznej prowadzono ostatni etap odbudowy wewnętrznej zabudowy Starego Rynku. W 1960 r. zakończono rekonstrukcję budynku dawnej Wagi Miejskiej łącznie z robotami elewacyjnymi. Budynek ten stanął w miejscu Wagi Miejskiej z XIII w., przebudowanej przez Giovanni Battistę Quadro w XVI w.', która następnie rozebrana została przez władze pruskie w końcu XIX w. Projekt rekonstrukcji opracował zespół architektów podkierunkiem mgra inż. arch. Zbigniewa Zielińskiego na podstawie bardzo obfitego materiału ikonograficznego, m. in. fotografii z rozbiórki budynku, które pozwoliły także na rekonstrukcję starego układu wnętrz. Projekt i polichromia na elewacjach wykonane zostały przez artystę plastyka Zbigniewa Bednarowicza. Budynek zaadaptowany został dla potrzeb Instytutu Zachodniego. Równocześnie w 1960 r. zakończono odbudowę ostatnich dwóch domków budniczych (nr. 25 i 26) oraz kamieniczek Starego Rynku pod nr. 27-29. Projekt rekonstrukcji wykonał mgr inż. arch. Zdzisław Ziętkiewicz z Pracowni Konserwacji Zabytków w Poznaniu. Kamieniczki te przeznaczone zostały na mieszkania i pracownie naukowe Instytutu Zachodniego. W tym samym roku zakończono odbudowę sąsiadujących z domkami budniczymi od południa dwóch kamieniczek pod nr. 9 i 10, z przeznaczeniem ich na mieszkania i Wojewódzki Ośrodek Informacji Turystycznej. Projekt wykonał mgr inż. arch. Zygmunt Lutomski z poznańskiego Przedsiębiorstwa Projektowania Budownictwa Miejskiego "Miastoprojekt" . W 1961 r. cały zespół domków budniczych otrzymał nowe kolorowe tynki i wystrój plastyczny wykonany według projektu artysty plastyka Zbigniewa Bednarowicza. Natomiast w 1962 r. zostały odmalowane fasady Odwachu, którego wnętrza zaadaptowano dla Muzeum Historii Ruchu Robotniczego im. Marcina Kasprzaka. W miejscu dawnego Arsenału i Sukiennic, przebudowanych w zasadniczy sposób już w XIX w. i zniszczonych w 1945 r., zakończono w 1962 r. budowę dwóch pawilonów o współczesnym wyrazie architektonicznym, przy zastosowaniu starego modułu z odkrytych fragmentów zabytkowej zabudowy, których niestety, ze względu na bardzo zły stan techniczny, nie udało się utrzymać. Pawilony zbudowane zostały według projektów wykonanych przez zespół projektantów pod kierunkiem doc. inż. arch. Jana Cieślińskiego. W pawilonach znalazły siedzibę: Biuro Wystaw Artystycznych, salon wystawowy Związku Polskich Artystów Plastyków oraz Wielkopolskie Muzeum Wojskowe - Oddział Muzeum Narodowego. PROBLEMY KONSERWATORSKIE RATUSZA W latach 1960-1961 zaczęła pojawiać się wilgoć na ścianach piwnic Ratusza, a nawet pomieszczeń parterowych. Piwnice były parokrotnie na krótki okres zalane wodą. Fakty te wywołały duże zaniepokojenie. W związku z tym przez dłuższy czas prowadzono badania przyczyn wzmożonego zawilgocenia obiektu. Zlecono szereg ekspertyz mających wyjaśnić przyczyny zawilgocenia, aby na tej podstawie znaleźć metody ratowania Ratusza przed wilgocią. Ekspertyzy wykonało w latach 1961-1965 wielu specjalistów z Poznania i z innych ośrodków naukowych, m. in. z Gdańska i Warszawy. Ekspertyzy były przedmiotem rozważań Poznańskiej Rady Konserwatorskiej i Głównej Komisji Konserwatorskiej w Warszawie. Wszystkie wskazywały na to, że wilgoć występująca w murach Ratusza jest pochodzenia gruntowego. Tymczasem jeden z ekspertów, dr inż. Feliks Zygmanowski, wskazał na nieprawidłowe działanie zainstalowanego w roku 1947 automatycznego urządzenia odwadniającego, wykonanego według jego projektu 4 , które skutecznie likwidowało stale zalegającą wodę w piwnicach Ratusza po zakończeniu działań wojennych w roku 1945 r. Toteż zdecydowano w pierwszym rzędzie naprawić i doprowadzić do właściwego stanu to urządzenie. N astępnie dla osuszenia murów zbito w piwnicach zniszczone wilgocią tynki. Odsłonięte mury po przebadaniu okazały się stosunkowo mało zawilgocone, i stąd zrodziło się przy 1 F. Z Y g m a n o w s ki, Odwodnienie Ratusza Poznańskiego. "Gaz, Woda i Technika Sanitarna". E. 1958, t. 32 nr 2, s. 49. Henryk Kondziela Domki budnicze na Starym Rynku puszczenie, że była to wilgoć powierzchniowa, pochłaniana z atmosfery przez zasolone tynki. Większość jednak lica murów piwnicznych okazała się nowa, wymieniona zapewne w czasie restauracji w roku 1910, i dlatego też ściany piwnic postanowiono ponownie otynkować. Dla uniknięcia nawrotu zawilgocenia tynków postanowiono odizolować je od muru. N owe tynki zostały założone na siatce Rabitza w odległości 0,5 cm od muru, przy czym u dołu i w górze wstawiono kratki z otworami, które pozwalają na swobodny przepływ powietrza pomiędzy murem a warstwą tynku, osuszającego mury w przypadku nadmiernego zawilgocenia 5 . Uregulowano także sprawę systematycznego i prawidłowego przewietrzania piwnic. Postanowiono także uporządkować instalacje wodne i kanalizacyjne oraz centralnego ogrzewania. Po tych stosunkowo tanich zabiegach obiekt poddany będzie dalszym obserwacjom, które mają pozwolić na ostateczne ustalenie, czy stosunkowo proste środki zabezpieczenia zdadzą egzamin praktyczny, czy też problem zawilgocenia Ratusza będzie nadal otwarty i wymagać będzie innych kosztowniejszych zabiegów. Ostatnie dwa lata wykazywały jednak, że stan zawilgocenia piwnic uległ zdecydowanej poprawie. ODBUDOWA I KONSERWACJA OBIEKTÓW STAREGO MIASTA Równolegle z robotami nad odbudową i konserwacją obiektów Starego Rynku, kontynuowano prace nad odbudową jego najbliższego otoczenia, usuwając zniszczenia z terenu całego Starego Miasta. Chodzi tu o zjawisko tzw. swobodnego "oddychania" muru. Mur obronny przy ul. Ludgardy po wykonaniu prac konserwatorskich W Zamku Przemyśla, w tzw. części Raczyńskiego, zrekonstruowanej w formie z końca XVIII w. nadanej tej partii gmachu w czasie odbudowy przez Kazimierza Raczyńskiego, zakończone zostały w roku 1960 roboty budowlane w stanie surowym. W tym samym roku zakończono także rekonstrukcję sklepień i zabezpieczenie piwnic wczesnogotyckich właściwego Zamku według projektu mgra inż. architekta Zygmunta Waszki z poznańskiego Przedsiębiorstwa Projektowania Budownictwa Miejskiego "Miastoprojekt" . Rozpoczęto także prace remontowo-budowlane i adaptacyjne tzw. kuchni królewskiej z początku XIX w., położonej na wzgórzu obok Zamku Przemyśla. Budynek ten, odbudowany w latach 1961-1963, przeznaczony został na pracownie naukowe i konserwatorskie Muzeum Narodowego. Projekt odbudowy i adaptacji wykonał także Zygmunt Waszko. Równocześnie kontynuowano w latach 1960-1964 odbudowę i wykończenie wnętrz Zamku w tzw. części Raczyńskiego. Projekt rekonstrukcji i adaptacji na siedzibę Muzeum Rzemiosł Artystycznych wykonany został przez architektów: Karola Jasieckiego i Floriana Rychlickiego. W latach 1960-1962 przeprowadzono także prace konserwatorskie średniowiecznego muru obronnego przy ul. Ludgardy, bezpośrednio łączącego się ze Wzgórzem Przemyśla. Roboty te objęły wymianę korony murów i częściowo lica oraz podwyższenie partii środkowej. W murze wokół Zamku, poza konserwacją górnej partii lica - ścian, wykonano także Zamek Broemysła po odbudowie Henryk Kondziela N owo otynkowane kamieniczki przy pi. Kolegiackim · wzmocnienia konstrukcji spękanych elementów przez założenie wzmacniających zbrojonych belek betonowych. Zbocza Wzgórza Przemyśla od strony pi. Wielkopolskiego doczekały się uporządkowania dopiero w roku 1966, kiedy otynkowano także ścianę zachodnią i północną Zamku, pozostawiając odkrywki starego wątku ceglanego, ukazujące jak duże partie zachowano autentycznych starych murów O cegle i wątku wczesnogotyckim. Pałac Górków z XVI w., drugi po Ratuszu największy renesansowy obiekt w Poznaniu (zniszczony w roku 1945), doczekał się odbudowy dopiero w roku 1960, kiedy to rozpoczęto pierwszy etap prac na narożniku ulic Koziej i Swiętosławskiej - w kamieniczce dołączonej właściwie do pałacu w roku 1605. Pierwszy etap odbudowy zakończono w roku 1961, oddając do użytku tę część pałacu, oraz rozpoczęto drugi etap odbudowy narożnika ulic Koziej i Klasztornej, już właściwego pałacu. Etap ten kontynuowany w roku 1962 objął także dziedziniec pałacu z podcieniami, gdzie odkryte zostały renesansowe kolumienki w większości obudowane w XVIII lub XIX w. szkarpami. Stan niektórych kolumienek był bardzo dobry, inne, uszkodzone, poddano wraz z cennym renesansowym portalem zabiegom konserwatorskim. Wszystkie pomieszczenia piwniczne i część parteru zachowały sklepienia oryginalne, a zniszczone sklepienia parteru zostały zrekonstruowane. Natomiast na pierwszym i drugim piętrze, gdzie dawniej były stropy drewniane (zapewne z profilowanych belek), wykonano stropy żelbetonowe o formie nawiązującej do stropów drewnianych. Zostały one obłożone okładziną drewnianą o uproszczonych profilach nie sugerujących rekonstrukcji. W roku 1966 trwały jeszcze prace wykończeniowe we wnętrzu pałacu. W roku 1961 zakończono odbudowę kamienic przy ul. Swiętosławskiej (narożnik ul. Koziej), które we wnętrzu stanowią dalszy ciąg pomieszczeń szkoły baletowej,zlokalizowanej w sąsiadującym zabytkowym budynku dawnej szkoły jezuickiej. Budynek od strony ul. Koziej wzniesiony został w formach architektury współczesnej, ponieważ do rekonstrukcji nie było żadnych materiałów. Projekt wykonany został przez mgra inż. arch. Halinę Ziętkiewiczową z poznańskiej Pracowni Konserwacji Zabytków. Poza obiektami o dużej kubaturze odbudowano także kilka kamienic mieszczańskich. I tak w roku 1960 zakończono odbudowę kamienicy przy ul. Żydowskiej nr 4, przeznaczonej na siedzibę Cechu Rzemiosł Elektrotechnicznych. Kamienica została odbudowana na dawnej parceli, a fasada odtworzona na podstawie starych materiałów fotograficznych, wnętrza natomiast potraktowano swobodnie dostosowując do nowych potrzeb. Projekt odbudowy wykonał inż. arch. Zygmunt Derda. W latach 1962-1963 odbudowano kamienicę przy ul. Żydowskiej nr 9 przy analogicznych założeniach jak w kamienicy poprzedniej. Projekt wykonał niż. arch. Zygmunt Łomski. Mocno zdewastowana kamienica przy ul. Szewskiej nr 3 z pocz. XIX w. została w latach 1963-1965 poddana kapitalnemu remontowi, który w praktyce równał się odbudowie, w czasie której zachowano zasadniczy zabytkowy układ wnętrz i wszystkie cenniejsze elementy stolarki oraz zewnętrznego wystroju architektonicznego. Roboty wykonano według projektu inż. arch. Zdzisława Hirscha z poznańskiej Pracowni Konserwacji Zabytków. W latach 1964-1966 odbudowano kamienicę przy ul. Swiętosławskiej nr 10 według projektu inż. arch. Tadeusza Gałeckiego. Kamienica ta nie jest rekonstrukcją, gdyż wzniesiona została wprawdzie na starej średniowiecznej parceli, ale w miejscu, gdzie przed zniszczeniem stała już niezabytkowa kamienica z końca XIX w. W tych samych latach odbudowano także zdewastowaną kamienicę przy ul. Żydowskiej nr l przeznaczoną na siedzibę Pracowni Konserwacji Zabytków. Projekt odbudowy i adaptacji na biurowiec wykonał inż. arch. Zdzisław Hirsch. W trakcie prac budowlanych w tej kamienicy odkryto dwa zabytkowe drewniane stropy, które po konserwacji zostały odpowiednio wyeksponowane. Elewacje obiektu pozostały bez zmian, natomiast układ wnętrz został częściowo zmieniony. W roku 1965 rozpoczęto odbudowę zdewastowanej kamienicy przy ul. Klasztornej nr 2, gdzie w czasie wstępnych prac budowlanych odkryto zabytkowe stropy na parterze i I piętrze. Ważnym problemem była sprawa remontów kamienic ośrodka staromiejskiego. Remonty kapitalne przeprowadzone zostały w piętnastu kamienicach, a remonty zabezpieczające i częściowo najbardziej pilne, jak np. dachy i instalacje, w 54 obiektach. Pomimo stosunkowo bardzo dużego postępu i wzrostu ilościowego prac remontowych w stosunku do lat 1955-1959, roboty te nie zawsze wykonywane były w sposób zadowalający i często nie w porę. Zakończono prace elewacyjne na Starym Rynku z wyjątkiem jednej kamienicy. Nowe tynki otrzymało 29 obiektów. Prace elewacyjne zostały zakończone także na pi. Kolegiackim. N a obszarze ośrodka staromiejskiego zakończono roboty elewacyjne, przy ulicach Paderewskiego i Wrocławskiej (jedenaście obiektów). Poza tymi zespołami otynkowano czternaście dalszych obiektów Starego Miasta i poza jego obrębem. W sumie -w latach 1960-1966 nowe tynki otrzymały 54 obiekty (patrz aneksy). Zespół budynków dawnego kolegium jezuickiego z pierwszej połowy XVIIIw. (siedziba Prezydium Rady Narodowej m. Poznania), szczególnie mocno zaniedbany w okresie użytkowania przez różne instytucje w latach 1945-1960, wymagał remontu wnętrz i fasad. W roku 1962 przygotowano dokumentację i rozpoczęto · wzmacniające roboty konstrukcyjne jednego z niebezpiecznie spękanych narożników oraz prace elewacyjne. Przed przystąpieniem do projektowania przeprowadzono badania fasad, w czasie których ujawniono kolory stosowane pierwotnie Henryk Kondzielana barokowych obiektach w Wielkopolsce. Opracowanie projektu kolorystycznego dla tak bogato zróżnicowanych detalem architektonicznym elewacji było zadaniem bardzo trudnym i wymagającym przedstawienia wielu alternatywnych rozwiązań. Projekt wykonany został przez arch. Halinę i Zdzisława Ziętkiewiczów z poznańskiej Pracowni Konserwacji Zabytków. W wyniku ukończonych w 1963 r. prac konserwatorskich, wykonano wzmocnienie konstrukcyjne spękanych narożników: północno-zachodniego przy pi. Kolegiackim i południowo-zachodniego od strony parku Chopina oraz uporządkowano elewację południową od strony parku przez rozbiórkę XIX-wiecznej przybudówki. Wykonano także restaurację fasad całego kolegium przywracając pierwotną kolorystykę. Wszystkie przybudówki z XIX w. pozostawione jeszcze ze względów funkcjonalnych, zostały dla odróżnienia od pierwotnej bryły z XVII w. utrzymane w szarym neutralnym kolorze. W kościele podominikańskim, po przeprowadzonych wcześniej pracach konserwatorskich przy fasadzie zachodniej, na wykończenie czekał cenny wczesnogotycki portal z pierwszej połowy XIII w. Dopiero w roku 1961 po wypaleniu cegieł o specjalnych wymiarach i brakujących elementów z ornamentem, przystąpiono do prac konserwatorskich. Po uzupełnieniu uszkodzonych i zniszczonych fragmentów portalu, wykonano "daszek" z cegieł, który zabezpiecza obiekt przed opadami i stanowi neutralne zamknięcie jego górnej partii. Zrezygnowano bowiem - po kilku próbach w fazie projektowanej - z propozycji rekonstrukcji górnych części portalu, ponieważ zabrakło dostatecznej ilości przekazów, które pozwoliłyby na pełną i właściwą rekonstrukcję obiektu 6 . Wieża barokowa z pierwszej połowy XVIII w. w pobliżu kościoła farnego (pojezuickiego), uszkodzona częściowo w czasie działań wojennych w roku 1945 i zabezpieczona prowizorycznie, doczekała się kapitalnego remontu dopiero w 1960 r. N aprawiony został miedziany hełm, wzmocniona i zrekonstruowana jego drewniana konstrukcja oraz naprawiono tynki i pomalowano całą wieżę. Projekt kolorystycznyopracował mgr inż. arch. Aleksander Holas. ROBOTY KONSERWATORSKIE W OBIEKTACH POZA STARYM MIASTEM W roku 1961 w kryptach pod Katedrą przeprowadzono prace konserwatorskie przy niektórych reliktach katedry przedromańskiej i romańskiej, odkrytych w czasie prac wykopaliskowych. Roboty te miały na celu wzmocnienie poszczególnych elementów przez wstrzykiwanie specjalnie przygotowanej zaprawy. Zakończone zostały także prace nad wykończeniem drugiej krypty, która do tej pory nie była udostępniana zwiedzającym. W podziemiach wykonano nowe prawidłowe oświetlenie typu muzealnego, które we właściwy sposób eksponuje odkryte relikty budowli przedromańskiej i romańskiej. Przygotowano także specjalną ekspozycję'" która w szczegółowy sposób przy pomocy fotografii, rysunków i modeli objaśnia przeprowadzone prace wykopaliskowe i konserwatorskie. Katedra Chemii Stosowanej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza rozpoczęła w roku 1961 prace badawcze, które miały na celu ustalenie struktury chemicznej poszczególnych reliktów budowli i stałą obserwację ich stanu zachowania oraz zachodzących zmian w elementach poddanych elektropetryfikacji i konserwowanych tradycyjną metodą zastrzyków z zaprawy. Obserwacje te prowadzone systematycznie przez dłuższy okres czasu dostarczyły informacji, które mogą być wy · E. L i n e 11 e, Rekonstrukcja portalu kościoła podominikańskiego w Poznaniu. "Ochroną Zabytków". R. 1%5 z. 4 s. 25. Portal wczesnogotycki kościoła III; 51 H podominikańskiego po wykonaniu jfc prac konserwatorskichzyskane przy dalszych pracach tego typu 7. Zakład Hydrologii i Hydrauliki Po li - techniki Gdańskiej wykonał w 1964 r. elektropetryfikację wszystkich reliktów przedromańskich i romańskich w środkowej części krypty, które do tej pory zabiegom tym nie zostały poddane. Następnie w latach 1965-1966 relikty te oczyszczono oraz przeprowadzono odsolenie obiektów. Sole w postaci kryształków pojawiły się bowiem jako zjawisko wtórne po zabiegach elektropetryfikacji. W kościele Bożego Ciała runął w roku 1960 gzyms od strony południowej, który został wkrótce naprawiony, co stało się powodem oględzin i remontu całego gzymsu wieńczącego, biegnącego dookoła świątyni. W 1960 r. zakończono prace nad zabezpieczeniem konstrukcyjnym sklepień kościoła poreformackiego na Śródce, a następnie wykonano rekonstrukcję odkrytych wnęk dekoracyjnych w fasadzie frontowej oraz położono nowe tynki i pomalowano elewację. Otynkowano także elewacje boczne. Projekt kolorystyczny fasady wykonał mgr inż. Zdzisław Hirsch, a projekt konstrukcyjny mgr inż. Władysław Staniszkis z poznańskiej Pracowni Konserwacji Zabytków. Połączone bezpośrednio z kościołem budynki klasztorne z końca XVIII w. otrzymały w latach 1960-1961 nowe kolorowe tynki na elewacjach zachodniej i południowej oraz w wirydażu. N a elewacji zachodniej tuż obok kościoła specjalnie wykonanym obramieniem zaakcentowane zostało odkryte dawne, obecnie nieczynne, główne wejście do budynków klasztornych. Projekt elewacji wykonał także Zdzisław Hirsch. Roboty w kościele i budynkach poklasztornych wykonały poznańskie Pracownie Konserwacji Zabytków. W 1962 r. otynkowano i pomalowano elewacje dawnego klasztoru Bernardynek przy ul. Długiej. Obiekt ten na fasadzie frontowej na parterze i pierwszym piętrze zachował podział i dekorację barokową. Natomiast w XIX w. nadbudowano drugie piętro i tę kondygnację dla odróżnienia od części barokowych potraktowano w neutralnym kolorze szarym. Prace wykonano według projektu kolorystycznego przygotowanego przez inż. arch. Władysława Paw linę. W 1964 r. według projektu wykonanego przez arch. Franciszka Morawskiego wykonano prace elewacyjne w kościele Przemienienia Pańskiego przy ul. Długiej (dawny kościół Bernardynek). W latach 1960-1964 kontynuowano roboty elewacyjne w kościele Bernardynów, 'M. Kra n z i J. L e h m a n, Badania nad zabezPieczeniem reliktów architektury romańskiej w krypcie pod Katedrą w Poznaniu. "Ochrona Zabytków". R. 1%3, nr 4 s. 39. Henryk Kondziela a później także na odbudowanych budynkach klasztornych, kładąc tynki w naturalnym kolorze (nie malowane). Wiele najcenniejszych obiektów zabytkowych otrzymało stałe kamienne tablice informujące o ich historii oraz tablice upamiętniające pobyt wybitnych ludzi lub historyczne zdarzenia. W grupie zabytków nieruchomych wykonano 19 tablic. KONSERWACJA ZABYTKÓW RUCHOMYCH Innym ważnym odcinkiem pracy była konserwacja tzw. zabytków ruchomych, do której zaliczane są także renowacje wnętrz cenniejszych obiektów zabytkowych. W Ratuszu w sali sądowej zostały przywrócone w roku 1961 znane napisy z okresu odrodzenia umieszczone w łukach sklepionych. Projekt rozmieszczenia napisów wykonał artysta grafik Józef Skoracki. Równocześnie przeprowadzono konserwację figury króla Stanisława Augusta z końca XVIII w. Przed przystąpieniem do prac przeprowadzone zostały badania, które ujawniły barwy draperii i herbu na cokole. Elementom tym przywrócono pierwotne kolory, a z pozostałej części usunięto olejne przemalowania z XIX w., przywracając dawną fakturę stiuku. Prace konserwatorskie przeprowadził konserwator mgr Leszek Tuczyński. Figurze na pręgierzu na Starym Rynku dorobiono w r. 1960 zniszczoną przez działania atmosferyczne głowę, a w r. 1961 zrekonstruowano prawą rękę i miecz - elementy zniszczone i skradzione przez nieznanych sprawców. Rekonstrukcje wykonała artysta rzeźbiarz Irena Wochówna. W roku 1961 przeprowadzono renowację wnętrza kaplicy Matki Boskiej Różańcowej, wzniesionej na początku XVI w. w formach późnogotyckich. Kaplica ta w drugiej połowie XIX w. otrzymała neogotycki wystrój i polichromię. W czasie przeprowadzonej ostatniej restauracji postanowiono zachować neogotycki charakter wnętrza ze względu na fakt, że jest to już jedyny tego typu wystrój we wnętrzach sakralnych Poznania. W neogotyckim odrestaurowanym również ołtarzu znajduje się obraz Madonny z XVII wieku. Obraz ten poddany został także zabiegom konserwatorskim przez konserwatora mgra Leszka Tuczyńskiego. N ajwięcej prac renowacyjnych wnętrz obiektów sakralnych przypadło na rok 1963. Były to jednak głównie prace malarskie, którymi objęto nie tylko ściany i sklepienia, ale także częściowo wystrój wnętrz. Roboty takie wykonano w kościele Bożego Ciała, kościele Św. Małgorzaty, kościele poreformackim i częściowo (nawy boczne) w kościele Sw. Marcina oraz w kościele podominikańskim. W kościele Bożego Ciała wykonano także prace konserwatorskie polegające na oczyszczeniu starej polichromii na sklepieniu nawy głównej. W trakcie prac prowadzonych przez konserwatora Zdzisława Tuczyńskiego odkryta została data na scenie w drugim przęśle. Przed przystąpieniem do prac w kościele podominikańskim przeprowadzono także badanie ścian i sklepień i ujawniono fragmenty XVIII -wiecznej polichromii na filarach przyściennych. Były to jednak zbyt małe fragmenty, aby przystąpić do odkrycia całości. Dlatego też zadecydowano odmalować wnętrze, a pozostawiono jako odkrywkę największy fragment na filarze przy wejściu do kościoła od strony ul. Dominikańskiej. Najpoważniejszą pracą konserwatorską były roboty podjęte w kościele Franciszkanów, wnętrze którego uległo poważnemu uszkodzeniu w czasie działań wojennych w roku 1945. W latach 1960-1961 podjęto prace nad rekonstrukcją zniszczonych części sztukaterii balkonów i balustrady chóru muzycznego. Roboty te wykonane zostały przez artystę rzeźbiarza Kazimierza Bieńkowskiego. W tym czasie wykonano także nowe oświetlenie wnętrza przy użyciu lamp fluorescencyjnych, które jako źródło światła zostały ukryte za gzymsami i są niewidoczne, nie 63przeszkadzają w dzień w oglądaniu bogatej polichromii i sztukaterii wnętrza. Największą część prac wykonano jednak dopiero w latach 1963-1965. W tym okresie wykonano konserwację i częściowo rekonstrukcję polichromii, sztukaterii i wystroju wnętrza kościoła oraz kaplic. W czasie prac konserwatorskich odkryto szereg nowych nie znanych fragmentów polichromii wykonanych przez Adama Swacha w końcu XVII i na początku XVIII w., częściowo zamalowanych i zniekształconych w wyniku niewłaściwych renowacji w XIX w. oraz w latach 19251928. Wśród odkrytych fragmentów ujawniono także daty wykonania niektórych części polichromii. W ostatnich trzech przęsłach nawy głównej, zniszczonych zupełnie w czasie działań wojennych w roku 1945, zdecydowano po wielu dyskusjach i próbach wykonanie polichromii współczesnej przy zastosowaniu starego znanego układu kompozycyjnego i programu ikonograficznego stanowiącego przemyślaną całość. Prace konserwatorskie wykonane zostały przez artystów plastyków Teodora Szukałę i Henryka Kota pod konserwatorskim nadzorem Ewy Wolskiej i doc. Jerzego Wolskiego . W roku 1964 wykonano restaurację (prace malarskie) wnętrza podziemnej części kościoła pod wezwaniem Najświętszej Krwi Pana Jezusa przy ul. Żydowskiej. W następnym roku odmalowano wnętrze kościoła Bernardynów, w którym także wprowadzono nowe ukryte za gzymsami oświetlenie wnętrza. W 1965 r., po długim pobycie w magazynie, wróciła na ulice Poznania studzienka Bamberki, dla której przez dłuższy czas szukano właściwej lokalizacji 8 . Ostatecznie zdecydowano, że najwłaściwszym miejscem będzie wejście do nowo uporządkowanego parku przy ul. Mostowej, stanowiące bezpośrednią całość z Muzeum Kultury Sztuki Ludowej, które siedzibę znalazło w dawnej Loży Masońskiej. W 1966 r. jedną z poważniejszych prac była renowacja Złotej Kaplicy w Katedrze, w czasie której ujawniono także fragmenty zamalowanych dawnych ornamentów. W tym samym roku w Katedrze ukończono prace nad największym nowym witrażem w oknie nad chórem muzycznym, wykonanym według projektu prof. Wacława Taranczewskiego. PORZĄDKOWANIE MIEJSC WALK I MĘCZEŃSTWA Innym odcinkiem działalności konserwatorskiej była opieka nad miejscami walk i męczeństwa narodu polskiego. W r. 1963, dzięki pomocy Dowództwa Lotnictwa Operacyjnego oraz środkom finansowym Prezydium Rady Narodowej Miasta Poznania, udostępniono społeczeństwu część Fortu VII wyeksponowanego jako obiekt muzealny. Obejmuje on teren ze ścianą śmierci oraz dwoma kazamatami, w których mieści się mauzoleum z nazwiskami wszystkich zamordowanych przez hitlerowców w Forcie VII oraz gabloty z materiałem historycznym, jak: dokumenty, listy, zdjęcia i inne. Również w latach 1960-1966 uporządkowano szereg miejsc walk i męczeństwa w sposób trwały, bądź w czynach społecznych, bądź ze środków Prezydium Rady Narodowej Miasta Poznania lub Prezydiów Dzielnicowych Rad Narodowych: l. Dębina - miejsce kaźni - obelisk murowany, tynkowany; 2. Golęcin - miejsce stracenia 2000 osób - głaz z tablicą; 3. Jezioro Rusałka - miejsce straceń 20 osób głaz z tablicą; 4. Jezioro Rusałka - miejsce straceń 40 osób - głaz z tablicą; 5. Obóz przesiedleńców na Głównej - tablica; 6. Zbiorowa mogiła ofiar obozu 8 Do roku 1945 studzienka znajdowała się na Starym Kynku od strony zachodnie]. Henryk Kondzielaw Żabikowie na cmentarzu górczyńskim; 7. Z funduszów zakładowych ufundowany został przed Zakładami Przemysłu Metalowego "H. Cegielski" pomnik poświęcony wszystkim poległym i zamęczonym "cegielszczakom". Również na Cytadeli, w kwaterze polskiej Cmentarza Bohaterów, ufundowano w ostatnich latach pomniki: l. Poświęcony pamięci lotników 10. Pułku Lotniczego, poległych w czasie bombardowania lotniska w Poznaniu-Ławicy w 1939 r. Projekt i wykonanie: artysta plastyk Ryszard Skupin; 2. Pomnik 7. Pułku Strzelców Konnych, ku czci poległych w kampanii wrześniowej. Projekt i wykonanie: artysta plastyk Jan Maria Jakub; 3. Głaz-pomnik poświęcony cytadelowcom-poznaniakom, którzy zginęli na Cytadeli w roku 1945. Projekt i wykonanie: artysta plastyk Ryszard Skupin. W ciągu ostatnich lat uporządkowano cmentarz żołnierzy radzieckich w Mitostowie, na którym spoczywa przeszło 4000 żołnierzy, ekshumowanych z różnych miejscowości województwa poznańskiego. W 1965 r. na cmentarzu górczyńskim uporządkowano mogiłę poległych w dniu 27 grudnia 1918 r. powstańców wielkopolskich, zdewastowaną przez hitlerowców w pierwszych dniach okupacji. DOKUMENTACJA KONSERWATORSKA Ważnym odcinkiem działalności konserwatorskiej było równIe z gromadzenie i stałe uzupełnianie dokumentacji dotyczącej poszczególnych obiektów zabytkowych oraz prowadzenie rejestrów zabytków i kartotek. Założono nowy rejestr zabytków nieruchomych oraz przeprowadzono skonstrum i uaktualniono kartoteki tej grupy, a także wykonano weryfikację zabytkowej architektury. Założono kartotekę dla wszystkich miejsc walk i męczeństwa narodu polskiego, która w miarę nowych zgłoszeń jest jeszcze uzupełniana. Opracowano także wykaz miejsc związanych z historią najnowszą walk o postęp i wyzwolenie społeczne, z działalnością klasy robotniczej. Wykonano także szereg inwentaryzacji pomiarowych i dokumentacji historycznych dla poszczególnych obiektów lub zespołów zabytkowych. W ostatnim czasie wzrosło poważnie archiwum konserwatorskie, które liczy obecnie 8300 rysunków inwentaryzacyjnych lub pomiarowych, 3500 negatywów, 5400 fotografii na specjalnych kartotekach. W 1961 r. Konserwator Zabytków Miasta Poznania wydał specjalny folder propagandowy pl. Zabytki Poznania, a w 1965 r. wydano obszerniejszą publikację pl. Przegląd zabytków miasta Poznania, obejmującą urbanistykę, architekturę i budownictwo. ŚRODKI FINANSOWE PRZEZNACZONE NA ODBUDOWĘ I KONSERWACJĘ ZABYTKÓW Ze środków konserwatorskich wykonano dokumentację dla 52 obiektów oraz na prace konserwatorskie i remontowe w 19 obiektach. Natomiast ze środków użytkowników obiektów zabytkowych wykonano dokumentację dla 107 obiektów, a roboty remontowe w 153 obiektach (tabele l i 2). Środki konserwatorskie zarówno z budżetu terenowego jak i z budżetu centralnego angażowano tylko w najcenniejsze obiekty lub obiekty nie posiadające użytkowników (jak np. mury obronne). Tabela l NAKŁADY NA DOKUMENTACJĘ I KONSERWACJĘ ZABYTKÓW ZE ŚRODKÓW KONSERWATORSKICH W LATACH 1960-1966 Koszty dokumentacji Koszty konserwacji zabytków: Rok zabytków nieruchomych nieruchomych ruchomych Liczba Wydatki Liczba Wydatki Liczba Wydatki obiektów w tys. zł obiektów w tys. zł obiektów w tys. zł 1960 6 70,0 3 740, O l 7,0 1961 14 144,4 5 453,3 2 11,8 1962 5 322,9 2 978,3 3 4,2 1963 2 172,5 2 1299,5 l 33,6 1964 2 377,3 - 389,3 l 216,7 1965 13 186,1 5 1269,2 7 31,0 1966 10 251,4 6 1232,8 4 293,0 52 1525,6 23 6362,4 19 597,3 Tabela 2 NAKŁADY NA DOKUMENTACJĘ I KONSERWACJĘ ZABYTKÓW ZE ŚRODKÓW UŻYTKOWNIKÓW W LATACH 1960-1966 Koszty dokumentacji Koszty konserwacji zabytków: Rok zabytków nieruchomych nieruchomych ruchomych Liczba Wydatki Liczba Wydatki Liczba Wydatki obiektów w tys. zł obiektów w tys. zł obiektów w tys. zł 1960 13 389,0 30 11422,0 4 88,0 1961 l 363,0 4 9 580,0 - - 1962 12 484,6 16 10 572,3 - - 1963 20 157,0 24 8 175,0 4 30,5 1964 14 356,5 18 8 467,2 l 136,4 1965 25 318,0 33 8 370,3 6 236,0 1966 22 40 l ,6 28 7 829,3 2 10,9 107 2469,7 153 64 416,1 17 50 1,8 5 Kranika Miasta Poznania Aneksy ANEKSY REMONTY ZABEZPIECZAJĄCE W LATACH 1960-1966 Rok Ulica Nr domu Rok Ulica Nr domu 1960 Garbary 26 1964 Szkolna 19 Lubrańskiego 2 Wodna 3/4 Mieszka I 3 Woźna 17 Mostowa 27 Wrocławska .2 Wrocławska l 10 25 18 Garbary 26* 1965 Dominikańska 2 Stary Rynek 48 Garbary 65 Wrocławska 13 Grobla 22* 22 Kramarska 18 1962 Garbary 59 Lubrańskiego 7 Gołębia 3 Mokra 3 Kozia 8 Stary Rynek 52 N iedziałkowskiego 30 61 Stary Rynek 94 62 Szkolna 3 92 Wodna 21 Ślusarska 12 Wrocławska 4 14 Wroniecka 14 Wielka 24/25 Żydowska 11 Wodna 8/9 1963 Dzierżyńskiego 27/27a Żydowska 28 Garbary 39 1966 Garbary 65* Żydowska 9 Stary Rynek 55 1964 Dzierżyńskiego 27/27a* 56/57 Grobla 22 63 Grunwaldzka 3 64 Mokra 3 65 Stary Rynek 61 62 92 * Zakończenie remontu REMONTY KAPITALNE W LATACH 1961 -1966 Rok Ulica Nr domu Rok Ulica Nr domu 1961 Garbary 50 1964 Grobla 22 Żydowska 32 Plac Kolegiacki 6 1962 Garbary 50* Kozia 8 59 Szewska 3 Grobla 4* Wrocławska 4 Wrocławska - 19 Żydowska 33 Rok Ulica Nr domu Rok Ulica Ńrdomu 1963 Grobla 4* Plac Kolegiacki 6* Plac Kolegiacki 5 1965 Wrocławska 16 6 Żydowska 33 7 Garbary 56 Wrocławska 4 1966 Kościuszki 70 Żydowska 11 Wrocławska 16* Żydowska 33* * Zakończenie remontu OTYNKOWANE ELEWACJE W LATACH 1960-1966 Rok Ulica Nr domu Rok Ulica Nr domu 1960 Stary Rynek 97 1963 Garbary 39 98 Klasztorna 11 99 1964 Grunwaldzka 3 100 Plac Kolegiacki 5 Żydowska 9 6 1961 Arsenał* 7 Domki budnicze 13 Paderewskiego 2 14 3 15 6 16 7 Stary Rynek 62 Sukiennice * 95/96 Zamkowa 7 1965 Stary Rynek 61 7a 1966 Gołębia 3 Żydowska 32 Góra Przemysława 5/6 elewacje podwórzowe: Kramarska 9 Stary Rynek 41 Wrocławska 2 42 7 43 10 1962 Garbary 50 11 Odwach 14 Stary Rynek 93 16 94 18 70 Żydowska l 75 76 Franciszkańska 3nowy pawilon (Aneksy opracowała: Ludomira Brzozowska}