JERZY ZIÓŁEK 10 LAT PRACY WYDAWNICTWA POZNAŃSKIEGO 1. UWAGI WSTĘPNE L/NIĄ 1 LIPCA h>66 roku minęło 10 lat od chwili powstania Wydawnictwa Poznańskiego. Fakt ten etanowi dogodną okazję do podjęcia próby podsumowania dotychczasowego dorobku tej instytucji. N admierna centralizacja ruchu wydawniczego w latach 1950-1955 spowodowała, że Poznań - do roku 1950 jedno z największych skupisk instytucji wydawniczych w Polsce - został praktycznie pozbawiony placówek wydawniczych, bowiem działające tutaj Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk oraz Instytut Zachodni wydawały zaledwie po kilka książek rocznie. Wprawdzie w 1951 roku utworzono Oddział Poznański Państwowego Wydawnictwa Naukowego, lecz realizował on jedynie zlecenia centrali warszawskiej, a wydawnictwa katolickie "Pallottinum" i Księgarnia Św. Wojciecha nastawione były na wydawanie literatury religijnej. Jeszcze trudniej przedstawiała się ta sytuacja na Ziemiach Zachodnich. Jedyna instytucja edytorska na tym terenie, "Ossolineum" we Wrocławiu, była wydawnictwem par excellence naukowym, podległym Polskiej Akademii Nauk. Inicjatorzy powołania w Poznaniu samodzielnej instytucji wydawniczej wskazywali w związku z tym na znaczenie, jakie placówka taka posiadałaby zarówno dla dalszego rozwoju silnych miejscowych środowisk literackiego i naukowego, jak i dla niektórych regionów Ziem Zachodnich, znajdujących się w zasięgu kulturowego oddziaływania Wielkopolski i Poznania. Sprawą utworzenia w Poznaniu tego typu wydawnictwa żywo interesowały się miejscowe władze, udzielając poparcia i pomocy dla tej społecznej inicjatywy. Równocześnie rozpoczęto także szeroką akcję na rzecz powołania wydawnictwa książkowego w Poznaniu na łamach miejscowej prasy ł, . W memoriale przygotowanym dla władz centralnych czytamy: "Motywacja wniosku opiera się na szczegółowej analizie pracy i możliwości poznańskiego ośrodka pisarskiego, artystycznego i naukowego, na analizie możliwości techniczno-wydawniczych, jak również na zorientowaniu się w potrzebach sąsiadujących z Wielkopolską terenów i obserwacji potrzeb kulturalnych całego kraju [...] . Organizacja wydawnictwa książkowego w Poznaniu, na wzór udanej inwestycji kulturalnej, jaką stało się Wydawnictwo Literackie w Krakowie, pozwoli uaktywnić i wykorzystać możliwości twórcze kilku ośrodków pisarskich [...]". 1 Zob. J. Ziółek, J. Maciejewski, Po pierwsze Wydawnictwo, "Gazeta Poznańska" 1955, z 4 XII. 4 Kronika miasta Poznania 4 JerzY Ziółek 2. POWSTANIE WYDAWNICTWA POZNAŃSKIEGO I KSZTAŁTOWANIE SIĘ JEGO PROFILU EDYTORSKIEGO Starania o zorganizowanie w Poznaniu samodzielnego wydawnictwa państwowego zakończyły się powodzeniem. W dniu 1 maja 1956 roku prezes Centralnego Urzędu Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa powołał Komitet Organizacyjny, na którego czele stanął Jerzy Ziółek. Z dniem 1 lipca 1956 roku zarządzeniem nr 55 z dnia 27 VI 1956 prezes Centralnego U rzędu Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa powołał oficjalnie do życia przedsiębiorstwo państwowe pod nazwą "Wydawnictwo Poznańskie". W 3 tego zarządzenia stwierdza się: "Przedmiotem działania przedsiębiorstwa jest wydawanie książek, broszur oraz wszelkiego rodzaju wydawnictwo tematyce społeczno-politycznej i literatury pięknej ze szczególnym uwzględnieniem problematyki niemieckiej i Ziem Zachodnich 2. W dniu 21 sierpnia 1956 roku Wydawnictwo Poznańskie zostaje formalnie wpisane do rejestru przedsiębiorstw państwowych'. Geograficzne środowisko macierzyste Wydawnictwa Poznańskiego początkowo ograniczono do terytorium Wielkopolski, potem (od roku 1958) rozszerzono teren działalności na regiony Ziem Zachodnich, w szczególności na województwa koszalińskie, szczecińskie i zielonogórskie. Łączyło się to z tradycją Poznania, który jeszcze przed pierwszą .wojną światową pełnił funkcję ogniska kultury polskiej na tych terenach. W początkowym okresie swej działalności Wydawnictwo Poznańskie napotykało wiele trudności. Do największych z nich należał problem właściwego doboru kadry redakcyjnej, przygotowanej do pracy w samodzielnej instytucji edytorskiej. Prob1em ten rozwiązano tylko w niewielkim stopniu przez zaangażowanie pracowników z innych wydawnictw poznańskich (PZWS), natomiast główny nacisk położono na szkolenie własnej kadry. Obok spraw na tury organizacyjnej (lokale, zabezpieczenie produkcji w zakładach graficznych) do najważniejszych zadań nowej placówki wydawniczej należało ustalenie programu prac oraz skonstruowanie planu na rok 1957 i lata następne. Do współpracy zaproszono miejscowych literatów i naukowców z Uniwersytetu Poznańskiego. Program ten określał tematycznie następujące kierunki: współczesna polska literatura piękna (głównie prace miejscowych autorów), wznowienia klasyków polskich oraz pisarzy z dwudziestolecia międzywojennego, przekłady literatury skandynawskiej. Jeśli chodzi o literaturę naukową, popularnonaukową i społecznopolityczną nastawiono się na historię regionu Poznania i Wielkopolski, zagadnienia niemcoznawcze, szczególnie stosunki polsko-niemieckie oraz całokształt spraw związanych z przeszłością i teraźniejszością Ziem Zachodnich. W pierwszym planie Wydawnictwa na rok 1957 tylko dwie pozycje reprezentowały dział popularnonaukowy, a pozostałe - literaturę piękną. Było to zrozumiałe, gdyż prace naukowe i popularnonaukowe powstają w dłuższym okresie czasu, a nowa placówka wydawnicza musiała je dopiero zamówić. Tłumaczy to pewną 8 Zarządzenie nr 55 z dnia 27 VI 1956 r. prezesa Centralnego Urzędu Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa w sprawie utworzenia Przedsiębiorstwa Państwowego pod nazwą "Wydawnictwo Poznańskie". »Ministerstwo Finansów. Biuro Rejestru Przedsiębiorstw. Dział A Nr 77(12 Warszawa 23 VIII 1956. Arkusz rejestrowy dla Wydawnictwa Poznańskiego nr PDjBRP/5287/56 z dnia 21 VIII 1956, kart. 1-5. przypadkowość w doborze tytułów z zakresu literatury pięknej. Przypadkowość tę powiększał przy tym fakt, że na wznowienia literatury pięknej, polskiej i światowej, miały wówczas priorytet wydawnictwa warszawskie, głównie PIW i "Czytelnik" (np. pierwsza pozycja Wydawnictwa Poznańskiego drukowana była z gotowych matryc "Czytelnika"). Równocześnie Wydawnictwo szukało kontaktów z miejscowym środowiskiem literackim, a także z pisarzami z Ziem Zachodnich, pragnąc zabezpieczyć sobie tekę umów na następne lata. Pozyskano również współpracę autorów z innych regionów kraju (m. in. M. Choromańskiego i J. Iwaszkiewicza). Początkowo zachodziła- obawa, że działalność Wydawnictwa Poznańskiego w zakresie literatury naukowej i popularnonaukowej będzie się pokrywała z działalnością Instytutu Zachodniego (problematyka niemiecka i Ziem Zachodnich) oraz PTPN (publikacje popularnonaukowe i społeczno-polityczne). Ukształtowany jednak profil nowego wydawnictwa wykazał, że nie tylko nie dubluje ono pracy tych dwóch instytucji, lecz przeciwnie - zajęło się problematyką, która na terenie Poznania nie była dostatecznie szeroko uwzględniana w pracach badawczych. PTPN bowiem w zakresie problematyki regionalnej i historycznej nie wychodziło na ogół poza XVIII wiek; również IZ w tym okresie zajmował się przede wszystkim problematyką historyczną, nie uwzględniając w zasadzie tematyki współczesnej. Trzeba jeszcze zwrócić uwagę na fakt, iż na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza problematyka współczesna nie była dostatecznie szeroko uwzględniana w planach badawczych katedr i instytutów naukowych, zaś młodzi pracownicy naukowi, zajmujący się zagadnieniami ruchu robotniczego, nie mieli możliwości publikacyjnych. Tak więc Wydawnictwo Poznańskie ukształtowało się jako instytucja wypełniająca lukę w dotychczasowym profilu wydawniczym. Podstawową formą współpracy Wydawnictwa Poznańskiego ze środowiskiem naukowym Poznania i rozwijających się ośrodków na Ziemiach Zachodnich było inspirowanie określonych tematów i zawieranie indywidualnych umów z autorami oraz inicjowanie prac zbiorowych. Dzięki temu uniknięto przypadkowości w doborze tematów i zapewniono sobie współpracę najbardziej kompetentnych w danej dziedzinie czy dla danego zagadnienia naukowców. Ostateczne skrystalizowanie profilu Wydawnictwa Poznańskiego nastąpiło w latach 1959-1961. Profil ten był już łatwy do uchwycenia i skomentowania, o czym świadczą liczne artykuły w czasopismach literackich i społeczno-kulturalnych, ukazujące się z okazji wydania dwusetnej książki Wydawnictwa (warto przypomnieć, że z tej właśnie okazji Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej przyznało Wydawnictwu Poznańskiemu nagrodę na rok 1960 w dziedzinie upowszechnienia kultury). Np. K. Mierzeja pisze na łamach "Odry"4: "Poznań zasłużył na własne wydawnictwo. Dorobek Wydawnictwa Poznańskiego uspokoił największych malkontentów i pesymistów, zwrócił on uwagę nawet niektórych rzadko interesujących się tymi sprawami periodyków stołecznych [...]. Wydawnictwo Poznańskie sprecyzowało w czasie swojej czteroletniej działalności profil edytorski. Stało się ono jedynym obok »Ś1ąska« wydawnictwem, które posiada jednak nieco inne zainteresowania i zajmuje się na co dzień nie tylko regionem Wielkopolski i Pomorza, ale całych Ziem Zachodnich i Północnych. Stało się niemal jedynym - obok »Ossolineum« - wydawnictwem niemcoznawczym i słowianoznawczym, walnym orężem w naszej polemice z rewizjonizmem zachodnioniemieckim. Stało się jedynym wydawnictwem, skierowującym konsekwentnie swoje zainteresowanie ma literaturę skandynawską i posiadającym niemały dorobek w tej dziedzinie". 4 K. Mierzeja, 200 rary Wydawnictwo Poznańskie, "Odra" 1961, nr 4 z 29 I. 4» JerzY Ziółek 3. DZIAŁALNOŚĆ EDYTORSKA WYDAWNICTWA POZNAŃSKIEGO W ZAKRESIE LITERATURY PIĘKNEJ J ak już wspomniano, Wydawnictwo Poznańskie rozpoczęło swoją działalność od wydawania literatury pięknej, i to wznowień klasyki polskiej. Chodziło o jak najszybsze zaprezentowanie na rynku księgarskim pierwszych pozycji nowo powstałej placówki edytorskiej. Z chwilą nawiązania kontaktów ze środowiskami literackimi Poznania i Ziem Zachodnich zaczęło ukazywać się coraz więcej książek z dziedziny współczesnej prozy i poezji polskiej. Równocześnie Wydawnictwo Poznańskie sięgnęło do przekładów z literatury obcej, głównie skandynawskiej. W ten sposób ukształtował się początkowo literacki profil tej instytucji, obejmując dwa paralelne kierunki: literaturę piękną polską i obcą w dziedzinach prozy klasycznej i współczesnej, poezji oraz studiów literackicha) Literatura piękna polska Pierwsza książka Wydawnictwa Poznańskiego ukazała się w lutym 1957 roku. Była to 3-tomowa powieść Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem. Ponadto w roku tym ukazały się m.in. powieści i opowiadania autorów polskich: 'S. Balickiego (Chłopcy i Czerw), M. Choromańskiego (Zazdrość i medycyna), G. Górnickiego (Sybirca) J. Meissnera, Cz. Michniaka oraz E. Morskiego. W tym samym roku ukazały się także 4 zbiorki poezji polskiej (K. Iłłakowiczówny, B. Koguta, J. Ratajczaka i zbiorowy tom grupy "Wierzbak"), dramat (E. Zegadłowicza Łyżki i księżyc), tom esejów B. Koguta (Własne i cudze) oraz wspomnienia marynistyczne W. Steyera (Samotny półwysep). W produkcji 1957 roku uderza mała liczba autorów poznańskich. "Poznańskość" literatury wydawanej w Wydawnictwie Poznańskim zaakcentowana została wyraźniej dopiero w ostatnich tygodniach roku 1957 i w roku 1958. Ukazują się wtedy książki licznych pisarzy środowiska miejscowego: B. Koguta, E. Paukszty, S. Hebanowskiego, P. Bystrzyckiego, W. Odojewskiego, L. Proroka, E. N aganowskiego, W. Bąka, T. Kraszewskiego, E. Morskjego, Cz. Michniaka, F. Kirło-Nowaczyka, G. Górnickiego, J.Ratajczaka, A. Zey1anda, S. Kamińskiego, R. Daneckiego, W. Wachowiaka oraz dwóch grup poetyckich: "Wierzbaka" i "Swantewita". Były to przeważnie opowiadania, nieraz bardzo ambitne i ciekawe, mało niestety było nowych powieści. Warto za to zwrócić uwagę na utwory poetyckie. Ukazały się tomiki znanych i cenionych poetów: K. Iłłakowiczówny Portrety imion, B. Koguta Kamienie w bruk, E. Morskiego Słońce na talerzu. Charakterystycznym akcentem działalności Wydawnictwa w roku 1958 była opieka nad młodymi poetami, których utwory ukazały się w tzw. białej serii poznańskich debiutów poetyckich - grupowych i indywidualnych. Rok 1958 przyniósł także osiągnięcia w dziedzinie eseistyki krytyczno-literackiej (J. Maciejewski, E. Naganowski oraz A. Rogalski). Rok 1959 w dziedzinie literatury pięknej polskiej był znamienny o tyle, że nastąpił wzrost tytułów poetyckich (na 10 pozycji prozy - 9 tomików poezji) dzięki zainaugurowaniu publikacji poetów z Ziem Zachodnich: J. Bursewicza, A. Dzierżanowskiego, R. Grabowskiego, R. Liskowackiego, H. Raszki (wszyscy ze Szczecina), Z. Morawskiego (Gorzów) i L. Turkowskiego (Ostróda). Z autorów poznańskich natomiast tomik poezji wydał E. Herbert. Spośród wydanych książek na szczególną uwagę zasługują dwie powieści M. Choromańskiego: Szpital Czerwonego Krzyża oraz Kobieta i mężczyzna. Pewną no Wybrane pozycje z polskiej literatury pięknej wością była podjęta w tym roku próba łączenia wydawanych pozycji w odpowiednio pomyślane serie, jak "Seria Dzieł Pisarzy Skandynawskich" (w zakresie przekładów), "Nowela Polska" oraz "Przygoda - Awantura - Sensacja" (PAS). Seria "Nowela Polska" miała na celu wydobycie z zapomnienia mało znanych na ogół utworów należących do tego gatunku i dostarczenie przez to czytelnikom zarówno przyjemnej lektury, jak i zadowolenia poznawczego w zakresie naszej tradycji nowelistycznej. Ukazały się ogółem trzy tomiki tej serii: J. N arzymskiego Trzy miesiące, D. Magnuszewskiego Zemsta panny Urszuli, L. Sztyrmera Pantofel. Seria PAS, której wydawania po pewnym czasie zaniechano, adresowana była do czytelników najliczniejszych, do odbiorców łatwej rozrywki. W roku 1960 nastąpiła stabilizacja kierunków pracy Wydawnictwa Poznańskiego w dziedzinie literatury pięknej. Krąg autorów miejscowych i reprezentujących Ziemie Zachodnie poszerzył się do tego stopnia, że w zasadzie zapewniał on harmonijny rozwój Wydawnictwa. W roku tym w grupie literatury polskiej notujemy m. in. książkę P. Bystrzyckiego Śmierć nad Agfar Wadi, M. Wicherkiewiczowej Jan Quadro Z Lugano oraz pozycję autora szczecińskiego R. Ldskowackiego Powrót do piekła. Ponadto wydano 10 tomików poezji, m. in. E. Ba1cerzana, M. Grześczaka i J. Ratajczaka. Jerzy Ziółek W 1961 roku wydano pOWlesc E. Paukszty WSzYstkie barwy codzienności, L. Proroka Potop odwołany, R. Liskowackiego Granice pamięci. Opieka roztaczana przez Wydawnictwo nad młodymi poetami dała owoce w postaci 11 tomików poezji. Rozwinął się także dział publikacji poświęconych literaturoznawstwu. W roku 1961 ukazały się dwie szczególnie wartościowe książki: Z. Szweykowskiego Trylogia Sienkiewicza i J. Maciej ewskiego Kordian - dramatyczna trylogia. Przełomowym okresem w rozwoju działu literatury pięknej były lata 1962-1964. W roku 1962 wydano z prozy polskiej współczesnej 17 książek, w 1963 - 16 książek, w 1964 - 14 książek. Do ciekawszych pozycji można zaliczyć: B. Koguta Syn pułkownika i Kalina, R. Liskowadkiego Koniec próby i Dzień siódmy i znowu pierwszy oraz E. Paukszty Spowiedź Lucjana Skobiela. Książkami, którymi szczególnie żywo zajęła się krytyka literacka, były: J. Iwaszkiewicza Heydenreich i M. Choromańskiego Warianty. Z debiutów na uwagę zasługuje książka E. Ba1cerzana Pobyt. Ważniejsze publikacje z zakresu literaturoznawstwa to Literackie przystanki nad Wartą, E. Pieścikowskiego Poeta tułacz i J. Ziomka Wizerunki polskich pisarzy katolickich (ta ostatnia pozycja ma charakter esejów literackich). W przeciwieństwie do lat ubiegłych maleje nieznacznie liczba tomików poetyckich. Wydano ich w roku 1962 - 6, w 1963 - 5, w 1964 - 7. Niemal wszyscy poznańscy pisarze ogłosili w Wydawnictwie Poznańskim swoje prace, a wielu znanych już dzisiaj autorów tu właśnie debiutowało. Przykładem inicjatywy i troski Wydawnictwa o rozwój współczesnej literatury polskiej był zorganizowany przez Wydawnictwo Poznańskie, Wielkopolskie Towarzystwo Kulturalne i Oddział Poznański ZLP - ogólnopolski konkurs na powieść współczesną, na który wpłynęły 123 maszynopisy. Plon konkursu, zdaniem jury, był nadspodziewanie obfity i wartościowy pod względem literackim. Oczywiście byłoby nieprzezornością sugerować, iż obecny rozwój twórczości literackiej w Poznaniu jest jedynie czy nawet głównie funkcją istnienia wydawnictwa regionalnego. Z pewnością gdyby nie istniał odpowiedni klimat, pobudzający działalność pisarską i sprzyjający narodzinom wciąż nowych talentów - a taką funkcję spełnia nastawiona na upowszechnienie kultury polityka państwa ludowego - nawet najbardziej prężna instytucja wydawnicza niewiele mogłaby zdziałać. Z drugiej jednak sitrony nie należy nie doceniać - inspirującej w stosunku do pisarzy, zwłaszcza debiutujących - roli samego faktu istnienia placówki wydawniczej i jej funkcji w propagowaniu książki i jej twórcy. W 1965 roku ukazało się 5 powieści nagrodzonych i wyróżnionych w konkursie: J. Znamierowskiego, J. Jesionowskiego, N. Gall, B. Latawiec i B. Koguta. Funkcją inspirującej działalności Wydawnictwa Poznańskiego stały się także debiuty poetyckie, będące pokłosiem wydanego w roku 1964 almanachu Morwa. Ułatwienie startu młodym poetom wpłynęło korzystnie na ich rozwój. Podobną publikacją były w roku 1965 Szczecińskie arkusze poetyckie, które zapowiadają kilka samodzielnych tomików w niedalekiej przyszłości. W roku 1965 utrzymała się w literaturze pięknej dominanta tematyki "zachodniej". Niemniej jednak zwracają również uwagę pozycje wykraczające poza wąsko pojęty regionalizm. Świadczy o tym m. in. książka Od Sierotki do Rybeńki Alojzego Sajkowskiego, zawierająca barwny obraz życia Radziwiłłów. Utrzymano przewagę tytułów pisarzy poznańskich i innych regionów zachodnich. Spośród dzieł tych ostatnich wymienić warto tom opowiadań szczecińskiego pisarza Jana Papugi pL Guadalajara, Guadalajara. Pisarze poznańscy (J. Korczak, Cz. Chruszczewski, J. Przybysz) wydali tomiki humoresek i grotesek. bo Wydawnictwo Poznańskie przez okres 10 lat swej działalności zdołało skupić wokół siebie nie tylko autorów z dorobkiem twórczym, lecz także zespół pisarzy młodych, którzy tu debiutowali. Polityka ta dała już poważne efekty. W referacie Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Poznaniu na IX Wojewódzką Konferencję Sprawozdawczo- Wyborczą czytamy5: "Osiągnięcia te są w znacznym stopniu zasługą Wydawnictwa Poznańskiego, które w ostatnim okresie, nie rezygnując ze zwiększenia wymagań ideowych i artystycznych, zacieśniło swe kontakty z literatami". Na terenach zachodnich w ciągu tych kilku lat ukształtowały się dość silne samodzielne środowiska literackie w Szczecinie, Koszalinie i Zielonej Górze, gdzie powstały oddziały Związku Literatów Polskich. Niemal wszyscy członkowie tych oddziałów debiutowali w Wydawnictwie Poznańskim. Liczbę debiutów poetyckich i prozatorskich wydanych przez Wydawnictwo Poznańskie przedstawia tabela 1: Tabela 1 DEBIUTY POETYCKIE I PROZATORSKIE WYDANE PRZ:J;Z WYDAWNICTWO POZNAŃSKIE W OKRESIE OD ROKU 1957 DO I POŁROCZA 1966 Rok Poezja Proza Razem 1957 2 2 4 1958 5 1 6 1959 7 1 8 1960 8 3 11 1961 7 4 11 1962 3 6 9 1963 3 7 10 1964 2 5 7 1965 4 4 8 1966 I półrocze 2 1 3 Ogółem 43 34 77 Ogólny bilans osiągnięć Wydawnictwa Poznańskiego w dziedzinie edycji polskiej literatury pięknej (oraz literaturoznawstwa) za okres od roku 1957 do I półrocza 1966 zamyka się liczbą 237 tytułów, w łącznym nakładzie 1922,0 tys. egzemplarzy. Produkcja ta w rozbiciu na poszczególne lata przedstawia się następująco: Tabela 2 PRODUKCJA POLSKIEJ LITERATURY PIĘKNEJ W WYDAWNICTWIE POZNAŃSKIM W OKRESIE OD ROKU 1957 DO I POŁROCZA 1966 Rok Liczba Nakłady Rok Liczba Nakłady książek w tys. egz. książek w tys. egz. 1957 21 232,0 1962 26 179,0 1958 25 210,0 1963 25 167,0 1959 21 141,0 1964 26 281,0 1960 24 136,0 1965 33 392,0 1961 23 100, O 1966 1 półrocze 13 84,0 Ogółem 237 1922,0 5 Sprawozdanie Komitetu Wojewódzkiego PZPB w Poznaniu na IX Wojewódzką Konferencję Sprawozdawczo-Wyborczą. JerzY Ziółek Jeżeli dane tej tabeli porównamy z tabelą 1 (w odniesieniu do liczby tytułów) to okaże się, że same tylko debiuty stanowiły 32,5% całej produkcji Wydawnictwa Poznańskiego w dziale polskiej literatury pięknej. b) Literatura piękna obca Podobnie jak literatura piękna polska, równlez przekłady z literatury obcej wpłynęły na ukształtowanie się przede wszystkim literackiego charakteru Wydawnictwa Poznańskiego w początkowym okresie jego działalności. N awiązując do przedwojennej tradycji Poznania, Wydawnictwo już w roku 1957 zainaugurowało wydawanie "Serii Dzieł Pisarzy Skandynawskich", wypuszczając na rynek księgarski 6 wznowień dzieł B. Bjórnsona, K. Gjellerupa i K. Hamsuna. Ponadto w roku tym ukazała się także powieść wybitnego współczesnego pisarza angielskiego W. S. Maughama Księżyc i miedziak, sygnalizując wielokierunkowość zainteresowań przekładowych Wydawnictwa Poznańskiego. Praca nad przygotowaniem nowych przekładów trwa długo, tym też należy tłumaczyć przejściowy spadek literatury przekładowej w katalogu Wydawnictwa za rok 1958 (ukazały się tylko 2 pozycje skandynawskie i 1 angielska). Tłumaczenia zamówione w roku 1957 mogły ukazać się dopiero w roku 1959. Tak np. było z pierwszym tłumaczeniem powieści pisarza duńskiego J. C Haucha Rodzina polska. Tak było z całą serią nowych tłumaczeń z literatury angielskiej. Wydawnictwo oparło się tutaj na grupie tłumaczy poznańskich, wkraczających poprzez te pozycje w dziedzinę trudnej sztuki przekładowej. Rok 1959 przyniósł także rozszerzenie przekładów na literaturę amerykańską (T. Dreiser Siostra Carrie) oraz literaturę niemieckiego obszaru językowego (2 powieści pisarza szwajcarskiego J. Knitte1a Abd-el-Kader i El-hakim). W roku następnym wydano ogółem 10 pozycji przekładów: z literatury skandynawskiej m. in.: P. Egge Życie Hanzyny, A. H. Rasmussena Gorączka morska, K. Ho1ta Zabójstwo, T. Stigena Cienie na moim sercu i P. A. Foge1str6ma Lato Z Moniką. Natomiast z literatury angielskiej wydano dwa tomy opowiadań A. Conam Doy1e'a. Retrospektywne spojrzenie na produkcję przekładową Wydawnictwa Poznańskiego w latach 1957-1960 przekonuje, że nie ustrzegło się ono pewnej przypadkowości w doborze tytułów. Uwaga ta dotyczy przede wszystkim serii PAS. Serii tej zaniechano w roku 1960, koncentrując w następnych latach główny wysiłek na przekładach skandynawskich i niemieckich (szczególnie pisarzy Niemieckiej Republiki Demokratycznej). Już w roku 1961 obok nowych tłumaczeń skandynawskich (m. in. A. Omrego Ucieczka i S. Hoe1a Spotkanie u milowego słupa) pojawiły się dwie pozycje niemieckie: W. Legere'a Zaginiony wśród korsarzy oraz E. Mann Ostatni rok - pamiętnik córki Tomasza Manna omawiający końcowy okres życia wielkiego pisarza. W latach 1962-1964 następuje spadek produkcji przekładowej Wydawnictwa, pojawiło się jednak kilka ciekawych tytułów z literatury skandynawskiej: A. Liindkvista Darunga, H. Banga Przy drodze, S. Hoe1a Droga na kraniec świata oraz interesujące i wartościowe przekłady z literatury niemieckiej: E. Strittmattera Na zakręcie (akcja powieści współczesnego pisarza NRD rozgrywa się w okresie poprzedzającym hitleryzm), L. Franka Matylda, W. Kaufmanna Przekleństwo nad Maralingq, E. We1ka Poganie Z Kumerowa i in. Rok 1965 przyniósł dwa tomy przekładów: antologię noweli szwedzkiej pt. Losy ludzkie oraz powieść współczesnego pisarza z NRD F. Ringa Stabsarzt Dr. Lauter Książki z Serii Dziei Pisarzy Skandynawskich i z literatury niemieckiej A A K5I5I1lI1lI A 1lIl Ulmam I bach. Ważnym wydarzeniem wydawniczym była szczególnie pierwsza z tych pozycji, która spotkała się z dużym oddźwiękiem w prasie i czasopismach literackich. M. in. J. Iwaszkiewicz pisał na ten temat: "Wydawnictwo Poznańskie kontynuując swoją pożyteczną Serię Dzieł Pisarzy Skandynawskich, wydało pod tytułem Losy ludzkie antologię noweli szwedzkiej [...]. Tom zawiera przeszło trzydzieści nowel od Strindberga do najmłodszych pisarzy, po jednej noweli każdego autora. Zwięzłe notki o każdym z pisarzy informują polskiego czytelnika o ich bio- i bibliografiach; są to rzeczy przeciętnemu polskiemu czytelnikowi zupełnie nieznane. Losy ludzkie są w dziejach przekładów polskich robotą pionierską [...]. Powinniśmy być wdzięczni zarówno Łanowsikiemu [wybór i opracowanie - przyp. aut.], jak Wydawnictwu Poznańskiemu za uchylenie nam rąbka tak ciekawych zjawisk literackich [...]" 6 . 'J. Iwaszkiewicz, Rozmowy o Książkach. Nowele szwedzkie. "Zycie Warszawy" 1965, nr 285 z 28/29 XI. JerzY Ziółek Również publicysta "Życia literackiego" podkreśla że: ,,[...] W dziedzinie beletrystyki duże uznanie czytelników przypadło Wydawnictwu za Serię Dzieł Pisarzy Skandynawskich" 7. W pierwszym półroczu 1966 pojawiły się trzy ciekawe tytuły ze współczesnej literatury skandynawskiej: powieść fińskiej pisarki E. J oenpelto pt. Dziewczyna na głębinie, wybór opowiadań pisarza norweskiego O. Bolstada pt. Kpiarz Z wyspy Taska i wybór opowiadań pisarza szwedzkiego A. Lundkvista pt. Fryz żYcia. Został też wznowiony zbiór opowiadań pisarza angielskiego J. Ga1sworthy' ego pt. Karawana. Dorobek Wydawnictwa Poznańskiego w zakresie literatury przekładowej do I półrocza 1966 obejmuje 61 pozycji w nakładzie 951 tys. egzemplarzy': Tabela 3 PRODUKCJA LITERATURY PIĘKNEJ OBCEJ W WYDAWNICTWIE POZNAŃSKIM W OKRESIE OD ROKU 1957 DO I PÓŁROCZA 1966 Rok Liczba Nakłady · Rok Liczba Nakłady książek w tys. egz. książek w tys. egz. 1957 7 147,0 1962 4 70,0 1958 3 51,0 1963 7 86,0 1959 11 163, O 1964 4 41,0 1960 10 159,0 1965 2 30,0 1961 9 145,0 1966 I półrocze 4 59,0 Ogółem 61 951,0 Najwięcej pozycji przypada na literaturę skandynawską (32 książki - 438 tys. egz.), następnie - niemiecką (10 książek - 131 tys. egz.), a reszta - na literaturę angielską, amerykańską itd. Podobnie jak w literaturze polskiej również w przekładach Wydawnictwo Poznańskie wydawało początkowo pozycje o zróżnicowanym poziomie artystycznym, lecz od roku i960 (przy pewnym obniżeniu produkcji) zauważyć można przemyślany dobór tytułów. Równocześnie nastąpiło także przemieszczenie akcentów z klasyki na literaturę współczesną, przekazującą dzień dzisiejszy krajów skandynawskich, Niemiec itdc) Bilans osiągnięć w literaturze pięknej W całym dziale literatury pięknej w okresie od roku 1957 do I półrocza 1966 Wydawnictwo Poznańskie wydało 298 pozycji w nakładzie 2873 tys. egzemplarzy. Literatura polska (wraz z literaturoznawstwem) stanowiła 79,5% tytułów i 66,9% nakładów, natomiast literatura obca 20;5% tytułów i 33,1% nakładów. Poznańska instytucja wydawnicza przywiązuje szczególną wagę do rozwoju polskiej literatury współczesnej na terenach objętych zasięgiem jej działalności, bowiem większość pozycji z tej grupy - to utwory pisarzy z Poznania i Ziem Zachodnich. , Wydawnictwo Poznańskie w roku 1966, "Zycie Literackie" 1966, z 27 II. 4. DZIAŁALNOŚĆ EDYTORSKA WYDAWNICTWA POZNAŃSKIEGO W ZAKRESIE LITERATURY NAUKOWEJ I POPULARNONAUKOWEJ Dział publikacji naukowych rozwijał się wolniej od pionu literackiego. Jak JUZ wspomniano, było to zrozumiałe, gdyż publikacje tego typu powstają znacznie wolniej od utworów literackich, a Wydawnictwo musiało szereg tytułów o określonej tematyce dopiero zamówić. Należy także pamiętać o tym, że obok ukształtowanego, posiadającego stare tradycje ośrodka naukowego w Poznaniu, Wydawnictwo Poznańskie objęło zasięgiem swojej działalności również powstające dopiero środowiska naukowe Szczecina, Zielonej Góry, Koszalina i Słupska, które potrzebowały jeszcze wówczas pomocy organizacyjnej w prowadzeniu badań. Zdarzało się nawet, iż wydawca wykonywał wiele czynności redakcyjnych w normalnych warunkach wykonywanych przez autora. W związku z potrzebą nawiązania kontaktów z naukowcami i zainteresowania ich problematyką określoną w akcie erekcyjnym powołującym Wydawnictwo Poznańskie, w produkcji roku 1957 występują zaledwie dwa tytuły naukowe. N atomiast już rok 1958 i w jeszcze większym stopniu lata następne przyniosły stopniowy wzrost liczby tytułów i arkuszy przeznaczonych na publikacje naukowe. W dziale publikacji naukowych, popularnonaukowych i społeczno-politycznych można wydzielić cztery grupy tematyczne: Ziemie Zachodnie, Wielkopolska, sprawy niemieckie, druga wojna światowa. W roku 1958 na 47 tytułów 16 stanowiły prace naukowe i popularnonaukowe z dziedziny nauk społeczno-politycznych. Ważnym wydarzeniem w pracy Wydawnictwa było nawiązanie w tym roku ścisłych kontaktów ze środowiskami naukowymi Zielonej Góry, Słupska i Koszalina, w wyniku których zainicjowano wydawanie trzech serii: "Biblioteki Lubuskiej", "Zapisków Koszalińskich" i "Biblioteki Słupskiej" . W ramach pierwszej z tych serii wydano R. Szczepaniaka Początki miast lubuskich i W. Korcza Dzieje uprawy zielonogórskiej winorośli; pierwszym tomem "Biblioteki Słupskiej" było opracowanie Z. Świechowskiego i J. Mertki Z dziejów Słupska i Ustki; z serii "Zapisków Koszalińskich" ukazały się w 1957 roku dwa pierwsze zeszyty. Trzeba podkreślić, że książki ukazujące się w ramach tych serii były po publikacjach Instytutu Zachodniego i obok zeszytów "Przeglądu Zachodniego" pierwszą po wojnie systematyczną i zorganizowaną akcją wydawniczą poświęconą tradycjom polskiej kultury na ziemiach odzyskanych. W przeciwieństwie do literatury o Ziemiach Zachodnich w dziedzinie wiedzy o Wielkopolsce Wydawnictwo Poznańskie zastało bogatą bibliografię tematu. Zastało ponadto wybitnych fachowców skupionych przy wydziałach humanistycznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Naukowcy tego Uniwersytetu oraz jego władze czynnie popierały zamierzenia Wydawnictwa Poznańskiego, które pragnęło przygotować publikacje dotyczące kultury Wielkopolski, działalności wyhitnych jednostek pochodzących z tego regionu lub związanych z Wielkopolską, pamiętniki itp. Zamierzenia te w znacznym stopniu zrealizowano już w pierwszych latach. Np. w roku 1958 wydano cenną monografię Powstanie Wielkopolskie 19181919 pod red. K. Piwarskiego. Na publikację tę złożyły się artykuły Z. Grota, W. Markiewicza, K. Piwarskiego i W. Rogali. Efektem badań J. Wąsickiego nad przebiegiem walk narodowowyzwoleńczych na terenie Poznańskiego był tom Powstanie 1806 roku w Wielkopolsce. W tym samym roku ukazały się także pierwsze prace związane z zagadnieniami niemcoznawczymi i drugą wojną światową. Szczególnie cenną pozycją była roz Jerzy Ziółekprawa B. Wiewióry Granica na Odrze i Nysie Łużyckiej w polityce Zachodu. Inne tytuły z tego zakresu to: W. Supińskiego Od Westerplatte do Hiroszimy oraz J. Pertka Wielkie dni małej floty. W roku 1959 nastąpił dalszy wzrost literatury naukowej i popularnonaukowej; ukazało się 21 pozycji na ogólną liczbę 57 tytułów. Rok ten w zakresie literatury naukowej przyniósł Wydawnictwu poważne osiągnięcia edytorskie. W pierwszym rzędzie zaliczyć do nich należy setną pozycję Wydawnictwa Poznańskiego, pracę zbiorową pod red. W. J akóbczyka Wybitni Wielkopolanie XIX wieku. Publikację tę Wydawnictwo dedykowało Uniwersytetowi im. A. Mickiewicza w Poznaniu z okazji 40-1ecia istnienia uczelni. Na zawartość książki złożyły się krótkie monografie zasłużonych dla kultury narodowej Wielkopolan, jak E. Raczyński, T. DzHiłyński, K. Marcinkowski, K. Żupański, K. Libelt, A. Cieszkowski, J. Chociszewski i in., opracowane przez uczonych poznańskich i(Z. Grota, W. J akóbczyka, J. Maciejewskiego i in.). Praca ta uzyskała nagrodę PTWK na najlepiej wydaną książkę w 1959 roku. Drugą cenną pozycją tego roku była praca zbiorowa pod red. W. Rusińskiego Dzieje wsi wielkopolskiej. Ta bogato ilustrowana monografia stanowi pierwsze naukowe opracowanie tematu w literaturze polskiej. Poszczególne rozdziały napisali: J. Burszta, W. Jakóbczyk, J. Majewski, W. Markiewicz, T. Mencel, F. Paprocki, W. Rusiński, M. Stański i J. Topo1ski. Z publikacji poświęconych Ziemiom Zachodnim kontynuowano wydawanie zeszytów "Biblioteki Lubuskiej" (rewelacyjny Poufny memoriał niemiecki Z roku 1937 o położeniu powiatu głogowskiego, świadczący o silnych wpływach polskich na tym terenie w okresie międzywojennym oraz W. Fenrycha Nowa Marchia w dziejach politycznych Polski w XIII i XIV wieku), "Biblioteki Słupskiej" (trzy dalsze tomy) i "Zapisków Koszalińskich" (dwa zeszyty). Z innych prac z tego zakresu, zazębiających się z niemcoznawstwem, można wymienić W. Lemiesza Dąbrówka pod okiem hitlerowskiego żandarma (1935-1939). Pfsząc o działalności Wydawnictwa w tym okresie Jerzy Ziółek zwraca uwagę na łamach "Trybuny Ludu"8: "Nie udało się jeszcze Wydawnictwu Poznańskiemu przezwyciężyć pewnej jednostronności w zakresie publikacji dotyczących Ziem Zachodnich. Są to mianowicie w dużej mierze publikacje historyczne. Odczuwamy natomiast brak opracowań socjologicznych, dotyczących aktualnie zachodzących na tych terenach przeobrażeń społeczno-politycznych i gospodarczych". Rok 1959 przyniósł pierwszą publikację Wydawnictwa Poznańskiego poświęconą dziejom ruchu robotniczego w Wielkopolsce i na Pomorzu. Autorami tej pracy (Rady robotniczo-żołnierskie w Wielkopolsce 1918/1919) byli S. Kubiak i F. Łozowski. Z prac (J. Pertka oraz nowy handlowej. Rok 1960 przyniósł dalszy wzrost produkcji naukowej Wydawnictwa Poznańskiego. Na ogólną liczbę 63 wydanych tytułów 26 przypadło na literaturę naukową i popularnonaukową, 34 - na literaturę piękną oraz 3 - na wydawnictwa artystyczne i in. Wśród prac pierwszy tompoświęconych drugiej WOJnIe światowej wydano dwa wznowienia Wielkie dni małej floty i W. Supińskiego Od Westerplatte do Hiroszimy) tom J. Pertka Druga mała flota omawiający działania polskiej flotyzwiązanych z regionem wielkopolskim wydano w tym roku obszerny pracy zbiorowej pod red. J. Burszty Kultura ludowa Wielkopolski 8 J. Ziółek, Dorobek Wydawnictwa Poznańskiego, "Trybuna Ludu" 1959, z l VII. Z prac naukowych i popularnonaukowychjedno z pierwszych dzieł Wydawnictwa przygotowanych w związku z Tysiącleciem Państwa Polskiego. W opracowaniu tej publikacji brał udział liczny zespół poznańskich etnografów i historyków. Przeszłości naj starszego grodu w Polsce, obchodzącego swe 1800-1ecie, pOSWlęcony był pierwszy tom pracy zbiorowej pod red. A. Gieysztora Osiemnaście wieków Kalisza, zawierający 11 studiów szczegółowych. Publikacja ta, odznaczająca się piękną szatą graficzną, uzyskała nagrodę w konkursie PTWK na najlepiej wydana książkę w 1960 roku. Z innych prac omawiających historię Wielkopolski wymienić jeszcze należy książkę Cz. Łuczaka Przemysl Wielkopolski w latach 1871-1914 oraz L. Gomo1ca Dzieje miasta Śmigla. JerzY Ziółek Wartościową publikacją 1960 roku była prąca G. Labudy Fragmenty dziejów SłowiańszczYzny zachodniej (dwusetna pozycja Wydawnictwa). Ziemiom Zachodnim poświęcone były także prace: J. Wąsickiego Miasta zachodniego pogranicza Wielkopolski 1793-1815, t. V-VII "Biblioteki Słupskiej", praca zbiorowa pod red. K. Śląskiego Pomorze Zachodnie - nasza ziemia ojczYsta i in. Pierwszą książką Wydawnictwa z zakresu nauki o państwie była wydana w roku 1960 praca A. Łopatki Kierownicza rola partii komunistycznej w stosunku do państwa socjalistycznego, a pierwszą monografią z zakresu socjologii studium W. Markiewicza Przeobrażenia świadomości narodowej reemigrantów polskich Z Francji. W dziedzinie niemcoznawstwa i dziejów II wojny światowej Wydawnictwo Poznańskie wydało w tym roku książkę H. R. Trevor- Ropera Ostatnie dni Hitlera. Kontynuację wyprofilowanych tymczasem kierunków obserwujemy także w produkcji Wydawnictwa Poznańskiego w 1961 roku. Na ogólną liczbę 77 tytułów 39 pozycji przypadało na literaturę naukową i popularnonaukową. Wśród nich szczególnie cenne były dwie pozycje poświęcone dziejom Wielkopolski: Z. Grota Działalność posłów polskich w sejmie pruskim (1848-1850) i toni II pracy zbiorowej Osiemnaście wieków Kalisza. Prace: W. Sautera Powrót na ziemie piastowskie, K. Trzebiatowskiego Oświata i szkolnictwo na Pomorzu Zachodnim w pierwszej połowie XX wieku oraz B. Drewniaka i A. Poniatowskiej Polonia szczecińska (1890-1939) - to najciekawsze tytuły poruszające problematykę przeszłości i teraźniejszości Ziem Zachodnich. Z publikacji poświęconych niemcoznawstwu wymienić należy drugą pracę B. Wiewióry Niemiecka Republika Demokratyczna jako podmiot prawa międzYnarodowego. Nowy tom omawiający początki ruchu robotniczego pod zaborem pruskim przygotował S. Kubiak (Ruch socjalistyczny w Poznańskiem 1873-1890). Wydano także kilka pozycji z zakresu aktualnej literatury społeczno-politycznej. Były to: Drogi przyszłości polskiego rolnictwa - publikacja zawierająca przemówienia I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki i prezesa NK ZSL Stefana Ignara, wygłoszone na spotkaniu przedwyborczym z rolnikami i działaczami wiejskimi w Poznaniu w dniu 9 kwietnia 1961 r., Jak lepiej gospodarować w rolnictwie poznańskim. Podstawowe zadania wielkopolskiego rolnictwa w dziedzinie wzrostu produkcji zbóż i pasz i in. Z ogólnej liczby 31 publikacji naukowych i popularnonaukowych wydanych w roku 1962 wymienić należy kolejną pracę W. Markiewicza Społeczne procesy uprzemysłowienia, stanowiącą pierwszą w Polsce opartą na materiałach empirycznych monografię z socjologii przemysłu. Podobnie pierwszym w polskiej literaturze naukowej monograficznym opracowaniem stosunków między państwem socjalistycznym a związkami zawodowymi jest wydana w tym samym roku praca A. Łopatki Państwo socjalistyczne a związki zawodowe. Z zakresu zagadnień niemcoznawczych ukazały się w roku 1962 m. in. A. J. Kamińskiego Neohitleryzm i J. Sobczaka Przesiedleńcy w NRF. W latach 1963-1965 poważnie zwiększyła się produkcja Wydawnictwa Poznańskiego w zakresie nauk społeczno-politycznych oraz aktualnej literatury społeczno-polityczinej. Wymienić tu trzeba przykładowo takie pozycje, jak Podstawowe problemy XXII Zjazdu KPZR (1963), VII Zjazd pisarzY ziem zachodnich, Program wyborczY Wojewódzkiego i Miejskiego Komitetu FJN (1965). W dziale tym ukazały się również opracowania naukowe i popularnonaukowe o dużej wartości poznawczej, prace poniekąd pionierskie. Wymienić tu można m. in. prace A. Czubińskiego i E. Makowskiego Klasowy ruch robotniczY w Wielkopolsce w latach 1918-1929 (1963), A. Czubińskiego Centrolew (1963), R. J ezierskiego Klasowy charakter moralności (1963, 1965 - II wyd.), prace zbiorowe pod red. Cz. Łuczaka PPR w województwie poznańskim (1964) oraz pod red. B. Dopierały PPR na Pomorzu Zachodnim (1965). ,,[...] Wydawnictwo Poznańskie z chwilą swego powstania zwracało pilną uwagę na to, by w jego tece znalazły się prace dotyczące ruchu robotniczego w Wielkopolsce i na Pomorzu" 9. Rocznica XX-lecia PRL znalazła w produkcji Wydawnictwa wyraźne odbicie. Ukazały się mianowicie w roku 1965: praca zbiorowa pod red. A. Łopatki Wielkopolska w XX-leciu PRL, W. Misiuny Rolnictwo na ziemiach zachodnich i północnych, H. Szczegóły ZWM 'na Ziemi Lubuskiej. Podobnie jak w latach poprzednich, również w latach 1963-1965 ukazało się nakładem Wydawnictwa Poznańskiego wiele prac dotyczących przeszłości i teraźniejszości regionu wielkopolskiego. Były to: Z. Grota Rok 1863 w zaborze pruskim. Udział społeczeństwa polskiego w powstaniu styczniowym (1963), Cz. Łuczaka Zycie gospodarczo-społeczne w Poznaniu w latach 1815-1918 (1965), T. Filipiaka Dzieje Związków Zawodowych w Wielkopolsce do roku 1919 (1965), L. Trzeciakowskiego Walka o polskość miast Poznańskiego (1964). Ukazał się także drugi tom Kultury ludowej Wielkopolski pod red. J. Burszty. W dziale publikacji poświęconych Ziemiom Zachodnim w latach 1963-1965 w dalszym ciągu ukazywała się zainicjowana w swoim czasie przez Wydawnictwo seria "Biblioteki Słupskiej", która wzbogaciła się o następujące pozycje: Z. Borasa Stosunki polsko-pomorskie w II połowie XVI w., B. Ste1machowskiej Słowińcy i ich kultura, pracę zbiorową pod red. Z. Du1czewskiego Przeobrażenia społeczne na Pomorzu Zachodnim 1945-1947. Instytut Zachodnio-Pomorski w Szczecinie publikował w tym czasie w Wydawnictwie wyniki badań swych pracowników. Z prac tego instytutu ukazały się książki: K. Go1czewskiego Pomorze Zachodnie na przełomie dwu epok, A. Wielopolskiego Ustrój Pomorza Zachadniego w XIX w., B. Dopierały Kryzys gospodarki morskiej Szczecina 1918-1939. Problematyki wsi pomorskiej dotyczyła praca K. Wajdy Wieś pomorska na przełomie XIX i XX w.; praca zbiorowa pod red. J. Burszty Stare i nowe w kulturze wsi koszalińskiej. Z prac dotyczących Ziemi Lubuskiej warto zwrócić uwagę na zbiorową monografię pod red. J. Wąeickiego Gorzów Wielkopolski - przeszłość i teraźniejszość. W roku 1963 Wydawnictwo Poznańskie opublikowało Pamiętniki osadników ziem odzyskanych. Książka ta zawiera najbardziej wartościowe prace nadesłane na konkurs zorganizowany w 1957 roku przez Instytut Zachodni w Poznaniu. Dzieło przygotowane do druku przez Z. Du1czewskiego i A. Kwileckiego uznane zostało przez krytykę za swoisty bestseller. W dalszym ciągu wiele uwagi poświęcano tematyce związanej z drugą wojną światową i niemcoznawstwem. W dziale tym ukazały się tytuły, które zdobyły duże uznanie krytyki i czytelników. Wymienić należy w szczególności dwie prace historyczne J. Krasuskiego Z dziejów niemieckiej myśli politycznej XIX i XX w. i Kulturkamp/, książkę J. Knebla Rząd pruski wobec sprawy polskiej 1914-1918, studium A. J. Kamińskiego Obozy koncentracyjne i ośrodki masowej zagłady w polityce niemieckiego imperializmu, broszurę E. Serwańskiego Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem oraz popularną książkę J. Pertka Pod obcymi banderami. 9 Komitet Wojewódzki PZPR w Poznaniu. Ocena działalności Wydawnictwa Poznańskiego za lata 1957-1962. Dokument przechowywany w Wydziale Propagandy i Kultury KW PZPR, s. 5. Jerzy Ziółek Wielkim zainteresowaniem cieszyła się też praca H. Batowskiego Ostatni tydzień pokoju. Z publikacji o tematyce współczesnej wymienić można M. Tomali Ekspansja przemysłu NRF na rynki światowe oraz H. Dreckiego Pokolenie na rozdrożu. W ocenie KW PZPR w Poznaniu na VIII Wojewódzką Konferencję Sprawozdawczo- Wyborczą czytamylO: "Dużą rangę osiągnęły publikacje Wydawnictwa dotyczące Ziem Zachodnich, terroru hitlerowskiego w czasie okupacji i rewizjonistycznej polityki NRF. Istotą polityki wydawniczej tej placówki jest zwrócenie szczególnej uwagi na współczesną problematykę regionu: na aktualne zagadnienia społeczno-polityczne, na kształtowanie się nowych środowisk przemysłowych i zagadnienia socjalistycznego rozwoju rolnictwa wielkopolskiego". Ogółem w okresie od roku 1957 do I półrocza 1966 ukazały się w Wydawnictwie Poznańskim 233 tytuły na ukowe i popularnonaukowe w łącznym nakładzie 909,0 tys. egzemplarzy. Tabela 4 PRODUKCJA LITERATURY NAUKOWEJ I POPULARNONAUKOWEJ W WYDAWNICTWIE POZNAŃSKIM W OKRESIE OD ROKU 1957 DO I PÓŁROCZA 1966 Rok Liczba Nakłady Rok Liczba Nakłady książek w tys. egz. książek w tys. egz. 1957 3 14,0 1962 31 147,0 1958 16 55,0 1963 27 88,0 1959 21 97,0 1964 23 73,0 1960 26 82,0 1965 33 107, O 1961 35 149,0 1966 I półrocze 18 97,0 Ogółem 233 909,0 Szczególnie wartościowym dziełem przygotowanym na zamówienie Wydawnictwa przez zespół kilkunastu uczonych reprezentujących liczne ośrodki badawcze w kraju jest wydana w roku 1966 publikacja pL Ziemie Zachodnie w granicach Macierzy, opracowana przez komitet redakcyjny w składzie: Gerard Labuda, Edmund Makowski, Władysław Markiewicz, Jerzy Ziółek i Janusz Ziółkowski. Książka ta jest niewątpliwie jedną z najcenniejszych publikacji związanych z Tysiącleciem Państwa Polskiego i 20-1eciem Ziem Zachodnich i zajmuje czołowe miejsce w dorobku Wydawnictwa Poznańskiego za okres 10 lat jego istnienia. W I półroczu 1966 ukazał się także przygotowany do druku przez Czesława Łuczaka wybór źródeł Dyskryminacja Polaków w Wielkopolsce w okresie okupacji hitlerowskiej, zawierający wstrząsające nie publikowane dotychczas dokumenty, obrazujące ludobójczą politykę faszyzmu niemieckiego wobec narodu polskiego. Pozycją poniekąd pionierską jest wydana w tymże roku monografia Władysława Markiewicza Społeczeństwo i socjologia w Niemieckiej Republice Federalnej. Z zakresu aktualnej literatury społeczno-politycznej ukazała się publikacja pL Zespalamy siły narodu wokół ideałów socjalizmu, wolności i pokoju, zawierająca przemówienie I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki wygłoszone w dniu 17 kwietnia 1966 roku w Poznaniu na wielkiej manifestacji związanej z rocznicą 1JI Sprawozdanie Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Poznaniu na VIII Wojewódzką Konferencję Sprawozdawczo- Wyborezą. O dalsze doskonalenie treści i metod partyjnego kierownictwa iyciem społeczno-politycznym. Poznań 1962, s. 134sforsowania w roku 1945 Odry i Nysy Łużyckiej przez jednostki I i II Armii Wojska Polskiego, inaugurującej ostatni rok obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego oraz publikacja pL Wielkie dni prastarej Ziemi Piastów, zawierająca materiały z uroczystości Tysiąclecia Państwa Polskiego w Gnieźnie i Poznaniu. Dziejom Ziem Zachodnich poświęcony jest kolejny tom "Biblioteki Słupskiej" - praca zbiorowa pod red. H. Łosińskiego pL Dzieje Kołobrzegu, praca zbiorowa pod red. H. Rybickiego i W. Jędrzejczaka pL Koszalińskie w dwudziestoleciu PRL, dwa tomiki "Biblioteki Lubuskiej": B. Kresa Zarys dziejów winiarstwa zielonogórskiego i A. Schwartza Zmiany krajobrazu krainy zielonogórskiej na tle rozwoju osadnictwa od XI do XX wieku oraz pamiętnik pierwszego polskiego prezydenta Szczecina z roku 1945 Piotra Zaremby Pierwszy szczeciński rok. Do cennych publikacji wydanych w I półroczu 1966 należą poza tym: praca E. Serwańskiego Wrzesień 1939 w Wielkopolsce oraz z zagadnień niemeoznawczych pionierska praca W. Góry i S. Okęckiego Niemcy antyjasZjJści w polskim ruchu oporu. W dziale literatury naukowej i popularnonaukowej w I półroczu 1966 ukazało się ogółem 18 tytułów w łącznym nakładzie 97 tyis. egzemplarzy. Zestaw tytułów, które znajdują się w tece umów czy tece redakcyjnej świadczy o tym, że Wydawnictwo Poznańskie zgodnie z tzw. społecznym zamówieniem zamierza również w przyszłości wspierać inicjatywy lub inspirować uczonych, aby podejmowali tematy ważne z punktu widzenia kulturalnego i społeczno-politycznego rozwoju kraju i regionu wielkopolskiego. Dla przykładu wymienić można publikacje, które na zamówienie Wydawnictwa przygotowują uczeni skupieni przede wszystkim w poznańskim ośrodku naukowym. Pod redakcją Czesława Łuczaka opracowuje się monumentalną monografię pL Dzieje Wielkopolski, której ostatni, czwarty tom ukaże się w roku 1970, w 25 rocznicę wyzwolenia Poznania i Wielkopolski. Pod redakcją tego samego badacza ukaże się szereg opracowań zgromadzonych w serii pt. Z dziejów hitlerowskiej okupacji Wielkopolski i Pomorza. Na 50 rocznicę Powstania Wielkopolskiego w 1968 roku przygotowuje się obszerną pracę pod red. Zdzisława Grota, zaś w 1969 roku ukaże się książka Alfonsa K1afkowskiego pt. Zbrodnie hitlerowskie w świetle prawa międzynarodowego. 5. WYDAWNICTWA ARTYSTYCZNE I PRZEWODNIKI TURYSTYCZNE W pierwszych latach swej działalności Wydawnictwo Poznańskie nie zajmowało się edycjami wydawnictw artystycznych i przewodników turystycznych. Złożyły się na to dwie przyczyny: pierwszą był swoisty monopol wydawnictw warszawskich na wydawanie publikacji o charakterze albumowym. Drugą przyczyną był brak doświadczenia Wydawnictwa w edycjach tego typu, trudnych w produkcji. Innego rodzaju trudności napotykało Wydawnictwo w przypadku literatury krajoznawczej; w środowisku poznańskich krajoznawców - poza nielicznymi wyjątkami - brak było autorów przygotowanych do opracowania przewodników. Z upływem lat sytuacja uległa zmianie, gdyż Wydawnictwo Poznańskie podjęło się roli inspiratora, głównie w środowisku młodych działaczy turystycznych w Poznaniu. W roku 1958 ukazał się pierwszy album Poznań opracowany przez zespół redaktorów Wydawnictwa Poznańskiego. O zapotrzebowaniu na tego rodzaju publikację świadczy następująca opinia recenzenta: "Reprezentacyjne, albumowe wydawnic 5 Kromka miasta Poznania 4 Jerzy Ziółektwo Poznań jest publikacją o pierwszorzędnym znaczeniu w mieście targów międzynarodowych, jednocześnie zaś publikacją, na jaką miasto czekało lat trzynaście" » Jeszcze w roku 1957, a więc przed edycją albumu Poznań, ukazała się nakładem Wydawnictwa Poznańskiego monografia Zofii Ostrowskiej - Kębłowskiej pL Pałac Działyńskich w Poznaniu, która z racji swej szaty edytorskiej pretenduje również do miana wydawnictwa artystycznego n. Od roku 1960 Wydawnictwo wydawało po kilka książek tego typu. W roku tym ukazały się: nowe opracowanie albumu Poznań ze wstępem Jarosława Maciejewskiego, Magdaleny Warkoczewskiej Widoki starego Poznania i przewodnik turystyczny Franciszka J aśkowiaka Wielkopolski Park Narodowy. Album Poznań spotkał się również z przychylną opinią u czytelników. "Ostatnio nakładem Wydawnictwa Poznańskiego ukazał się piękny album zatytułowany Poznań. Tematem pięknych fotografii są zabytki starego Poznania, nowe budownictwo w tym mieście oraz piękno okolic stolicy Wielkopolski" lS. Album M. Warkoczewskiej stanowił zestaw źródeł ikonograficzych do zabudowy miasta z wieków XVII-XX wraz z niezbędnymi omówieniami naukowymi. Zawierał zbiór 145 reprodukcji dawnych sztychów i litografii. Wśród licznych opinii o tym albumie czytamy m. in.: "Album. Magdaleny Warkoczewskiej należy do kilku wydanych ostatnio reprezentacyjnych publikacji Wydawnictwa Poznańskiego. Doczekał się zasłużonych wyrazów uznania na niedawnych Międzynarodowych Targach Księgarskich w Warszawie" u. W roku 1961 nakładem Wydawnictwa ukazały się dwa przewodniki i jeden album. Były to: praca zbiorowa pod red. Edwarda Skroka pL Kołobrzeg wczoraj dziś i jutro, Ryszarda Pełli Złotów i okolice oraz album Kalisz. W roku 1962 wydano trzeci z kolei album Poznań oraz przewodnik po Gnieźnie pod red. Jerzego Wisłockiego. W roku 1963 ukazał się album opracowany przez Mariana Olszewskiego pL Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 oraz przewodnik Włodzimierza Łęckiego PojeZierze Międzychodzko-Sierakowskie. Produkcja albumów i przewodników w Wydawnictwie Poznańskim ukształtowała się ostatecznie w 1964 roku. O dużym zapotrzebowaniu czytelniczym na tego typu wydawnictwa świadczy fakt drugich, uzupełnionych wydań tych publikacji. Wydawnictwo wprowadziło na rynek księgarski nową serię wydawniczą, nadając przewodnikom jednolity format i wystrój graficzny okładek oraz podobny układ tematyczny treści. Dzięki temu przewodniki są bardziej poszukiwane, odpowiadają bowiem kolekcjonerskim upodobaniom czytelników. Z wydawnictw artystycznych w roku 1964 ukazały się: czwarty z kolei nowo opracowany album Poznań Z przedmową Jerzego Kusiaka, album poświęcony Międzynarodowym Targom Poznańskim w pięciu oddzielnych wersjach językowych oraz album Roman Stefan Ulatowski, będący monografią ukazującą sylwetkę i dorobek twórczy wybitnego poznańskiego fotografika i jego rolę w fotografice polskiej. 11 T. Jakimowiczówna, Poznań (recenzja albumu), "Kronika Miasta Poznania" 1958, IV kwartał. Zob. także L. Prorok Album Poznań (recenzja), "Ilustrowany Kurier Polski" 1958, z 13 VII; E. Naganowski MUzYka, teatr i młodzi, "Nowa Kultura" 1958, z 23 VI; Poznań juz w sprzedaży, "Głos Wielkopolski" 1958, z 11 VII. "W. Tatarkiewicz, Pałac DziatyńsMch w Poznaniu (recenzja), "Kronika Miasta Poznania" 1958, IV kwartał. Ił "Nowe Książki" 1960, z 10 VII. 14 Piękne wydawnictwo (autor: lp.), "Zwierciadło" 1960, z. 3 VII. Poznań i Wielkopolska w albumach i przewodnikach W roku 1965 Wydawnictwo opublikowało cztery przewodniki turystyczne i cztery pozycje o charakterze albumowym. W ramach serii przewodników po Wielkopolsce wydano Romualda Krygiera Ziemia Sza m o tu Iska, Marii Witkowskiej Palmiarnio Poznańska oraz Aliny Chyczewskiej i Stefana Weymana Zamek Kórnicki - Muzeum i Biblioteka. Czwartym przewodnikiem - poza serią - był Poznań - Przewodnik pod redakcją Henryka Kondzieli i Teresy Ruszczyńskiej. Z albumów wydano: Ziemia Lubuska pod red. Adama 01ejnika, Poznań 19451965 Adama 01ejnika ze wstępem Jerzego Kusiaka, Tadeusz Cyprian Adama 01ejnika i Henryka Kondzieli oraz Poznański Chór Chłopięcy w opracowaniu Adama Cichego. 5« Jerzy Ziółek Album Poznań 1945-1965 wydano w 20 rocznicę wyzwolenia miasta spod okupacji hitlerowskiej. Graficznie opracował go Zbigniew Kaja. Album przedstawia zniszczenia Poznania w czasie ostatniej wojny, odbudowę zniszczonych dzielnic i obiektów oraz rozwój miasta w Polsce Ludowej. Wywołał on duże zainteresowanie. "Album ten jest najlepszą z dotychczas wydanych pozycji albumowych Wydawnictwa Poznańskiego. Zebrane w albumie fotografie dokumentują kolejne fazy rozbudowy miasta, pokazują, jak kształtowało się jego nowe oblicze" 15. Album Tadeusz Cyprian jest drugim - po edycji poświęconej R. S. U1atowskiemu - albumem z serii ukazującej sylwetki wybitnych fotografików. Przedstawia on przekrój twórczości jednego z najwybitniejszych fotografików polskich Tadeusza Cypriana. Publikacja zawiera krótką biografię oraz 55 fotogramów artysty. Album ma ten sam format co edycja o U1atowskim, jest graficznie opracowany przez Z. Kaję. W I półroczu 1966 ukazały się dalsze dwa albumy i dwa przewodniki turystyczne. Album pL Wielkopolska pod red. Stanisława Cozasia, który ukazuje krajobraz, zabytki historyczne, współczesne życie miast i wsi oraz rozwój i dorobek regionu wielkopolskiego w XX-leciu PRL. Drugi album pL Pomorze Zachodnie pod red. Miłosza Głowackiego ukazuje piękno i wszechstronny rozwój regionu zachodniopomorskiego. Dwa przewodniki wycieczkowe poświęcone są ziemi poznańskiej: przewodnik Franciszka J aśkowiaka pL Kórnik- Rogalin i przewodnik Zygmunta Pęcherskiego pt. Konin-Koło- Turek. W okresie od roku 1957 do połowy 1966 Wydawnictwo Poznańskie wydało ogółem 13 przewodników turystycznych w łącznym nakładzie 96 tys. egz. i 20 pozycji o charakterze albumowym w łącznym nakładzie 149 tys. egz. W drugim półroczu 1966 ukazały się jeszcze następujące przewodniki: Z. Rajewskiego Biskupin. Osiedle obronne sprzed 2500 lat i praca zbiorowa Poznań. Informator tras turystycznych. Z planów perspektywicznych Wydawnictwa wynika, że tendencja wzrostu tego typu publikacji będzie również w przyszłości utrzymana. ZAKOŃCZENIE Dziesięcioletni dorobek Wydawnictwa Poznańskiego świadczy z jednej strony o możliwościach twórczych środowisk literackiego, naukowego i plastycznego Poznania i Ziem Zachodnich, z drugiej zaś strony dowodzi, że Wydawnictwo jest także czynnikiem aktywizującym te środowiska przez stosowanie określonej polityki wydawniczej. ,,[...] Trudno sobie wyobrazić nieobecność tej instytucji w stolicy Wielkopolski. Szkoda byłaby ogromna inie tylko dla niej samej, nie tylko dla środowiska. Być może niejeden pisarz utorowałby sobie drogę do czytelnika poprzez inne wydawnictwa. Wszyscy na pewno nie! Szczególnie nikłe są perspektywy dla debiutujących poetów. Wielu spośród nich otoczyło opieką Wydawnictwo Poznańskie" 16. W swoim czasie w toku dyskusji na temat funkcji Wydawnictwa Poznańskiego jako instytucji regionalnej wyrażono obawę, że placówka ta jako produkt polityki decentralizacji w kulturze może hołdować swoistemu izolacjonizmowi i mimowolnie podsycać tendencje w kierunku prowincjonalnego partykularyzmu. W praktyce okazało się jednak, że zarówno literatura piękna, jak i prace naukowe czy po 15 Na XX-lecie Wielkopolski (autor: be), "Życie Warszawy" 1965, z 24 II. '« Przed jubileuszem lO-lecia Wydawnictwa Poznańskiego, "Ilustrowany Kurier Polski" 1966, z 6 IV. Stoisko Wydawnictwa Poznańskiego na Międzynarodowych Targach Księgarskich w Warszawie w maju 1