TABELA 1 OBROTY TOWAROWE W USPOŁECZNIONYM HANDLU I GASTRONOMII W POZNANIU I WOJEWÓDZTWIE POZNAŃSKIM W LATACH 1950-1964
Lp. Wyszczególnienie 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 I , Obroty w cenach Poznań 895 l 246 l 521 2 298 2 678 3.135 3 514 4 509 4 880 5 420 5 920 6 333 6 778 6 984 7 266 bieżących Poznańskie 2 372 3 241 3 872 5 779 6 501 6 957 8 065 9 873 10 833 12 050 12 582 14 057 15 021 15 941 17 094 (w min zl) Polska 42 637 55 040 65 314 100 908 113 056 122 223 141 650 173 032 188 848 211 122 229 954 241 302 258 561 274 072 288 778 2 U dział % obrotach 2,10 2,26 2,33 2,28 2,37 2,79 2,48 2,61 2,58 2,57 2,57 2,62 2,62 2,55 2,52 Poznania w ogó1- liczbie nokrajowych: ludności 1,28 1,30 1,32 1,34 1,36 1,36 1,34 1,34 1,35 1,35 1,38 1,39 1,39 1,39 1,39 U dział % woj.
poznańskiego obrotach 5,56 5,89 5,93 5,74 5,76 6,20 5,69 5,71 5,74 5,71 5,47 5,83 5,81 5,82 5,92 w ogó1nokrajo- liczbie wych: ludności 7,21 7,17 7,13 7,08 7,04 7,00 6,84 6,85 6,85 6,82 6,76 6,79 6,77 6.75 6,75 3 Wskaźnik cen detalicznych towarów nabywanych przez ludność według cen z 1964 r. 53,2 58, l 65,1 96,0 89,4 86,1 85,2 91,2 93,6 93,8 95,2 95,8 97,4 98,7 100,0 4 Obroty w cenach Poznań l 682 2 145 2 336 2 394 2 996 3 641 4 124 4 944 5 214 5 778 6218 6611 6 959 7 076 7 266 z 1964 r. (w min zł) Poznańskie 4 459 5 578 5 947 6 020 7 272 8 080 9 466 10 826 11 573 12 846 13 216 14 673 15 422 16 150 17 094 5 Liczba mieszkań- Poznań 321 332 344 356 367 375 377 383 392 398 413 418 423 429 434 ców (w tys. osób) Poznańskie l 805 l 828 l 852 l 877 l 901 l 929 l 921 1954 l 986 2 012 2 020 2 046 2 065 2 090 2 113 6 Obrót w cenach 1964 r., na l Poznań 5 240 6 461 6 792 6 725 8 163 9 709 10 938 12 909 13 301 14 518 15 056 15816 16 452 16 494 16 742 mieszkańca (w zł) Poznańskie 2 470 3 051 3211 3 207. 3 825 4 246 4 928 5 540 5 827 6 385 6 543 7 172 7 468 7 727 8 090 7 Roczne tempo przyrostu obrotów w cenach 1964 r., Poznań 23 5 - l 21 19 13 18 3 9 4 5 4 IO 3 na l mieszkańca (w procentach) Poznańskie 24 5 IO 19 11 16 12 5 10 2 10 4 3 5 8 Obroty sektora uspołecznionego i nieuspołecznionego w cenach 1964 r., na l mieszkańca (w zł) Poznań 7 145 7 518 7 194 7 115 8 556 10 125 11 291 13 593 13 970 15 269 15 739 16 369 16 993 16 879 17 101 Dynamika obrotu realnego (1950 r.-100) Poznań 100 105 101 99 120 142 158 190 195 214 220 229 238 236 239 Roczne tempo przyrostu (w procentach) Poznań - 5 - 5 - l 20 18 12 20 3 9 3 4 4 - l 2 9 Roczne tempo przyrostu dochodu realnego na l mieszkańca (w procentach) Poznań - 3,3 -2,9 - l 9,8 12,4 13 11,3 7 7,8 - 6 2,7 13, ! 4)]; 5,2 
Uwzględniając powyższe uwagi i zastrzeżenia możemy podjąć próbę periodyzacji rozpatrywanego okresu przy uwzględnieniu zarówno poziomu obrotów przypadających na jednego mieszkańca, jak i tempa ich wzrostu lub spadku w poszczególnych latach. Jako materiał posłużyć w zasadzie mogą jedynie obroty dokonywane w Poznaniu, 'którego mieszkańcy zaspokajają swe potrzeby prawie wyłącznie na drodze wymiany pieniężno-towarowej. Należy jednak pamiętać, że w placówkach handlowych zlokalizowanych w Poznaniu dokonują również zakupów nabywcy spoza miasta. J ak wynika z tabeli l obroty uspołecznionego handlu i gastronomii wzrosły w cenach niezmiennych (z 1964 r.) w Poznaniu z 1632 min zł w 1950 r. do 7266 min zł w 1964 r., czyli przeszło czterokrotnie. Oczywiście obroty na jednego mieszkańca - biorąc pod uwagę przyrost ludności - 'wzrastały nieco wolniej, osiągając poziom trzykrotnie wyższy a. Dane statystyczne o obrotach na jednego mieszkańca Poznania pozwalają, podobnie jak przy dochodach, na wyodrębnienie czterech dość jednolitych okresów. Okres p i e r w s z y (1950-1963) odznaczał się początkowo niewielkim wzrostem, a w następnych dwóch latach dość silnym spadkiem obrotów w cenach porównywalnych. Okres d r u g i (1954-1957) był okresem niezmiernie intensywnego rozwoju obrotów - średnio roczne tempo wzrostu obrotów wynosiło 17,4%. Okres t r z e c i (1958-1961) charakteryzował się znacznie wolniejszym przyrostem obrotów średnio rocznie 4,7%. W okresie ostatniego trzechlecia (1962-1964) tempo wzrostu obrotów było minimalne - średnio rocznie 1,7%. Przeprowadzając analizę porównawczą tempa wzrostu obrotów w przekroju przestrzennym: w Poznaniu i województwie poznańskim w pierwszych dwóch okresach można dostrzec dość duże podobieństwo, podczas gdy w dwóch ostatnich okre
8 Obliczając całość obrotów dokonanych w placówkach uspołecznionych i nieuspołecznionych na l mieszkańca otrzymujemy niższy wskaźnik, bardziej jednak prawdopodobny, a wynoszący 239 w 1964 r. przy przyjęciu za podstawę = lm roku 1950.
Ź ród ł a: Poz. 1. Dane dla lat 1950, 1953 i 1954 GUS "Rocznik Statystyczny 1965", s. 319 oraz "Rocznik Statystyczny miasta Poznania 1951-1959", ss. 255-257; dane dla lat 1951 i 1952 wyszacowano w drodze interpolacji; dane dla lat 1955-1964 GUS "Rocznik Statystyczny 1965", s. XLIX i s. LXII. Dane o obrotach ogólnokrajowych GUS "Rocznik Statystyczny 1965", s. 315. Uwaga: w powyższych obrotach nie została uwzględniona sprzedaż w detalu, gastronomii i targowiskach, dokonywana przez jednostki gospodarki nieuspołecznionej. Nie ujęto również sprzedaży bezpośredniej dla ludności, dokonywanej przez inne jednostki gospodarki uspołecznionej (np. deputaty pracownicze w zakładach produkcyjnych, sprzedaż konsumentom indywidualnym ze szczebla hurtu itp.). Do obrotów włączono natomiast sprzedaż pozarynkową, czyli konsumentom zbiorowym, jak na przykład urzędom, instytucjom, przedszkolom, żłobkom itd. Zakłada się, że ujęta w obrotach sprzedaż pozarynkowa równoważy nie ujęte pozostałe rodzaje obrotów (handlu nieuspołecznionego i sprzedaży bezpośredniej dla ludności). W ostatnich latach w bilansie tym przeważają obroty pozarynkowe, w związku z czym wielkość rzeczywistej sprzedaży dla ludności jest nieco niższa, niż wykazano w tabeli. Poz. 3, Wskaźniki cen obliczono metodą łańcuchowych podstawień z GUS "Rocznik Statystyczny 1965", s. XLV. Poz. 5. Dane o liczbie mieszkańców GUS "Rocznik Statystyczny 1965", s. 14; dla lat 1951-1954 szacunki w oparciu o "Przegląd ruchu naturalnego ludności w Polsce w latach 1958-1961" GUS Warszawa 1963, s. 3. Poz. 8. Obroty sektora nieuspołecznionego dla lat 1953---1959 przyjęto zgodnie z danymi zawartymi w "Rocznik Statystyczny m. Poznania 19511959", s. 255; dla lat 1950-1952 oraz 19ffi-1964 wyszacowano na podstawie danych ogólnokrajowych podanych w GUS "Rocznik Statystyczny 1965", s. 315. Poz. 9. Z. Kra s i ń s ki, B. K w i s s a, Kształtowanie dochodów ludności Poznania w latach 1950-1964. " Kro nika Miasta Poznania" R. 1966 nr 2, s. 28, tabela l, poz. 8.

Zdzisław Krasiński i Benedykt Kwissasach obserwuje się znaczne zroznlcowanie w przebiegu omawianych procesów rynkowych. N a przykład w latach 1961-1964 znacznie wyższe tempo można zauważyć w skali województwa aniżeli w Poznaniu. Zaobserwowane zjawisko znacznych wahań w tempie wzrostu obrotów pomiędzy miastem i województwem poznańskim, obok wspomnianych już poprzednio przyczyn, ma niewątpliwie swoje podłoże w ruchliwości konsumentów przemieszczających swą siłę nabywczą w mniejszym lub większym stopniu pomiędzy terenem województwa a Poznaniem. Nie powiemy nic nowego podkreślając znany wszystkim fakt dokonywania przez ludność pozamiejscową zakupów w dużych ośrodkach miejskich. Warto jednak wskazać na rozmiary tego zjawiska oraz jego kształtowanie się w czasie. Ludność województwa poznańskiego spośród otrzymywanych dochodów pieniężnych wydatkowywała na swoim terenie w ostatnim dziesięcioleciu przeciętnie 83,6%. Jak wynika z porównania rubryk 4 i 3 w tabeli 2 przeciętnie 6% swej siły nabywczej lokuje ona w zakupach towarów w sieci handlowej Poznania 8. Odsetek ten podlega dość znacznym wahaniom, przy czym jest on szczególnie wysoki w okresach dobrej koniunktury w rolnictwie (lata 1957, 1958, 1961). W sumie należy jednak wskazać, co jest niewątpliwie wynikiem poprawy zaopatrzenia towarowego województwa poznańskiego, na malejącą w ciągu ostatnich lat siłę przyciągania konsumentów pozamiejscowych przez ośrodek ponadregionalny, jakim jest Poznań. Ilustruje to szczegółowo tabela 2. Trudno oczywiście ocenić, czy tego rodzaju tendencja ma charakter stały oraz jak wielka będzie w przyszłości siła przyciągania konsumentów z zewnątrz do tak dużego ośrodka miejskiego, jakim jest Poznań. Atrakcyjność handlowa miasta oferującego szeroki wybór towarów przemysłowych zawsze jednak będzie stanowiła czynnik skłaniający ludność pobliskich miast-satelitów do 'dokonywania zakupów w centrum handlowym. Również rozwój komunikacji, pozwalający na dogodne i szybkie połączenia z Poznaniem, może być trwałym elementem przyciągającym potencjalnych nabywców. Warto na przykład wskazać, że w I strefie ciążenia ludności pozamiejscowej do Poznania, leżącej w odległości do 30 minut jazdy, zamieszkuje 100 tys. osób, co stanowi około 23 % w stosunku do ludności miasta 10. Rozpatrując poziom i dynamikę obrotów w Poznaniu sięgaliśmy jedynie do porównań z obszarem województwa. Warto jednak wskazać, jakie miejsce w sferze konsumpcji zajmuje Poznań na tle innych największych miast w Polsce: Warszawy, Łodzi, Krakowa i Wrocławia. Porównanie możemy przeprowadzić w stosunku do wszystkich czterech miast łącznie potraktowanych, jak i w odniesieniu do każdego z nich ujętego odrębnie. Odpowiednie dane o obrotach handlu i gastronomii przypadających na jednego stałego mieszkańca zostały przedstawione w tabeli 3. W pierwszym okresie (1950-1954) poziom obrotów w Poznaniu był zdecydowanie niższy w porównaniu z pozostałymi miastami i wyrażał się wskaźnikiem 78-84%. W kolejnym okresie (1955-1959) następuje zdecydowana poprawa, wyrażająca się
· Owe 6% siły nabywczej ludności województwa poznańskiego ulokowane w formie zakupu towarów w sieci handlowej w Poznaniu sprawia, że przeciętny jej udział w obrotach handlowych miasta wynosi 13,8%, przy dość znacznych wahaniach sięgających od 'JJ/« w latach 1957-1991 do 7% w latach 1962"'1964.
Trzeba przy tym mieć na uwadze fakt, że siła nabywcza ludności województwa poznańskiego jest w sumach absolutnych blisko 2,3 razy większa od siły nabywczej mieszkańców Poznania (por. poz. 4 tabeli 1).
Do kwestii tej powrócimy jeszcze w końcowej części artykułu.
" P o r. J. D i e t l, Z. G ł u g i e w i c z, B . K w i s s a, A. O k u n i e w s ki, Analiza stanu aktualnego i perspektywy rozwoju Handlu detalicznego w Poznaniu. Poznań 1964 (maszynopis), s. 49-51. 
Tabela 2
UDZIAŁ OBROTÓW RYNKOWYCH* W DOCHODACH NETTO LUDNOŚCI (W PROCENTACH)
Rok Poznań Województwo poznańskie Wielkopolska 1955 103,9 90,3 94,1 1956 102,0 88,6 92,2 1957 110,8 84,5 91,2 1958 109,4 81,8 88,6 1959 106,4' 84,7 90,3 1960 110,9 86,1 92,5 1961 111,0 81,6 88,7 1962 101,9 83,1 88,0 1963 94,2 76,0 80,6 1964 90,0 79,7 82,5 Przeciętnie dla lat 1955-1964 104,1 83,6 88,9
* Obroty rynkowe stanowią zasadniczy składnik całkowitych obrotów w uspołecznionym handlu detalicznym i gastronomii. Ich udział procentowy w poszczególnych latach przedstawiał się następująco:
Województwo Województwo Rok Poznań poznańskie Rok Poznań poznańskie 1955 90,8 92,4 1960 87,8 91,7 1956 89,6 94,9 1961 87,8 92 O 1957 93,4 I 94,6 1962 89,1 91 4 1958 94,9 94,7 1963 86,3 90 9 1959 95,6 94,5 1964 85,5 90 2
Ź ród ł o: Obroty rynkowe w cenach nominalnych obliczono na podstawie danych z wydziałów handlu Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu l Prezydium Rady Narodowej m. Poznania; dochody nominalne netto przyjęto zgodnie z poz. l, tabela l zawarta w artykule Z. Kra s i ń s ki, B. K w i s s a, Kształtowanie dochodów ludności, op. cit., s. 27. Dochody nominalne ludności, zaczerpnięte z bilansów pieniężnych dochodów i wydatków ludności, ujęte zostały jako dochody netto, tj. po potrąceniu wszystkich podatków i opłat przymusowych, kosztów nabycia i spłat kredytów. W zakresie przepływów pieniężnych, ubezpieczeń rzeczowych i innych uwzględniono tylko salda wynikowe. Nadmienia się, że z dochodów ogółem w Poznaniu nie odliczono dochodów pobieranych przez mieszkańców spoza Poznania i jednocześnie dochodów tych nie dodano do dochodów województwa. W związku z tym stosunek obrotów do dochodów w Poznaniu powinien być jeszcze wyższy, natomiast w województwie niższy.
wzrostem relatywnego udziału obrotów na jednego mieszkańca do 97, l %, z tendencją wzrostową do 98,8% w latach 1960-1964. Poziom konsumpcji nie osiągnął jednak stanu notowanego w pozostałych wielkich miastach w Polsce. Bóżnice te są szczególnie wyraźne zwłaszcza w stosunku do Warszawy, co można tłumaczyć przede wszystkim wyższymi dochodami osiąganymi przez ludność Warszawy i dużą siłą przyciągania tego ośrodka jako centrum handlowego, administracyjnego i turystycznego. 
Zdzisław Krasiński i Benedykt Kwissa
Tabela 3 OBROTY TOWAROWE W USPOŁECZNIONYM HANDLU I GASTRONOMII W CENACH Z 1964 R, NA JEDNEGO MIESZKANCA W MIASTACH WYDZIELONYCH W LATACH 1950-1964 (W ZŁOTYCH)
Stosunek procentowy obrotów Poznania do obrotów: Warsza- Wroc- CzteRok Kraków Łódź ław Poznań Wro- rech wa War- Kra- cłaŁodzi miast szawy kowa wia łącznie 1950 7 104 5 547 6749 7 273 5240 73,8 94,5 77,6 72,0 77,4 1953 9689 6876 6 713 7 167 6725 69,4 97,8 100,2 93,8 84,4 1955 12 026 9028 8258 9 050 9707 80,7 107,5 117,5 107,3 96,8 1956 13 750 10 246 9968 10 474 10 938 79,5 106,7 109,7 104,4 94,2 1957 15 276 12 228 11 237 12 217 12 909 84,5 105,6 114,9 105,7 97,7 1958 15 417 13 358 11445 12 258 13 301 86,3 99,6 116,2 108,5 98,3 1959 17 163 14 017 12 578 13 047 14 518 84,6 103,6 115,4 111,3 98,3 1960 17 097 14 515 12 657 13 371 15 056 88,1 103,7 118,9 112,6 100,9 1961 17 970 15 931 13 097 14 869 15 816 88,0 99,3 120,8 106,4- 99,6 1962 18 976 16 443 13 602 16 190 16 452 86,7 100,1 120,9 101,6 98,3 1963 19 046 16 485 13 902 16 422 16 494 86,6 100,1 118,6 100,4 97,6 1964 19 300 16 938 14 228 16 149 16 742 86,7 98,8 117,7 103,7 97,8 Przeciętnie za lata 1950-1964 84,2 101,5 114,5 103,6 96,5
Źródło: Jak w tabeli 1
Reasumując należy podkreślić dość znaczny wzrost obrotów w ciągu piętnastolecia 1950-1964, wskazujący na systematyczne podnoszenie się poziomu konsumpcji mieszkańców Poznania. Dla bliższej jednak oceny zachodzących zmian stwierdzenie takie wydaje się niewystarczające. Sprawą niezmiernej wagi jest poznanie kierunku zachodzących przemian, odzwierciedlających się przede wszystkim w strukturze obrotów, głównie poprzez wzajemne relacje pomiędzy zakupami artykułów żywnościowych i nieżywnościowych. Badanie takie nastręcza jednak przy obecnym systemie ewidencji wiele trudności metodycznych. Dość znaczna część obrotów artykułami żywnościowymi znajdującymi się w obrocie targowiskowym nie jest objęta systematyczną rejestracją. Z drugiej natomiast strony handel sprzedaje znaczny odsetek artykułów nieżywnościowych konsumentom zbiorowym. Poważny odsetek sprzedawanych artykułów przemysłowych jest nabywany przez ludność pozamiejscową, co dodatkowo podwyższa udział tych artykułów w ogólnych obrotach Poznania.

Mając powyższe uwagi na względzie, przejdziemy do scharakteryzowania tenden - cji w strukturze obrotów. Pierwszą zasadniczą cechą obserwowaną w Poznaniu, Wielkopolsce i całym kraju jest - co ilustrują dane "rynkowe" zawarte w tabeli 4 - zmniejszający się z roku na rok udział sprzedaży artykułów żywnościowych w ogólnych obrotach handlu uspołecznionego. 
Tabela 4 UDZIAŁ ARTYKUŁÓW ŻYWNOŚCIOWYCH* W OGÓLNYCH OBROTACH HANDLU USPOŁECZNIONEGO (W PROCENTACH)
I Przeciętnie Regiony 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 · 1964' dla lat 1953-1964 Poznań 58,1 57,5 55,9 54,9 52,3 53,2 52,6 48,2 46,1 45,6 46,2 46,9 51,5 Poznań - budżety rodzinne** 64,5 66,9 64,1 62,3 62,2 66,0 Województwo poznańskie 46,1 46,4 46,9 49,1 48,0 45,1 44,7 44,6 45,5 45,3 43,8 42,5 45,7 Wielkopolska 48,3 49,6 49,6 50,9 49,4 47,5 47,0 45,7 45,7 45,4 44,5 43,8 47,3 Polska 50,0 49,2 48,4 47,6 45,2 45,0 43,7 44,2 43,7 43,3 42,9 42,4 45,5
* Obroty w cenach bieżących przyjęto łącznie dla handlu detalicznego i gastronomii.
** Podane wielkości obliczono na podstawie wyników badań budżetów rodzinnych (szczegółowo źródła wymieniono w przypisie 6). Przedstawiają one udział procentowy wydatków żywnościowych w wydatkach towarowych ogółem wybranych grup ludności miejskiej zamieszkałej w mieście Poznaniu i województwie poznańskim, z wyjątkiem 1963 T., dla którego uwzględniono wyłącznie ludność Poznania.
Źródło: Obroty dla lat 1953 -1955 z wyjątkiem ogólnokrajowych ustalono szacunkowo, w oparciu o dane GUS "Rocznik Statystyczny 1965", s. 316; dla Poznania i województwa obroty za dalsze lata przyjęto według danych wydziałów handlu Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej i Prezydium Rady Narodowej m. Poznania; dla Polski według GUS "Rocznik Statystyczny 1965", s. 316. Dane ogólnokrajowe nie są w pełni porównywalne z pozostałymi wielkościami.
Obejmują bowiem one również obroty innych jednostek dokonujących sprzedaży dla ludności.

Drugim rysem charakterystycznym jest wyższy w ciągu całego badanego okresu (1950-1964) poziom wydatków na artykuły spożywcze w porównaniu z takimże poziomem obliczeniowym dla całości obrotów w Polsce. Potwierdzenie tego faktu znajdujemy zresztą przy okazji szczegółowej analizy sprzedaży wybranych artykułów w Poznaniu i innych miastach Polski. Trzecią cechą charakterystyczną jest znacznie wyższy udział sprzedaży artykułów żywnościowych w Poznaniu aniżeli w województwie. Byłby on jeszcze większy, gdyby ewidencją sprzedaży objęto z jednej strony obroty targowiskowe, a z drugiej strony potrącono z obrotów miejskich zakupy artykułów przemysłowych dokonywane przez konsumentów zbiorowych oraz pozamiejscowych M. Wyższy udział sprzedaży towarów żywnościowych w Poznaniu w porównaniu z województwem w tym przypadku nie świadczy jeszcze o wyższej stopie życiowej ludności zamieszkującej województwo. Tym niemniej jest rzeczą znamienną w pierwszych latach powojennych bardzo wysoki wskaźnik udziału w obrotach artykułów żywnościowych, sięgający prawie fil/o całości obrotów. Wskazywałoby to na niską jeszcze wówczas stopę życiową ludności, a także na szczególne preferowanie przez społeczeństwo 'kierunku konsumpcji dóbr żywnościowych. Sprzyjały zresztą temu i relatywnie niskie ceny żywności, i dotkliwy brak na rynku artykułów przemysłowych wyższego rzędu. Z tych również względów w całym okresie po 3945 r. obserwuje się znaczny nacisk siły nabywczej na rynek artykułów żywnościowych przy nadal jeszcze niepeiłnym zaspokojeniu popytu przejawianym przez mieszkańców Poznania.
" Na przykład w latach 1960/'.1964, które charakteryzują się ustabilizowanym wskaźnikiem udziału artykułów żywnościowych w ogólnych obrotach towarowych (przeciętnie 46,6°/») udział ten po dodaniu obrotów targowiskowych (szacunek) oraz zmniejszeniu obrotów o artykuły nieżywnośeiowe zakupione przez odbiorców zbiorowych i konsumentów pozamiejscowych (szacunek w oparciu o dane tab. 2) byłby znacznie wyższy i wynosiłby dla tego okresu przeciętnie 59».'0. 
Zdzisław Krasiński i Benedykt Kwissa
N admierne preferencje przejawiane przez konsumentów w stosunku do artykułów żywnościowych nie należą do zjawisk w pełni pożądanych. Wywołują one bowiem silne, ograniczenie środków pieniężnych, które przy racjonalnym gospodarowaniu winny być przeznaczone na ich "kapitalizację" w postaci dóbr trwałego użytkowania: finansowanie budowy i wyposażenia mieszkań. W ostatnich kilku latach te kieruniki wydatkowania stają się coraz "modniejsze" i zyskują społeczną aprobatę. Zaobserwowano też nowe postawy społeczne, polegające na wzajemnej konfrontacji, a nawet swoistej konkurencji pomiędzy członkami jednorodnych dobrze uposażonych grup ludności, przy czym za kryterium ocen służy stan nagromadzonych dóbr trwałych, mających świadczyć o poziomie zamożności. N a zakończenie ogólnych rozważań na temat kształtowania proporcji wydatków towarowych przeznaczonych na różne cele warto scharakteryzować nieco bliżej strukturę wydatków ujętych wartościowo w ramach grupy artykułów żywnościowych oraz nieżywnościowych. Jedynym w tym zakresie pełnym źródłem są budżety rodzinne, które z racji dość skromnej reprezentacji mogą stanowić dane orientacyjne. W chwili obecnej dysponujemy materiałami za lata 1958-1963 ujętymi w przekroju wojewódzkim - łącznie z Poznaniem 12 . Zasadniczą cechą charakterystyczną danych "budżetowych" o wydatkach w porównaniu z danymi "rynkowymi" jest wyraźnie niższy średni poziom wydatkov / przypadających na jedną osobę wśród badanych przez Główny Urząd Statystyczny rodzin prowadzących zapisy rachunkowe (tabela 5).
Tabela 5 OBROTY RYNKOWE NA 1 MIESZKAŃCA POZNANIA ORAZ WYDATKI. TOWAROWE NA I OSOBĘ W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH PROWADZ CYCH BUDZETY RODZINNE
W LATACH 1958-1963 (W CENA C BIEZĄ C f CH) VVyszczególnienie 1958 1959 1960 1961 1962 1963 Obroty rynkowe 11203 12 120 12 585 13 303 14 277 14 050 Wydatki towarowe 8 161 8 916 9 204 9 785 10 083 9 860 Stosunek 1 : 2 (w procentach) 137 136 137 136 141 142
Ź ród ł o: Obroty rynkowe obliczono na podstawie danych ujętych w tabeli 1 poz, 1 oraz poz, 5, bez uwzględnienia obrotów targowiskowych oraz obrotów dokonanych przez inne jeanostki handfu nieuspołecznionego, jednaK no wyeliminowaniu obrotów pozarynkowych podanych w przypisie do tabeli 2, Wydatki towarowe obliczono na po ostawIe budżetów rodzinnych, szacując wydatki wyłącznie dla mIasta Poznania (por. przypis 12),
Przy tej samej tendencji rozwojowej obrotów rynkowych i wydatków towarowych - co wskazywałoby na wierne odbicie poprzez budżety kierunku rozwojowego uwidaczniającego się w makrosferze obrotów handlowych - bezwzględny poziom wydatków towarowych zarejestrowanych w indywidualnych budżetach jest jednak niższy. Wynika to po części stąd, że w obrotach rynkowych partycypuje ludność spoza Poznania, jak i zapewne stąd, że budżety nie obejmują warstw ludności najlepiej zarabiająceYs. Być może, również prowadzący budżety nie ujawniają
" Od roku 1963 publikuje się odpowiednie dane oddzielnie dla Poznania oraz województwa.
Porównanie obu zbiorowości pozwala stwierdzić, że poziom wydatków dla zbadanej populacji w Poznaniu jest wyższy o 12% od populacji objętej badaniami na terenie województwa 1 Poznania razem.
" Faktem jest, że rodziny prowadzące budżety nie zarejestrowały żadnych wydatków z tytułu zakupu samochodów osobowych. Natomiast w statystyce rynkowej udział obrotów tą branżą wyniósł w 1963 r. 1,6% ogólnych obrotów towarowych. Podobnie przedstawia się sprawa nakładów finansowych związanych z budownictwem indywidualnymswoich wszystkich dochodów i wydatków, zwłaszcza zarobków dodatkowych. Mimo to wydaje się, iż mogą one stanowić źródło wielu informacji w odniesieniu do przeważającej części stałych mieszkańców Poznania. Przyjmując ten punkt widzenia warto przypatrzyć się ponownie strukturze wydatków towarowych. W tym świetle trudno nie spoglądać z niepokojem na poważny udział - wynoszący średnio dla lat 1958-1963 - 64,4% wydatków na żywność w stosunku do ogólnej wartości wszystkich zakupionych dóbr (por. tabela 4). Tak wysoki udział świadczy zazwyczaj bądź o niezbyt wysokiej stopie życiowej ludności, bądź też o nadmiernym preferowaniu spożycia artykułów żywnościowych przy stosunkowo mniejszym zainteresowaniu dobrami trwałego użytku wyższego rzędu. Rozpatrując bardziej szczegółowo strukturę wydatków, ten drugi pogląd wydaje się trafniejszy. Trudno bowiem uznać dietę mieszkańców Poznania za ubogą w sytuacji wysokiego odsetka wydatków przeznaczonych na zwierzęce artykuły białkowe oraz tłuszcze - artykuły o wysokiej cenie za jednostkę kaloryczną (tabela 6).
Tabela 6
STRUKTURA WYDATKÓW ŻYWNOŚCIOWYCH (W ODSETKACH)
Grupa artykułów 1958 1959 1960 1961 1962 1963 Przeciętnie Węglowodany 35,8 35,7 34,8 35,6 37,0 36,3 35,8 Tłuszcze 20,5 19,5 18,9 18,4 17,5 17,9 18,7 Artykuły białkowe 43,7 44,8 46,3 46,0 45,5 45,8 45,5 Razem* 100, O 100, O 100, O 100, O 100, O 100, O 100, O
* Do łącznych wydatków żywnościowych nie włączono wydatków na alkohol, inne używki oraz na zakup artykułów, i usług w zakładach gastronomicznych. Zródło: "Biuletyny Warunków Bytu", op. cit.

Charakterystycznym zjawiskiem jest również niezwykła wprost stabilność struktury rodzajowej wydatków na przestrzeni dość długiego przecież, okresu sześcioletniego. W poszczególnych wężej jeszcze ujętych grupach towarowych występuje oczywiście większe zróżnicowanie! w czasie, ale i ono nie jest zbyt wielkie. Przeciętne roczne wydatki żywnościowe na osobę (5351 zł = 100 %) dla sześciolecia 1958-1963 kształtowały się następuj ąco:
ARTYKUŁY BIAŁKOWE WĘGLOWODANY Mięso i wędliny 1402 zł - 26,2% Przetwory zbożowe 548 zł - 10,3% N abiał i jaja 685 zł - 12,8% Warzywa i owoce 553 zł - 10,3% Ryby 97 zł - 1,8% Cukier i wyroby cukiernicze 453 zł - 8,5% Ziemniaki 161 zł - 3,0% TŁUSZCZE POZOSTAŁE Masło 414 zł 7,7% Żywienie zbiorowe 227 zł - 4,2% Inne zwierzęce 272 zł - 5,1 % Inne używki 204 zł - 3,8% Roślinne 209 zł - 3,9% Alkohol 126 zł - 2,4%
Szczególną uwagę zwracają wysokie wydatki na mięso i wędliny oraz na jaja i nabiał. Preferencje konsumpcyjne ludności skierowane na te grupy artykułów sprawiają jednocześnie, że nie zawsze w ciągu tego okresu zaspokajany był efektywny popyt. 
Zdzisław Krasiński i Benedykt Kwissa
Również w grupie dóbr nieżywnościowych struktura wydatków (przeciętnie w sześcioleciu 2974 zł na osobę) przedstawia się wysoce nieracjonalnie. Wydatki na artykuły krótkotrwałego użytku lub co najwyżej o średnim okresie (2-3 letnim) użytkowania .stanowiły aż 80% ogółu wydatków nieżywnościowych. Jedynie 20% tych wydatków (a 7,1 % ogólnych wydatków towarowych i tylko 6,3% łącznych wydatków netto, 'tj. 595 zł rocznie na osobę) przeznaczano na zakup dóbr trwałego użytku, jak: meble, lodówki, pralki, radia, telewizory, pojazdy mechaniczne, sprzęt gospodarstwa domowego, aparaty fotograficzne, 'maszyny do szycia, książki, sprzęt sportowy, instrumenty muzyczne itp. Więfcszość wydatków na dobra przemysłowe przeznaczała ludność Poznania na tkaniny, odzież oraz obuwie (52,9%). Znajduje to niewątpliwie odbicie w ładnie, a przede wszystkim modnie ubranych mieszkańcach. [Również pozostałe wydatki nieżywnościowe stanowiły poważną pozycję (27,1%), z czego najwięcej pochłaniał zakup artykułów tytoniowych (6,7%), artykułów kosmetycznych, piorących i leków (8,4%) oraz opałowych (4,6%). Pozostałe artykuły, jak: książki, podręczniki, czasopisma, materiały piśmienne i inne drobne stanowiły 7,4%. W świetle przedstawionej tutaj struktury wydatków najbardziej kontrowersyjne wydaje się niezamierzone chyba "skąpstwo" w przeznaczaniu pieniędzy na przedmioty służące wyposażeniu mieszkań (meble i sprzęt rozrywkowy - 11,0%) oraz prowadzeniu gospodarstwa domowego · - 4,6%. Można przypuszczać, że nie tyle niechęć, ile ciasnota mieszkaniowa uniemożliwia lokowanie posiadanych zasobów pieniężnych w dobra podnoszące estetykę otoczenia. Jednocześnie ubóstwo artykułów służących do prowadzenia gospodarstwa domowego i ułatwiających codzienne, niezmiernie czasochłonne prace również ogranicza poczynienia większych nakładów inwestycyjnych. Reprezentowany przez większość mieszkańców model konsumpcyjny podważa tradycyjną opinię o gospodarczym zmyśle Poznańczyków, przejawIającym się w mikrosferze życia ekonomicznego-w ich gospodarstwach domowych - w tendencjach do utrwalenia, "skapitalizowania" swych wysiłków ekonomicznych w postaci gromadzenia dóbr trwałego użytku, będących świadectwem wysokiej efektywności ich działania.