ZDZISŁAW KRASIŃSKI 1 BENEDYKT KWISSA
KSZTAŁTOWANIE WYDATKÓW LUDNOŚCI POZNANIA W LATACH 1950-1964
L/OCHODY pienlęzne otrzymywane przez ludność przeznaczane są w znakomitej większości na zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych bądź to w formie zakupów dóbr materialnych, bądź też opłacania usług. Jedynie niewielka część dochodów odkładana jest w formie oszczędności bezgotówkowych lub gotówkowych z przeznaczeniem w głównej mierze również na cele konsumpcji \ Istnieją co prawda poprzez kredyt konsumpcyjny możliwości wcześniejszego zaspokajania poltrzeb, niż pozwalają na to "bieżące dochody, lecz są one ograniczone i nie posiadają w chwili obecnej większego znaczenia. TaM więc o poziomie konsumpcji decydują rozmiary osiąganych dochodów i skłonności do ich wydatkowania. Podstawą określenia globalnych wydatków towarowych są wartościowo ujęte rozmiary obrotu towarowego w Poznaniu w latach 1950-1964 z wszelkimi jednak zastrzeżeniami stąd wynikającymi, do których - dla rzetelności niniejszych rozważań - nie sposób w kilku słowach się nie ustosunkować. N ajbardziej wiarygodnymi materiałami są niewątpliwie dane statystyczne o dokonanej sprzedaży w uspołecznionych jednostkach handlu detalicznego i gastronomii. W obrotach tych jednakże oprócz ludności partycypują również rozmaite instytucje uspołecznione, stąd konieczność w tych wszystkich przypadkach, kiedy okazało się to niezbędne, eliminowania tej kwoty wydatków z ogólnej sumy obrotów, co ze względu na istniejący stan ewidencji, zwłaszcza do 1959 r., nie zawsze było w sposób dostatecznie precyzyjny możliwe. Obok jednostek gospodarki uspołecznionej trudniących się sprzedażą towarów, działały również placówki prywatnego handlu detalicznego i gastronomii oraz targowiska, których obroty dadzą się ująć jedynie szacunkowo. Ich udział w ogólnych obrotach nie stanowi co prawda poważniejszej pozycji, tym niemniej w pewnym okresie był on jeszcze dość pokaźny 2. Dalsza trudność przy badaniu zwłaszcza poziomu i dynamiki obrotów w przeliczeniu na jednego stałego mieszkańca Poznania wynika z faktu dokonywania zakupów w handlu miejskim przez osoby tymczasowo zameldowane w Poznaniu, osoby przebywające na krótkoterminowych delegacjach oraz w celach turystycz
1 Por. z. Kra s i ń s ki, B. K w i s s a, Kształtowanie dochodów ludności Poznania w latach 1950-1964. "Kronika Miasta Poznania" R. 1%6 nr 2, s. 25-36 oraz D. S a c k i e w i c z , Oszczędności pieniężne ludności miejskie). Instytut Handlu Wewnętrznego 1965, s. 50.
2 W latach 1950-1952 w ogólnych obrotach rynkowych udział ten wynosił 17,6%, w następnym zaś okresie (1953-1964) jedynie 4,2%. 
Zdzisław Krasiński i Benedykt Kwissa
nych, a wreszcie przez osoby systematycznie (z najbliższych okolic) lub sporadycznie przyjeżdżające do miasta w celu nabycia towarów. Nasilenie tych ostatnich przyjazdów zmienia się w zależności od stopnia zaspokojenia popytu w województwie poznańskim 3. Powyższe zjawiska, tj. zakupy pozarynkowe 4, obroty handlu prywatnego oraz zakupy doikonywane przez ludność pozamiejscową sprawiają, że przedstawione tu dane liczbowe mają największą wartość dla oceny długookresowych tendencji zachodzących w sferze wydatków. Nie odzwierciedlają one natomiast w sposób całkowicie precyzyjny rzeczywistej kwoty wydatków ponoszonych przez stałych mieszkańców Poznania dla każdego roku oddzielnie. Trzeba ponadto mieć na uwadze wydatki dokonywane przez stałych mieszkańców Poznania z tytułu zakupu towarów lub usług (na przykład w trakcie spędzania urlopów) poza obrębem miasta lub województwa. Z powodu braku jakichkolwiek szacunków trudno orzec, w jakim stopniu te zewnętrzne wydatki rekompensują wzrost obrotów w handlu i usługach, wywołany zakupami osób przyjeżdżających do Poznania. Nie przedstawiając na razie bliższych danych liczbowych ocenia się, że w wyniku dopływu zasobów gotówkowych przywożonych i rozdysponowywanych w mieście przez osoby nie będące sitałymi jego mieszkańcami przeciętna statystyczna kwota wydatków na jednego mieszkańca przekracza o około 20-25%> ich rzeczy. . 5 WIst e rozmIary .
Opierając się na bilansach pieniężnych dochodów i wydatków ludności należy stwierdzić, że -udział opłat z tytułu rozmaitego rodzaju usług w Poznaniu waha się w granicach 7-15% ogólnej sumy wydatków. Jest rzeczą charakterystyczną, a jednocześnie całkowicie zrozumiałą, rosnący na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat udział kwot przeznaczonych na usługi. W miarę bowiem wzrostu realnych dochodów ludność rezygnuje z wykonywania we własnym zakresie np. szeregu napraw, zlecając je wyspecjalizowanym placówkom usługowym. Również posiadanie coraz większej ilości precyzyjnego sprzętu mechanicznego sprawia, że naprawy muszą być wykonywane przez odpowiednio do tego przygotowane zakłady usługowe. Wreszcie obok ilościowego wzrostu zapotrzebowania na usługi nie bez znaczenia pozostaje szybszy niż w innych dziedzinach wzrost cen za te usługi (na przykład środki komunikacji, elektryczność, gaz, wynajęcie mieszkania itp.). Wspomniane
3 W celu uchwycenia przenikania wydatków z województwa poznańskiego na teren miasta Poznania okazało się w kilku przypadkach niezbędne przytoczenie wielkości obrotów i niektórych innych zjawisk również dla województwa poznańskiego. * Do nabywców pozarynkowych dokonujących zakupów towarów w handlu detalicznym zalicza się: 1. jednostki gospodarki uspołecznionej (jednostki i zakłady budżetowe, przedsiębiorstwa państwowe i ich zjednoczenia, banki państwowe i inne państwowe jednostki organizacyjne, spółdzielnie i ich związki, kółka rolnicze i ich związki), 2. organizacje społeczne.
Wymienieni odbiorcy zbiorowi dokonują zakupów artykułów na własne potrzeby i do własnego użytku w związku z prowadzoną działalnością, a nie do dalszej odprzedaży. s Występująca w tabeli 1 w poz. 6 jaskrawa różnica w wysokości obrotów na 1 mieszkańca Poznania i na 1 mieszkańca województwa nie wynika oczywiście jedynie z lokowania przez tych ostatnich części swych wydatków w Poznaniu. Przeciętne wydatki przypadające na mieszkańca województwa są niższe z racji niższych dochodów, jednak przede wszystkim wskutek nie w pełni rynkowego spożycia artykułów żywnościowych przez ludność wiejską, która w poważnym jeszcze stopniu konsumuje produkty pochodzące z własnego gospodarstwa rolnego, a więc nie nabywane w handlu i przez handel nie rejestrowane w formie obrotów wartościowychwyz e] czynniki działające w zbieżnym kierunku sprawiły, że .udział wydatków na usługi wzrósł z około 7% w 1955 r I . do 15% w 1964 Le Przechodząc do analizy kształtowania obrotów w uspołecznionym i nieuspołecznionym handlu detalicznym oraz w zakładach gastronomicznych w latach 19501964 (tabela 1, poz. 8 i 9) należy w pierwszym rzędzie wspomnieć o wysokim współczynniku dodatniej korelacji pomiędzy wysokością dochodów a wysokością obrotów, znacznie jednak wyższej dla pierwszego czterolecia niż dla drugiego, a zwłaszcza ostatniego sześcioletniego okresu. Wiąże się to niewątpliwie - w sytuacji niskich dochodów - ze znacznie niższymi zasobami wolnej gotówki w okresie pierwszym. Ludność przeznaczała bowiem prawie całość bieżących dochodów na zaspokojenie codziennych potrzeb pierwszego rzędu. W miarę zwiększania się możliwości i skłonności do oszczędzania pomiędzy tempem wzrostu dochodów a tempem wzrostu obrotów uwidaczniają się w ostatnich latach istotne nieraz rozbieżności. Są one zresztą wywołane nie tylko chęcią odłożenia części dochodów na cele konsumpcji przyszłej, lecz również stanem zaopatrzenia rynku w dobra trwałego użytku, na które w przypadku nie zaspokojonego popytu ludność rezerwuje walory pieniężne do chwili pojawienia się na rynku pożądanych artykułów w dostatecznej ilości i odpowiedniej jakości. Warto również podkreślić, że zwłaszcza od 1958 L znaczniej ustabilizowało się tempo wzrostu obrotów niż wzrostu dochodów, które nadal przejawia niekiedy znaczne wahania. Wskazywałoby to na zanikający wpływ gwałtowniejszego podniesienia dochodów na podobny wzrost skłonności do konsumpcji. Ludność część swych dodatkowych "niespodziewanych" dochodów woli raczej odkładać, niż w sposób nieprzemyślany wydatkować. Charakterystyczne są wyniki porównań wskaźników wzrostu dochodów i obrotów realnych w kolejnych trzech pięcioleciach w Poznaniu?:dochody obroty 1950 1959 1955 1964 196¥
9%
20%
45%
51%
«.' .

IWo
Zestawienie to wskazuje - abstrahując od przyczyn, o których była lub będzie jeszcze mowa - na całkowitą zmianę powyższych proporcji. O ile w pierwszych okresach wzrost dochodów był wolniejszy od wzrostu obrotów, o tyle w ostatnim pięcioleciu mamy do czynienia ze zjawiskiem wręcz odwrotnym. W mikroregionie, za jaki niewątpliwie należy uznać wyodrębniony duży ośrodek miejski, statystyczna zależność pomiędzy dochodami a obrotami jest w większym stopniu zakłócana wielorakimi względami, niż ma to miejsce w skali dużych obszarowo jednostek terytorialnych.
* Według innego źródła, tj. budżetów rodzinnych prowadzonych dla Poznania i województwa poznańskiego, udział wydatków na usługi wynosił w 1958 r. - 10,2%, w 1959 r. - 10,0%, w i960 r. - 11,6%, w 1961 r. 11,7%, w 1962 r. - 12,3% i w 1963 r. - 13,8%. Obliczono na podstawie "Biuletynów Statystyki Warunków Bytu" nr 3/59, ss. 50-53; nr 5/62, ss. 50-53; nr 8/62, ss. 69-78; nr 20/65, ss. 44-48; nr 21/65, ss. 44-48 oraz "Wyników Badań Budżetów Rodzinnych" za rok 1963, ss. 15-16 oraz 39-40. , Obliczono na podstawie tabeli 1, poz. 5 przedstawionej w artykule Z. Kra s i ń s ki, B. K w i s s a, Kształtowanie dochodów ludności Poznania, op. cit., oraz tab. 1, poz. 8 niniejszego artykułu.