W ACŁA W RADKIEWICZ
JEDNOŚĆ LOSÓW FABRYKI, MIASTA I REGIONU W 120 rocznicę powstania Zakładów Przemysłu Metalowego "H. Cegielski"
XAOWSTANIE i rozwój zakładów przemysłowych z reguły zależne jest od warunków istniejących w danym regionie, to znaczy od 'możliwości zaopatrzenia w surowce, uzyskania siły roboczej, wreszcie od możliwości zbytu. Wieloletnie dzieje Zakładów Przemysłu Metalowego "H. Cegielski" stanowią przykład szczególnie ścisłego powiązania losów fabryki z ekonomicznymi i społecznymi warunkami istniejącymi w przeszłości w Poznaniu i w Wielkopolsce.
Zakłady powstały - podobnie jak i wiele innych warsztatów i małych fabryczek - na przełomie pierwszej i drugiej połowy XIX wieku, dokładnie w 1846 r. Oprócz Hipolita Cegielskiego jednak tylko niewielu właścicieli było w stanie przekształcić swe warsztaty w większe przedsiębiorstwa, wykorzystując pomyślną w tym czasie koniunkturę dla przemysłu wytwarzającego sprzęt i narzędzia dla rolnictwa. Wielkopolska pozostając bowiem w tym czasie w ramach gospodarczego organizmu Prus, a później Niemiec skazana była na zachowanie wybitnie rolniczego charakteru swej gospodarki. Posiadała ona bowiem, ze względu na konkurencję silniejszego przemysłu niemieckiego, ograniczone tylko możliwości rozwoju przemysłowych gałęzi produkcji nie związanych bezpośrednio lub pośrednio z rolnictwem. Tak więc powstawały tu głównie z jednej strony przetwórnie surowców rolnych, a z drugiej - fabryczki dostarczające narzędzi i maszyn dla potrzeb rolnictwa, wchodzącego wówczas w stadium wzimożonej intensyfikacji. Powstanie fabryki, uwarunkowane wzrostem zapotrzebowania na rolniczy sprzęt, przede wszystkim ze strony większych gospodarstw, wiązało się jednocześnie w wyjątkowo dużym stopniu z osobistymi losami jej założyciela. Hipoli t Cegielski (1813-1868), pochodzący z ubogiej rodziny szlacheckiej, otrzymał wykształcenie przygotowujące go do zawodu nauczyciela. Po ukończeniu gimnazjum w Poznaniu odbył on studia filologiczne na uniwersytecie berlińskim i uzyskał stopień doktora, następnie uczył w poznańskim gimnazjum Marii Magdaleny filologii klasycznej i języka polskiego. Nauczycielska kariera Hipolita Cegielskiego została jednak przerwana przez wypadki, jakie miały miejsce w Poznaniu w 1846 r.; niewykonanie polecenia pruskich władz 
Wacław Radkiewicz
szkolnych w sprawie przeprowadzenia rewizji u podejrzanych o przechowywanie broni uczniów pociągnęło za sobą pozbawienie praw nauczycielskich. Zmuszony okolicznościami stał się on w 1846 r. założycielem i właścicielem początkowo sklepu z wyrobami żelaznymi, a w kilka lat,później warsztatów naprawczych narzędzi rolniczych. Warsztaty te mieściły się przy ulicy Butelskiej (obecnie Woźna), a następnie przeniesione zostały na ulicę Kozią. Zasadniczy zwrot w działalności przedsiębiorstwa nastąpił w 1855 r., kiedy według oświadczenia samego Hipolita Cegielskiego otworzył on "fabrykę machin i narzędzi rolniczych". W krótkim okresie lat 1846-1855 skromny sklep z wyrobami żelaznymi, w którym dla podniesienia dochodów przyjmowano do komisowej sprzedaży nawet takie artykuły, jak chmiel czy szpagat, przekształcił się w stosunkowo dużą, bo liczącą już około 80 pracowników, fabrykę. Data powstania przedsiębiorstwa zbiega się z przełomowym okresem w rozwoju wielkopolskiego przemysłu. Od połowy XIX wieku bowiem fabryki w coraz większym stopniu korzystają z siły pary, następuje unowocześnianie produkcyjnych urządzeń w wielu gałęziach przemysłu, zaczyna powstawać sieć kolejowa. Jednocześnie jednak w latach 1848-1860 nastąpiło zahamowanie polskiej inicjatywy gospodarczej, co było związane z sytuacją polityczną, jaka tu powstała po okresie Wiosny Ludów. Mimo to Hipolit Cegielski potrafił w tym czasie uczynić swój zakład produkcyjny największym przemysłowym przedsiębiorstwem w Wielkopolsce. O powstaniu i pomyślnym rozwoju fabryki w początkowym okresie jej istnienia zadecydowały głównie czynniki obiektywne, mianowicie wzrost zapotrzebowania rolnictwa na narzędzia pracy, j ak również poparcie udzielane fabryce przez polskich ziemian w postaci zamówień, a także kredytów przeznaczonych na jej rozbudowę. Nie mniej istotne znaczenie posiadały także osobiste walory Hipolita Cegielskiego jako kierownika fabryki i handlowca. W roku 1859 fabryka przeniesiona została na obszerniejszą posesję przy ulicy Strzeleckiej, co pozwoliło na znaczną rozbudowę przedsiębiorstwa i uruchomienia w nim pierwszej w Wielkopolsce odlewni żeliwa. Mieściła się tam ona, nota bene, aż do 1913 r. W roku 1855 było tam zatrudnionych 80 robotników, a w 1870 r. - już około 300. Jak na owe czasy narodzin przemysłu i nowego, kapitalistycznego systemu gospodarki był to wzrost bardzo poważny. Surowce, to jest żelazo i węgiel, sprowadzano głównie ze Śląska, ale część zapotrzebowania w tej dziedzinie pokrywano również importem aż z Anglii. Już od początku istnienia fabryka oferowała klientom szeroki wachlarz używanych w rolnictwie narzędzi pracy. Katalog wydany w 1858 r. zawiera bowiem opis ponad 80 różnych wyrobów. Znajdujemy tam więc przede wszystkim pługi i radła - podstawowe wówczas narzędzia rolnicze wytwarzane aż w siedemnastu różnych odmianach, w tym również dwu-, trzy-, cztero-, a nawet dziesięcioskibowe. W katalogu figurują ponadto zgłębiacze, spulchniacze, drapacze, brony, walce, obsypywacze, wypielacze. Oprócz nich także maszyny bardziej skomplikowane, jak siewniki, żniwiarki, młocarnie konne, sieczkarnie, śrutowniki, młynki pytlowe, parowniki, płuczki i sortowniki do ziemniaków, wreszcie kieraty. Osobno wskazać należy na wyprodukowaną po raz 
Lokomobila 8-10 KM z wyciąganą kotliną, produkcji Zakładów "H. Cegielski" w ubiegłym stuleciupierwszy w 1860 r. lokomobilę, która określona została przez ówczesną prasę jako "korona i tryumf wszelkich wyrobów tej fabryki". Współczesne pisma fachowe podkreślając solidne wykonanie i prostotę konstrukcji wyrobów wystawiały im w zdecydowanej większości pochlebną opinię. Rolnicze narzędzia pracy nie stanowiły jedynego działu produkcji fabryki.
Rozwój wielkopolskiego rolnictwa sprawił bowiem, iż powstały w tym czasie w Wielkopolsce korzystne stosunkowo warunki do rozwoju przemysłu rolno-spożywczego.
Wytwarzanie odpowiednich urządzeń zapoczątkowane zostało w fabryce po 1855 r. Wkrótce Hipolit Cegielski stał się dostawcą kompletnych wyposażeń dla młynów, olejarni, głównie jednak dla gorzelni; produkowano także różnej wielkości kotły i maszyny parowe przeznaczone na rozmaite cele. Jak widać więc już kilka lat po swym powstaniu fabryka była w stanie podjąć produkcję szeregu skomplikowanych jak na owe czasy urządzeń. Asortyment produkcji ocenić należy przy tym jako bardzo szeroki, fabryka była bowiem w tym czasie niewyspecjalizowana. Głównym odbiorcą fabryki było polskie ziemiaństwo, niekorzystny natomiast wpływ na warunki zbytu wywierała konkurencja niemieckiego przemysłu spoza Wielkopolski. Warto też odnotować, iż nie składały zamówień władze niemieckie, dyskryminując w ten sposób pod względem ekonomicznym polską fabrykę. W tych warunkach jest godne uwagi, że już około 1855 r. rozpoczął Hipolit Cegielski eksport swych wyrobów do Królestwa Polskiego, gdzie również mógł liczyć na poparcie patriotycznie nastawionego społeczeństwa. Znacznie mniejsze rozmiary posiadał wywóz wyrobów do innych, poza Królestwem, części państwa rosyjskiego, między innymi na Ukrainę. Fabryka utrzymywała ponadto stosunki handlowe z Galicją, Rumunią i jeszcze niektórymi innymi krajami południowo-wschodniej Europy. Za granicę wywożono głównie urządzenia dla fabryk przetwarzających płody rolnicze. Zasługuje 
Wacław Radkievnczna uwagę, iż pod względem wysokości obrotów z zagranIcą firma Hipolita Cegielskiego znajdowała się w drugiej połowie XIX wieku na pierwszym miejscu wśród wielkopolskich fabryk produkujących sprzęt rolniczy, a w pewnym okresie rozmiary eksportu niektórych maszyn rolniczych przewyższały nawet ilości tych wyrobów zbywanych na rynku miejscowym.
Od pługa koleśnego do młocarni własnej konstrukcji. Pierwsze narzędzia i maszyny produkowane w fabryce Hipolita Cegielskiego przy ul. Strzeleckiej w latach 1866---1880
Stosunki produkcji w fabryce Hipolita Cegielskiego nie różniły się w poważniejszym stopniu od sytuacji istniejącej w tej dziedzinie w innych przemysłowych zakładach Wielkopolski. Natężenie konfliktów klasowych w Poznańskiem było słabe, zarówno w porównaniu z Królestwem Polskim, jak też na tle stosunków panujących wówczas w Niemczech. Bardzo istotną rolę w tym względzie odegrał istniejący w Wielkopolsce specyficzny układ stosunków społeczno-narodowosciowych, występowanie silnych antagonizmów polsko-niemieckich sprzyjało bowiem rozwojowi społecznego solidaryzmu. Próby działalności nielegalnych organizacji robotniczych, a przede wszystkim strajk, który miał tu miejsce w 1872 r., były więc niewątpliwie poważnymi przejawami walki klasowej. Po szybkim i pomyślnym okresie rozwoju fabryka pod koniec XIX wieku zaczęła odczuwać coraz poważniejsze trudności finansowe, wynikające głów
nIe z ograniczonych możliwości uzyskania kredytu. O trudnej sytuacji zakładu Cegielskiego świadczyć mogą kilkakrotne propozycje wykupienia przedsiębiorstwa ze strony Niemców. Jedynym wyjściem, które mogło uratować w tym warunkach fabrykę od niechybnego bankructwa, było utworzenie towarzystwa akcyjnego i zdobycie w ten sposób dodatkowych kapitałów. Zmiana ta dokonała się w 1899 r. i fabryka przekazana została wówczas przez Stefana Cegielskiego, syna jej założyciela - Towarzystwu Akcyjnemu. W skład Towarzystwa wchodzili głównie polscy ziemianie kierujący się przy nabywaniu akcji w dużym, a być może nawet głównym stopniu pobudkami pozaekonomicznymi, mianowicie chęcią utrzymania i wzmocnienia polskiego stanu posiadania w zaborze pruskim. Kilkanaście lat później (1913) fabryka przeniesiona została na Główną, co pozwoliło na jej znaczną rozbudowę, a w następstwie - trzykrotny wzrost produkcyjnych możliwości. Nie uległa natomiast w tym czasie większym zmianom liczba zatrudnionych robotników, która wahała się do 1914 r. wokół 300 osób. Asortyment wyrobów fabryki mie uległ po 1900 r. także poważniejszym zmianom, zachowane bowiem zostały dwa podstawowe działy wytwórcze, mianowicie maszyn i narzędzi rolniczych oraz urządzeń dla przemysłu spożywczego. Okolicznością mającą wpływ na rozwój Zakładów, którą uwzględnić należy w pierwszym rzędzie przy ocenie społeczno-gospodarczego znaczenia działalności przedsiębiorstwa Hipolita Cegielskiego pod zaborem pruskim, był niski poziom uprzemysłowienia Wielkopolski i związany z tym brak poważniejszych tradycji w tej dziedzinie. Rozwój gospodarczy, ograniczony przede wszystkim do rolnictwa miał tu bowiem, jak wskazano, w dużym stopniu jednostronny charakter. Fabryka spełniała więc na tym obszarze nader ważną funkcję gospodarczą, przyczyniała się do mechanizacji rolnictwa i wzniesienia go na najwyższy - spośród wszystkich zaborów - poziom. Stanowiąc wyraz potrzeb ekonomicznych tej części polskich ziem, fabryka była więc przykładem zakładu przemysłowego szczególnie silnie związanego z gospodarką regionu. Wskazując na zasługi położone w walce o utrzymanie polskiego stanu posiadania, a tym samym również o zachowanie narodowego bytu Polaków w Wielkopolsce, uwzględnić należy, iż spośród trzech zaborców państwo pruskie, a potem Niemcy rozporządzały największą siłą ekonomiczną i najwyższym poziomem kultury materialnej. Potęga ta, której znaczenie w miarę postępu technicznego stale wzrastało, wykorzystywana była do pozbawienia Polaków gospodarczych podstaw egzystencji, a następnie - wynarodowienia.
Przejmując od Niemców niektóre metody gospodarczej działalności założona przez Hipolita Cegielskiego fabryka potrafiła w wielu przypadkach skutecznie przeciwstawić się znacznie silniejszej pod względem technicznym i finansowym obcej konkurencji. Fabryka, która wyrosła w trudnych warunkach ekonomicznych i społecznych, przygotowywała jednocześnie w pewnym stopniu przesłanki ograniczonej tylko wprawdzie w międzywojennym dwudziestoleciu gospodarczej samodzielności przyszłego państwa polskiego. 
Wacław Radkiewicz
II
Odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 r. oznaczało daleko idącą zmianę warunków działalności, przede wszystkim dlatego, że uległa bardzo poważnemu osłabieniu konkurencja ze strony przemysłu niemieckiego, a jednocześnie rozszerzyły się znacznie ramy .rynku zbytu, obejmującego' obecnie całe terytorium państwa. Bezpośrednim następstwem tych zmienionych warunków było wykupienie przez Towarzystwo Akcyjne w latach 1919-1920 kilku dużych zakładów przemysłu maszynowego, należących dotąd do N'emców. W wyniku tego główne oddziały fabryki ulokowane zostały na Wildzie i rozbudowane, a produkcyjny potencjał Zakładów w ciągu kilku lat wzrósł tym samym bardzo poważnie. Liczba pracowników bowiem, która po 1900 r. wynosiła około 300, w latach 1922-1923 przekroczyła 4000. Odpowiednio do tego dokonana została znaczna rozbudowa, a jednocześnie nastąpiły duże zmiany w asortymencie wyrobów. Szeroki asortyment maszyn i narzędzi rolniczych został początkowo utrzymany. Przewlekły kryzys, w jakim znajdowało się polskie rolnictwo w latach 1919-1939 sprawił jednak, iż wytwarzanie sprzętu rolniczego ze względu na ograniczony popyt zostało po kilku latach poważnie zmniejszone. Zajmowano się również w dalszym ciągu dostarczaniem wyposażenia dla zakładów przemysłowych, włączając w to kotły parowe i lokomobile. Głównym jednak działem produkcji wkrótce po 1920 r. stał się tabor kolejowy: od 1921 r. - wagony, a od 1926 r. - także parowozy. Podstawą uruchomienia tego działu była umowa zawarta w 1923 r. z polskim rządem i przewidująca dostawy znacznych ilości tego sprzętu. Zamówienia te zostały następnie poważnie zredukowane, co naraziło Zakłady na daleko niepełne wykorzystanie potencjału produkcyjnego, a w następstwie - na poważne straty. Z przewidzianych w umowie 1040 parowozów zamówiło Ministerstwo Kolei tylko 354, podobnie zmniejszone zostały zamówienia na wagony. Mniejsze znaczenie posiadała produkcja innych urządzeń i sprzętu metalowego, jak np. konstrukcji żelaznych, zbiorników do gazu, narzędzi itp. Bezpośrednio przed wybuchem wojny w 1939 r. rozpoczęto wytwarzanie obrabiarek i sprzętu wojskowego. W okresie międzywojennym (1919-1939) dokonywały się więc w krótkich odstępach czasu poważne zmiany w asortymencie produkcji Zakładów. Maszyny rolnicze bowiem przestały stanowić główny ich dział, ustępując miejsca wagonom i parowozom. Wreszcie w końcu okresu na pierwsze miejsce wysunęła się produkcja dla wojska i obrabiarki. Zmiany te stanowiły niekorzystne w zasadzie zjawisko, niwelowały one bowiem w dużym stopniu korzyści, jakie niósł postęp techniczny związany ze specjalizacją. Sytuacja zatrudnionych w Zakładach robotników, zależna od wielu czynników, związana była w szczególnie dużym stopniu z rozwojem gospodarczej koniunktury w Polsce. Ogólnie biorąc, okres ten przyniósł pewną poprawę sytuacji życiowej dla znacznej części pracowników. Do obniżenia standardu życiowego robotników zatrudnionych w Zakładach przyczyniało się jednak głównie występujące w latach kryzysu bezrobocie. Stanowiło to podstawową przyczynę społecznej radykalizacji znacznej części załogi. Najpoważniejszymi 
wystąpieniami były kierowane przez lewicowych działaczy robotniczych i członków działającej od 1921 r. komórki Komunistycznej Partii Polski strajki w maju i czerwcu 1926 r. i kwietniu 1934 r. Zakończyły się one jednak tylko częściowym spełnieniem postulatów robotników, żądających wypłaty zaległych płac i podwyżki zarobków.
A potem przyszła kolej na lokomotywy. Na zdjęciu parowóz TY 23
Głównie wskutek nie ustabilizowanych gospodarczych stosunków w Polsce, Zakłady znajdowały się przez wiele lat w trudnej, grożącej im nawet upadkiem sytuacji. Nadzieje na pomyślny rozwój, a w szczególności na zyski płynące z produkcji parowozów, okazały się nieuzasadnione. Sytuacja Spółki Akcyjnej "H. Cegielski" określona została w sprawozdaniu za 1934 r. następująco: "Pobudowane na podstawie umowy ze skarbem państwa olbrzymimi kapitałami fabryki lokomotyw i wagonów nie mogą w obecnych warunkach ani oprocentować włożonego kapitału, ani amortyzować urządzeń" (podkreślenie - W. R.). Bardzo poważnie - w porównaniu z okresem sprzed 1914 r. - zwiększony produkcyjny potencjał fabryki był więc wskutek kryzysów wykorzystywany w daleko niepełnym stopniu. Zjawisko to występowało także, rzecz zrozumiała, w całej gospodarce kraju. Istotne znaczenie w tym względzie ma również następujące stwierdzenie zawarte w sprawozdaniu Zarządu Spółki za 1932 r.: "Widoczne jest z tego, że nasz aparat fabrykacyjny nastawiony na potrójną produkcję pozwolił na związanie końca Z końcem produkując tylko Vs normalnej ilości towarów" (podkreślenie - W. R.). Żywiołowy przebieg koniunktury utrudniał więc przedsiębiorstwu w bardzo poważnym stopniu racjonalne gospodarowanie. Mimo to jednak Zakłady zdołały przekształcić się w tym czasie w jeden z największych w Polsce zakładów przemysłowych. Stosunkowo daleko posunięty gospodarczy interwencjonizm kapitalistycznego państwa w latach 1918-1939 stanowił niewątpliwie jeden z najważniejszych lub też nawet głównych czynników rozwoju Zakładów. W gospodarczym organizmie Polski odgrywały zarazem Zakłady znacznie większą rolę niż w państwie niemieckim w latach zaboru. To, że przedsiębiorstwo 
Wacław Radkiewicz
Montaż pierwszych wagonów osobowych w budującej się jeszcze fabryce
przetrwało przez lata kryzysu i poważnie się rozbudowało, nie może być jednak, rzecz jasna, przypisywane wyłącznie czynnikom obiektywnym. W dużym stopniu bowiem przyczynili się do tego również ludzie sprawujący w fabryce w tym okresie kierownicze funkcje. Ich zdolności techniczne, organizacyjne i handlowe sprawiły zarazem, że Zakłady cieszyły się zasłużoną sławą "solidnej firmy" . Okres hitlerowskiej okupacji w latach II wojny światowej (1939-1945) nie może być rozpatrywany w historii Zakładów jako kontynuacja poprzedniej działalności. Zakłady przeszły wówczas na własność hitlerowskiego państwa, władze okupacyjne dokonały tu następnie znacznej koncentracji produkcji wojennej. Nalot bombowy dokonany przez sojusznicze lotnictwo na wiosnę 1944 r. zadał następnie fabrykom dotkliwe straty,. co zmusiło okupacyjne władze do przeniesienia części pracowników i wyposażenia do innych miejscowości.
III
Powstanie ludowego państwa i zmiana ustroju społeczno-gospodarczego w 1945 r. stworzyły w Polsce korzystne warunki do szybkiego rozwoju sił wytwórczych. Uspołecznienie podstawowych środków produkcji i powstała na skutek tego możliwość gospodarczego planowania stanowiły niezbędne przesłanki rozbudowy przede wszystkim tych gałęzi przemysłu, od których 
Gmach dyrekcji Zakładów Przemysłu Metalowego "H. Cegielski"zależał szybki rozwój pozostałych dziedzin gospodarki narodowej. Zakładom przypadała więc szczególnie ważna i odpowiedzialna funkcja w systemie socjalistycznej gospodarki. Faktyczne przejęcie Zakładów na własność państwa nastąpiło z chwilą wyzwolenia Poznania w lutym 1945 r. W ślad za tym następowała szybka rozbudowa Zakładów, które w 1945 r. liczyły 7000 pracowników, a w 1952 r. - już bez mała 15 000, wykazując w następnych latach pewne wahania. Inwestycje dokonane w wyniku bardzo poważnych nakładów finansowych, a także przyłączenie kilku istniejących już w Poznaniu fabryk spowodowały awans Zakładów (składających się właściwie z szeregu dużych fabryk) do największych w kraju kombinatów przemysłowych. Fabryki te, jak też inne samodzielne jednostki pełniące funkcje pomocnicze (wydział remontowy, energetyczny) otrzymały szeroki stosunkowo zakres samodzielności. Najbardziej syntetycznym odbiciem rozwoju Zakładów w tym czasie był wzrost znajdujących się w ich posiadaniu środków trwałych i obrotowych, a więc majątku, który w latach 1939-1960 powiększył się około 2,5 raza. Innym kryterium wzrostu potencjału produkcyjnego jest wielkość zużycia energii elektrycznej, które już w latach 1945-1955 uległo bez mała trzykrotnemu powiększeniu. Dokonujący się w szybkim tempie rozwój Zakładów znajdował swe ostateczne odbicie we wzroście produkcji. J ej wartość w latach 1949-1960 powiększyła się przeszło trzykrotnie, przy czym przeciętny przyrost roczny war
Wacław Radkiewicz
2 - f · [ee
. m y * . I .
w We] J
- 4 %#
, · ........ . lIT HHIIJ;
*#l ,
Wagon osobowy 66 W produkowany w Zakładach Przemyślu Metalowego "H. Cegielski"tości wynosił w tym czasie aż 18°1». Udział różnych wyrobów w produkcji kształtował się jednak różnie w poszczególnych latach. Parowozy, stanowiące od początku do 1957 r. główny, obok wagonów, "asortyment Zakładów, reprezentowały mimo stałego spadku (1946 r. - 50°10, 1956 r. - 15°/0) bardzo poważny odsetek całej produkcji. Udział wartości wagonów wynosił 20-30°1», a nawet 40°1» jej wartości. Na obrabiarki przypadało mniej niż 10°/0. Struktura produkcji odznaczała się więc do 1960 r. wyraźną przewagą kolejowych środków transportu, to jest parowozów i wagonów, na nie przypadało bowiem 50-60°1» wartości całej produkcji. Ogółem do 1964 r. wyprodukowano 1752 parowozy (z czego 903 na eksport), tym samym Zakłady dostarczyły w tych latach bez mała ffJ/» wszystkich parowozów zbudowanych w tym czasie w Polsce. Wagonów osobowych wyprodukowano 5864 (4328 na eksport), obrabiarek - 16 450 (2665 na eksport). Dostarczając znacznych ilości taboru kolejowego oraz innych maszyn i urządzeń na potrzeby gospodarki kraju, Zakłady stały się jednym z najpoważniejszych w Polsce eksporterów w dziedzinie przemysłu maszynowego. Wartość produkcji eksportowej w 1964 r. wyniosła bowiem przeszło 51 % całej produkcji towarowej Zakładów. Wyrobom przeznaczonym dla zagranicznego odbiorcy stawiane są, jak wiadomo, szczególne wymagania. Zadania w tej dziedzinie nakładały więc na dyrekcję przedsiębiorstwa poważne obowiązki zarówno pod względem jakości, jak też terminu dostaw i wymagały dla ich pełnego wykonania dużych niekiedy wysiłków. Produkcja eksportowa odegrała zarazem istotną rolę przy równoważeniu handlowego bilansu Polski, 
a szczególnie duże znaczenIe posiadały dostawy za granicę taboru kolejowego; w tym zwłaszcza czasie, gdy poziom polskiego przemysłu nie pozwalał . .. .
Jeszcze na szersze rOZWInIęCIe wywozu.
Głównym jednak wydarzeniem W najnowszej historii Zakładów było podjęcie produkcji silników okrętowych dużej mocy. Odpowiednia decyzja, jaką powzięto w 1956 r., została spowodowana zaprzestaniem produkcji parowozów, na które zapotrzebowanie od pewnego czasu stale się zmniejszało. W tym samym czasie powstała pilna potrzeba zastąpienia produkcją własną - silników importowanych dotąd z krajów zachodniej Europy i przeznaczonych do budowanych w Polsce statków pełnomorskich. Produkcja tych maszyn oparta została na licencji zakupionej w szwajcarskiej firmie Sulzer, a następnie także duńskiej firmie Burmeister i Wain. Już jednak w 1957 r. zbudowano w Zakładach mniejszy co prawda silnik doświadczalny, jako rezultat pracy konstrukcyjnej polskich inżynierów. Przygotowanie warunków do produkcji tych wielkich i bardzo skomplikowanych urządzeń w Zakładach, które wykonywały poprzednio tylko pewiną ilość maszyn parowych przeznaczonych do napędu rybackich trawlerów, wymagało poważnych inwestycji w dotychczasowej fabryce parowozów, a właściwie jej przebudowy. Konieczne było także odpowiednie techniczne przeszkolenie zatrudnionych tam pracowników. W rezultacie jednak już w 1960 r. wytwarzano w Zakładach 98°10 wszystkich niezbędnych części do silnika, których łączna licziba wynosiła aż 3700 szituk, a do roku 1964 wyprodukowano 85 tzw. silników głównych i 212 agregatowych. Tym samym Zakłady Przemysłu Metalowego "H. Cegielski" znalazły się w 1965 r. na liście producentów tych urządzeń na dziewiątym miejscu w skali światowej, obok znanych od szeregu lat i panujących na rynkach światowych potężnych firm japońskich, zachodnioniemieckich, duńskich i szwedzkich. W ciągu niespełna dziesięciu lat dokonała się więc w Zakładach rewolucja techniczna, stawiając je w czołówce światowego przemysłu maszynowego. Konsekwencją tak szybkiego rozwoju było nadanie Zakładom w 1964 r. uprawnień do samodzielnego prowadzenia eksportu w tej gałęzi produkcji; szczególnie skomplikowane problemy techniczne wymagały bowiem tu bezpośredniego kontaktu dostawcy z odbiorcą. W wyniku inwestycji dokonanych głównie w związku z podjęciem nowej produkcji, a także na skutek modernizacji urządzeń wytwórczych przeprowadzonej w pozostałych fabrykach, Zakłady posiadają techniczne wyposażenie stawiające je nie tylko w rzędzie największych fabryk przemysłu maszynowego w Polsce. Dorównują one bowiem także pod wieloma względami podobnym nowoczesnym zakładom istniejącym za granicą. W dwudziestoletnim okresie rozwoju (1945-1965) produkcja Zakładów zwiększyła się w porównaniu ze stanem z 1939 r. dwadzieścia sześć razy, osiągając roczną wartość około 2200 min złotych. System zarządzania przemysłem, jaki ukształtował się w Polsce w latach powojennych i utrzymywał do 1956 r., w poważnym stopniu ograniczał ekonomiczną, a nawet techniczno-produkcyjną samodzielność Zakładów. Zmiany, które nastąpiły w latach 1956-1958, rozszerzyły znacznie uprawnienia dy
Wacław Radkiewicz
Zakłady Przemysłu Metalowego "H. Cegielski". Fabryka silników agregatowych
rekcji i przyniosły daleko idące uniezależnienie od władz nadrzędnych. Dotyczyło to nie tylko kwestii organizacyjnych, technologii produkcji, polityki kadrowej, zwiększył się bowiem również zakres samodzielności ekonomicznej. Zmiany te stały się jednym z czynników stabilizacji -wewnętrznej w Zakładach i podniesienia autorytetu ludzi, którzy kierują skomplikowanymi procesami produkcyjnymi i ekonomicznymi, a jednocześnie odpowiedzialni są za rezultaty działalności kombinatu i wyniki pracy kilkunastotysięcznej załogi. Stabilizacja, jaka nastąpiła w tym względzie - obok czynników innych, obiektywnych - wywarła niewątpliwie szczególnie korzystny wpływ na rezultaty działalności Zakładów w ostatnim okresie. Przemiany ustrojowo-społeczne, jakie zaszły w Polsce po 1945 r., stworzyły korzystne warunki do podniesienia życiowego poziomu pracowników Zakładów, mimo to iż poprawa warunków materialnych nie występowała.równomiernie we wszystkich latach. Oprócz płac podstawowych, istotny wpływ na możliwości zaspokojenia potrzeb załogi wywierał fundusz zakładowy, przeznaczony na nagrody i cele socjalne. Po roku 1957 kształtował się on corocznie w wysokości 25-50 min zł i stanowił bezpośrednie odbicie osiąganych wyników ekonomicznych. Fundusz ten pozwolił m. in. na stopniowe rozwiązywanie najważniejszego niewątpliwie problemu bytowego załogi, jakim jest kwestia mieszkaniowa. Środki pochodzące z tego źródła umożliwiły również wyposażenie zakładowego szpitala na sto łóżek, a ponadto utworzenie innych 
P*
..
SHHD
A. . fff fff fff fff fff fff A. III lU;)JC :? I
Klub Techniki i Racjonalizacji w Zakładach Przemysłu Metalowego "H. Cegielski" l[HH Butlynek mieszkalny wybudowany przez Zakładową Spółdzielnię Mieszkaniową na osiedlu Dębieć
3 Kronika miasta Poznania 4 
Wacław Radkiewicz
'przyzakładowa Szkoła Zawodowa
obiektów socjalnych, jak trzy przedszkola, dwa żłobki, trzy placówki kolonijne itp. W Zakładach, w których życiem politycznym załogi kieruje Komitet Zakładowy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, działa ponadto i pomyślnie rozwija się szereg organizacji zawodowych i społecznych, które wpływają na kształtowanie się nowej postawy pracowników. Obecny stan i możliwości produkcyjne Zakładów nie oznaczają bynajmniej, iż rozwój ich został zakończony. Najbliższe lata bowiem przynieść mają dalszy wzrost ich wytwórczych możliwości. Wzrost ten będzie jednak posiadał głównie nie "ekstensywny", lecz "intensywny" charakter. Oznacza to, że decydujące znaczenie posiadać będzie unowocześnianie wyrobów i podnoszenie wydajności pracy . Jedną z najbardziej podstawowych liczb dotyczących najbliższej przyszłości jest planowany wzrost liczby produkowanych koni mechanicznych w silnikach okrętowych, służących do napędu głównego (1966 r. - 320 tys., 1970 r. - 515 tys.). Przewiduje się ponadto produkcję lokomotyw spalinowych o mocy 1700 KM i wyżej. W budowie znajduje się odlewnia żeliwa w Śremie, która będzie stanowić nową fabrykę Zakładów. 
Stały w zasadzie rozwój Zakładów po 1945 r. szedł jednak w parze z dość poważnymi trudnościami, które traktować należy, ogólnie biorąc, jako typowe dla szybko rozwijającego się przemysłu socjalistycznego państwa. Społeczna własność środków produkcji, tworząc możliwości planowania gospodarczego i racjonalnego wykorzystania sił wytwórczych, nie rozwiązała bowiem jeszcze w pełni wszystkich problemów związanych z funkcjonowaniem nowego systemu ekonomicznego. Ostatnie lata historii Zakładów nasuwają również porównania z tym okresem, gdy stanowiły one przedsiębiorstwo kapitalistyczne. W szczególności widoczne jest, że tempo rozwoju po 1945 r. było szybsze i - co nie mniej ważne - posiadało ono w przeciwieństwie do lat 1918-1939 stały i równomierny w zasadzie charakter. Istnieją ponadto istotne różnice pomiędzy żywiołowymi wahaniami kapitalistycznej koniunktury, powodującymi, iż liczba pracowników w Zakładach spadała w niektórych latach poniżej połowy stanu poprzedniego, a przyczynami utrudniającymi pełne wykorzystanie produkcyjnej zdolności Zakładów w gospodarce socj alistycznej . U sunięcie tych przyczyn leży niewątpliwie w zakresie możliwości przedsiębiorstwa i odpowiednich władz gospodarczych.
W rozwoju Zakładów Przemysłu Metalowego "H. Cegielski", które w ciągu swej długiej stosunkowo historii podlegały różnym kolejom losu, nastąpił zasadniczy zwrot, gdy znalazły się one w zmienionych warunkach społeczno-ekonomicznych. Znalazły się one bowiem w rzędzie największych w Polsce Ludowej zakładów przemysłu maszynowego o potencjale produkcyjnym wielokrotnie przewyższającym przedsiębiorstwo sprzed 1939 r. Na gruncie starego wyposażenia technicznego, a w pierwszym rzędzie dzięki wielu pracownikom, posiadającym wysokie kwalifikacje zawodowe, wyrosły więc właściwie nowe Zakłady. Jest to zarazem nowe przedsiębiorstwo, jeśli chodzi o jego społeczną organizację i zespół czynników, które stanowią konsekwencję faktu, iż "Cegielski" stał się własnością socjalistycznego państwa. Tym niemniej założona sto dwadzieścia lat temu przez Hipolita Cegielskiego fabryka posiada także swoją chlubnie zapisaną kartę w historii polskiego przemysłu. Istnienie dużej fabryki przemysłu maszynowego miało bowiem szczególne znaczenie w kraju i dzielnicy, nie posiadających tradycji w tej dziedzinie. Jeśli więc założyciel fabryki mógł przed stu laty stwierdzić: "Historia narzędzi rolniczych w okolicy Poznania w ostatnich lat dziesiątku jest nieomal historią mojego w tej gałęzi przemysłu", to dodać można do tego, że po dzień dzisiejszy historia przemysłu Wielkopolski to przede wszystkim dzieje Zakładów noszących jego imię. Znaczenie przedsiębiorstwa przekroczyło jednak już od lat kilkudziesięciu gospodarcze granice tego regionu. Jeśli bowiem w warunkach zaboru pruskiego działalność jego ograniczona była w zasadzie do Wielkiego Księstwa, to w latach 1919-1939 Zakłady były już jednym z głównych w Polsce producentów taboru kolejowego i przemysłowych środków produkcji. Wreszcie w ostatnim okresie poważna część produkcji Zakładów jest przeznaczona naa* 
Wacław Radkiewiczzbyt za granIcą. Rozwój fabryki niósł też ze sobą zmiany w asortymencie jej wyrobów. Do roku 1918 produkowała ona głównie rolnicze narzędzia pracy, a następnie pierwsze miejsce zajął tabor kolejowy. I wreszcie, jeśli w 1860 r. pisano, iż wyprodukowanie lokomobili stanowi "koronę i tryumf' wyrobów fabryki, to w 1960 r. możemy to odnieść do silników okrętowych. W okresie zawartym pomiędzy tymi dwiema datami mieści się długa i żmudna nieraz droga postępu technicznego, a zarazem wysiłek wielu tysięcy zatrudnionych w Zakładach robotników. Dzieje Zakładów stanowią złożone zjawisko nie tylko zresztą z ekonomicznego punktu widzenia. Tym niemniej - nie zapominając o przeszłości, kiedy fabryka stanowiła teren ostrej nieraz walki klasowej - wydaje się słuszne, że nosi ona w zmienionych warunkach społecznych imię swego założyciela tak ściśle związanego z działalnością mającą na celu utrzymanie gospodarczej samodzielności i bytu narodowego Polaków pod zaborem pruskim.
Artykuł został oparty na szerszych badaniach przeprowadzonych przez autora nad działalnością fabryki w jej przeszło stuletnim okresie istnienia. Zob.: W. R a d k i e w i c z , Dzieje Zakładów H. Cegielski (1848-1980). Studium ekonomIczno-hIstoryczne. Poznań 1962.