JAN W ĄSICKI
DWADZIEŚCIA LAT WYDZIAŁU PRAWA UNIWERSYTETU im. ADAMA MICKIEWICZA (1945 1965)
W MAKCU 1945 roku, w dymiącym jeszcze po pogorzeli wojennej 1 zniszczonym Poznaniu rozpoczął swoją działalność po pięcioletniej przerwie okupacyjnej Wydział Prawa Uniwersytetu Poznańskiego. Data ta otwiera nowy okres w jeigo rozwoju, związany ściśle z rozwojem Polski Ludowej. Z tego też względu wyodrębniłem w jego dwudziestoletniej przeszłości trzy okresy: pierwszy 1945-1950, drugi 1951-1956 i trzeci 1957-'1965.

Wydział Prawa Uniwersytetu Poznańskiego rozpoczął swoją działalność 7 V 1919 r. na Ziemi Wielkopolskiej, która nie posiadała do tego czasu żadnej wyższej uczelni. Zakresem działania objął on ziemie zaboru pruskiego w najszerszym słowa znaczeniu, tj. województwa poznańskie i pomorskie, a znaczna część studentów pochodzących z Górnego Śląska świadczyła, że i tam sięgały jeko wpływy K Zasięg ten narzucił zarówno tematykę prac naukowo-badawczych, jak i kierunki ekspansji na Ziemie Zachodnie, które po roku 1918 nie znalazły się w granicach ówczesnej Polski. Potrzeby gospodarcze Wielkopolski, Pomorza i Śląska narzuciły również swoistą koncepcję Wydziału i konieczność powołania do życia obok sekcji prawniczej także ekonoimiczno-polityczną. Był to w owym czasie jedyny w Polsce tak ukształtowany Wydział, a jego charakter uzewnętrzniał się nazwą: Wydział Prawno- Ekonomiczny. W latach 1919-1939 wyłoniła się również koncepcja utworzenia trzeciej sekcji, morsko- kolonialnej, ale względy budżetowe stanęły temu na przeszkodzie. Myśl ta nurtowała jeszcze w 1945 r., a śladem jej było powołanie do życia komisji dla zorganizowania Studium Morskiego 2 . Wspomnieć też należy, że profesorowie Wydziału byli współzałożycielami i kierownikami katedr nowo
1 Bardziej szczegółowe dane liczbowe dotyczące Wydziału Prawa U niwersytetu Adama Mickiewicza znaleźć można w artykule Kazimierza K o l a ń c z y k a , Wydział Prawa Uniwersytetu Poznańskiego (1919-1959). "Ruch Prawniczy i Ekonomiczny i Socjologiczny" R. XXI, z. 2.
'K. Kolańczyk. op. cit., s. 3. Nawiązywano tu prawdopodobnie do działającego w okresie okupacji w obrębie Tajnego Uniwersytetu Ziem Zachodnich "Instytutu Morskiego". Patrz Władysław K o wal e n k o , Tajny Uniwertytet ziem Zachodnich - Unituersutet Poznański 1940-1945, Poznań 1961, s. 32.

Jan Wąsickiutworzonej w 1927 r. Wyższej Szkoły Handlowej, późniejszej Akademii Handlowej, a więc i w dziedzinie tworzenia. nowych ośrodków naukowych brali żywy i bezpośredni udział. Terror hitlerowski przyniósł Wydziałowi dotkliwe straty w ludziach i materialne.
Zginęli w latach 1939-1945 profesorowie: Romuald Paczkowski i Bronisław Stelmachowski, docenci: Janusz Libicki i Kniat i Wielu innych 3. Pozostali, wysiedleni lub Ukrywający się na terenie tzw. Generalnej Guberni, nie przerwali pracy naukowej i dydaktycznej. Tajne nauczanie w latach okupacji hitlerowskiej stanowi chlubną kartę w historii Wydziału. Zorganizowany został w raimach Tajnego U niwersytetu Ziem Zachodnich Wydział Prawa, w którego gronie znaleźli się pracownicy naukowi i asystenci Wydziałów Prawa Uniwersytetów Warszawskiego i Poznańskiego. Z chwilą gdy komplety prawnicze odłączyły się, pozostała w nim sekcja ekonomiczna tworząc odrębny Wydział *. 15 V 1945 r. rozpoczęła się normalna praca dydaktyczna na obydwu sekcjach Wydziału. Liczba studentów w pierwszych latach powojennych przedstawia tabela l.
Obok pracy dydaktycznej rozpoczęła się ożywiona praca nad wykształceniem kadry naukowej. W pierwszym powojennym roku akademickim 1945 zakończone zostały rozpoczęte w latach 1940-1944 przewody habilitacyjne. Było ich ogółem osiem, z tego cztery obecnych profesorów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza 5. W następnych latach akademickich do roku 1950/51 odbyło się łącznie dziesięć dalszych przewodów habilitacyjnych 6. Znaczna też była liczba doktoratów. W latach 19451951/52 uzyskało ten tytuł naukowy 61 osób. Stopień doktora nauk ekonomiczno-politycznych uzyskało 16 osób 7.
Sprawy organizacyjno-dydaktyczne nie były jednak głównym nurtem pierwszego okresu działalności Wydziału. Wobec zadań, jakie stanęły przed Polską Rzecząpospolitą Ludową opierającą swe granice zachodnie o Odrę i Nysę, konieczność zasiedlenia Ziem Odzyskanych, ich gospodarczej odbudowy, a wreszcie wpojenia w społeczeństwo polskie przekonania o ich historycznej przynależności znalazła żywy oddźwięk wśród pracowników Wydziału i na długie lata ukierunkowała problematykę badawczo-naukową katedr. Poznańskie środowisko prawnicze było do tego w pewnym stopniu przygotowane ze względu na tradycje naukowe W tej mierze. Ten kierunek badawczy nie zamarł również w latach okupacji hitlerowskiej, a przeciwnie -. był rozwijany w Warszawie i Krakowie, gdzie istniały warunki do częściowego choćby korzystania z bibliotek i archiwów i gdzie skuipiła się znaczna liczba wysiedlonych z Poznania pracowników naukowych. Tam powstały pierwsze prace o aktualnej wówczas problematyce polsko-nieinieckiej, tam też opracowano koncepcję planowych badań, które w 1945 r. zaczęły się urzeczywistniać w powołaniu do życia Instytutu Zachodniego w Poznaniu. Na jego czele stał aż do swej śmierci w 1955 r. profesor Wydziału Prawa, Zygmunt Wojciechowski. Instytut skupił znaczną liczbę pracowników, którzy niejednokrotnie rezygnowali ze swych własnych prac badawczych na korzyść- opracowań, które były wtedy najbardziej palące. Powstało wówczas wiele prac autorstwa Janusza De
3 Uniwersytet Poznański 1939, 1945, Poznań 1946, s. 63.
4 B. L e ś n o d o r s ki, Wł. S o b o c i ń s ki, J. S a w i c ki, Studia Z dziejów Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1963, s. 196. Także Wł. K o wal e n k o , op. cIt., s. 28. s Dotyczy to Floriana Barcińskiego , Józefa Zdzitowieckiego.
5 "Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za s. 138. 7 "Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za lata 1945, 1954/55", s. 84.

Czekaiskiego , Zdzisława Kaczmarczyka i Jana , lata akademickie 1945-195 /55", Poznań 1958, Jlat
Wydziału
Prawa
U AM
(1945-1965)
Tabela l
LICZBA STUDENTÓW WYDZIAŁU PRAWA W LATACH 1945-1948/49
Sekcja Prawa Sekcja EkonomicznoRok - Polityczna akademicki Liczba W tym Razem studentów I ro ku Liczba studentów na 1945 1233 952 302 281 1945/46 2034 1506 785 528 1946/47 2264 1463 721 801 1947/48 2178 1418 571 760 1948/49 2712 1666 681 1046
resiewioza, Zdzisława Janowicza, Zdzisława Kaczmarczyka, Alfonea Klafkowskiego, Edmunda Kolańczyka, Karola Mariana Pospieszaiskiego, Władysława Rusińskiego, Michała Sczanieckiego, Zygmunta Wojciechowskiego, Jana Zdzitowieckiego dotyczących stosunków polsko-niemieokich lub okresu okupacji 1939-1945. Czynny był też udział pracowników Wydziału przy ustalaniu opolskich nazw miejscowości na Ziemiach Zachodnich. Pod koniec 1945 r. powstała sekcja zagadnień współczesnych Niemiec, w której czynną rolę odgrywał prof. dr Alfons Klafkowski. Zapoczątkowała ona prace badawcze nad aktualną sytuacją w Niemczech, a pracę omawiające okupację niemiecką w świetle praw narodów czy podstawy prawne igranicy na Odrze i Nysie były pierwszymi w literaturze prawa 'międzynarodowego. Wspomnieć' należy też o sekcji dokumentacyjnej przekształconej w sekcję badania dziejów okupacji, w ramach której ukazała się seria Documenta Occupationis Teutonicae 8. Profesorowie Wydziału: Stanisław Kasznica, Marian Zimmermann, Alfons Klafkowski, dr Tadeusz Nowicki oraz dr Jan Hubert byli współzałożycielami i redaktorami wydawnictwa pL Administracja i samorząd na Ziemiach Odzyskanych przeznaczonego dla organizującej się na tych ziemiach administracji. Zamieszczane tam artykuły i komentarze w dużej mierze przyczyniły się do wyjaśnienia szeregu skomplikowanych zagadnień, jakie nasuwały się w związku z organizacją administracji na tych ziemiach. Czasopismo to przetrwało do 1948 r., a dziś stanowi chlubną kartę w działalności Wydziału w sprawie scalania Ziem Odzyskanych z resztą kraju.
W roku 1948 ukazał się I tom "Czasopisma Prawno-Historycznego", którego redakcja spoczywała ipoczątkowo całkowicie w ręku poznańskich historyków prawa, a od II tomu także prof. Karola Koranyiego z Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika. Posiadanie tego rodzaju czasopisma w dużej mierze przyczyniło się do rozwoju badań historycznoprawnych w ośrodkach uniwersyteckich. Aktywność Wydziału przejawiała się również na polu działalności organizacyjno-badawczej w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk. Pracownicy Wydziału pełnili tam kluczowe funkcje prezesa i sekretarza generalnego, kierownika biura, przewodniczących i sekretarzy kilku komisji. Stworzono dizięki temu szersze możliwości wydawnicze, ale z drugiej strony przyczyniło się to do zachwiania
"Instytut Zachodni w Poznaniu 1945-60". Zarys działalności.

Jan Wąsickiproporcji na rzecz prac historycznoprawnych. Nie było to jednak w tym okresie specyfiką Wydziału Prawa w Poznaniu, ale zjawiskiem ogólnokrajowym, które wystąpiło z całą siłą po roku 1948. Już wtedy jednak dało się zauważyć ucieczkę pewnej części pracowników naukowych z katedr prawa pozytywnego do problematyki historycznej. Wiązało się to ze stopniowymi przemianami ideologicznymi i metodologicznymi, jakie następowały w życiu społecznym, a które w nauce znalazły najbardziej wierne odzwierciedlenie. Rozpoczął się bowiem okres dyskusji światopoglądowych i ideologicznych. Stopniowo katedry poczęły zmieniać tematykę prac i stosować metodologię marksistowską. Pierwszy okres pracy Wydziału poświęcony był odbudowie ze zniszczeń i uzupełnieniu strat personalnych oraz pracy naukowej, ściśle związanej z ówczesnymi potrzebami polskiej rzeczywistości politycznej. Są to bezsprzeczne zasługi Wydziału, który wykazał niesłychaną żywotność przygotowując się do swych zadań jeszcze w okresie okupacji. Wykazał też umiejętność łączenia pracy naukowej z konkretnymi potrzebami życia państwowego. Było to największe osiągnięcie Wydziału i stanowi chlubną kartę w jego historii. Mimo wielu różnic w poglądach politycznych i postawach ukształtowanych w latach międzywojennych 19191939 starali się pracownicy naukowi, nieraz już starsi wiekiem, znaleźć swe właściwe miejsce i miejsce Wydziału w trudnej początkowo sytuacji Polski Ludowej. Ich praca dla Ziem Odzyskanych była tego najlepszym dowodem.

II
Drugi okres w życiu Wydziału (1951-1956) Wląze się ściśle ze zmianami w organizacji studiów oraz reformą szkolnictwa wyższego. Łączyło się to ściśle z przemianami politycznymi i społeczno-gospodarczymi, zachodzącymi w tym czasie w Polsce, które wymagały szybkiego i terminowego kształcenia kadr. Powołano w tym czasie nowe szkoły wyższe wyłonione z wydziałów uniwersyteckich, a dwusekcyjny Wydział Prawno-Ekonoimiczny został zamieniony na Wydział Prawa 9 . Sekcja ekonorniczno-poMtyczna uległa likwidacji. Potrzeby praktyki budownictwa socjalistycznego podyktowały konieczność zmiany dotychczasowego systemu studiów. Wprowadzono studia dwustopniowe oraz planową rekrutację na studia prawnicze, a w związku z tym egzaminy wstępne, plany szkolenia, ograniczenie pracy zarobkowej studentów przy rozbudowie różnych form pomocy materialnej, wreszcie dyscyplinę studiów . Utworzone też zostało w tym czasie przy U niwersytecie Studium, Wojskowe. Studia dwustopniowe wprowadzono z początkiem roku akademickiego 1949/50.
Już jednak l VII 1932 r. wprowadzono na powrót czteroletnie studia jednolite, obejmując nimi także studentów II roku, tak że w roku akademickim 1954/55 ten system obowiązywał na wszystkich latach studiów. Po- raz pierwszy więc na wszystkich latach obowiązywał jeden program nauczania. Liczba studentów przy nowych wymogach stopniowo, ale widocznie zmniejszała się (tabela 2). Zmniejszająca się liczba studentów (głównie na I roku) była wynikiem ustalania limitów rekrutacyjnych i zmniejszonego napływu kandydatów. Rozpoczynała bowiem studia młodzieży roczników wojennych ([940-1944) znacznie mniej licznych. Położono jednak silny nacisk na dyscyplinę studiów, zwiększono wymiar ćwiczeń, pragnąc w tein sposób zmniejszyć odsiew i odpad studentów. Okres
· Zarządzenie Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego z 27 XI 1949 r.

Tabela 2
LICZBA STUDENTÓW WYDZIAŁU PRAWA W LATACH 1949/50-1954/55*
Rok akademicki Liczba studentów W tym na I roku 1949/50 1588 ' 477 1950/51 1369 326 1951/52 1173 251 1952/53 666 171 1953/54 545 · 189 1954/55 637 174
* Dodać należy do tego jeszcze ostatnie dwa lata ekonomii politycznej, licząc w roku akademickim 1949/50 - 406 studentów, a w roku 1950/51 - 221 studentów.
ten charakteryzuje się coraz bardziej różnorodnymi formami pracy dydaktycznej i wychowawczej. Wprowadzono podział na grupy studenckie, opiekunów grup i lat. Powołano też pierwsze na Wydziale Rady Pedagogiczne, które szczególnie na I roku studiów pod kierownictwem prof. Mariana Zygmunta Jedlickiego funkcjonowały niezwykle sprawnie. Obowiązki nałożone na studentów były
Tabela 3
SPRAWNOŚĆ SZKOLENIA W LATACH AKADEMICKICH 1945/46-1963/64
Rok Zarejestrowarozpoczęcia nych na U zyskali 0/ Rok ukończenia studiów I roku dyplomy /0 studiów Studia czteroletnie prawnicze i ekonomiczne 1945/46 785 187 23,8 1948/49 1946/47 721 285 39,5 1949/50 1947/48 571 309 54,1 1950/61 1948/49 681 356 52,3 1951/52 Absorwenci r 1949/50 477 246 51,6 1951/52 1950/51 326 224 68,7 1952/53 Studia czteroletnie 1951/52 251 164 65,6 1954/55 1952/53 171 104 60,8 1955/56 1953/54 189 87 46,0 .1956/57 1954/55 174 130 74,7 1957/58
Studia pięcioletnie 1955/56 161 91 56,6 1959/60 1956/57 186 81 43,5 1960/61 1957/58 189 95 50,3 1961/62 1958/59 241 125 51,8 1962/63 1959/60 230 104 45,2 1963/64 
Jan Wąslekistosunkowo duże, w szczególności przy dwustopniowym systemie studiów. W ciągu trzech lat opanować mieli materiał, który dawniej rozłożony był na cztery lata. Do tego dochodziły jeszcze obowiązki dodatkowe: nauka języków obcych oraz Studium Wojskowe. Zastosowanie jednak wszystkich środków dydaktycznych i wychowawczych doprowadziło do tego, że sprawność studiów na Wydziale zaczęła stopniowo wzrastać (tabela 3). Zmienił się też w tym okrasie skład klasowy studentów Wydziału Prawa. Młodzieży robotniczej i chłopskiej było na Wydziale przeciętnie ponad 40%, a w niektórych latach nawet więcej (tabela 4). Napływ tej młodzieży na studia był możliwy tylko dlatego, że zapewniono jej szeroką pomoc państwa w formie stypendiów i mieszkań w domach akademickich (tabela 5).
Tabela 4 SKŁAD SOCJALNY STUDENTÓW WYDZIAŁU PRAWA W LATACH 1951/52-1964/65
Pocho dzenie Rok akademicki inteli - rzemieślrobotnicze chłopskie genckie nicze inne Razem 1951/52 389 175 467 87 1118 1952/53 239 97 297 29 4 666 1953/54 183 85 247 31 4 550 1954/55 219 94 280 - 41 634 1955/56 186 83 264 31 5 569 1956/57 185 85 280 27 4 580 1957/58 160 71 321 28 5 585 1958/59 128 70 351 31 7 587 1959/60 175 87 388 29 10 688 1960/61 190 70 373 35 14 682 1961/62 224 69 446 24 34 797 1962/63 227 58 467 30 32 814 1963/64 241 59 450 23 28 801 1964/65 276 54 540 19 24 913 .
A
Mimo braków w ówczesnym systemie studiów, zbytecznego przerostu form i rodzajów kontroli dyscypliny, trzeba obiektywnie stwierdzić, że okres ten przyczynił się w dużej mierze do stworzenia różnorodnych form pracy dydaktycznej i wychowawczej. Był to okres dla pracy dydaktycznej bardzo trudny. Niełatwo było bowiem przejść od formy wolnych studiów do studiów, w których panowała dyscyplina. Liberalizm tkwił zarówno w mentalności i tradycji pracowników naukowych, jak i studentów i trzeba było wielu wysiłków ze strony władz Wydziału i organizacji młodzieżowych, by to nastawienie zmienić. Ważną zdobyczą tego okresu było zbliżenie się pracowników naukowych do spraw młodzieży, jej nauki i życia na uczelni. N owy system organizacji studiów prawniczych eliminował tych studentów, którzy pracowali dotąd zarobkowo. W tym samym czasie zaczęła się jednakże stopniowo rozwijać forma studiów zaocznych, która pozwoliła uzupełnić studia tym wszystkim, którzy dotychczas tej możliwości nie mieli. Rozpoczął się więc na Wydziale nowy 
Tabela 5
STUDENCI WYDZIAŁU PRAWA POBIERAJĄCY STYPENDIA W LATACH 1954/55-1964/65
Stypendia Rok akademicki zwyczajne fundowane naukowe 1954/55 432 1955/56 . 398 l 1956/57 410 1957/58 377 l 1958/59 302 l 1959/60 337 43 7 1960/61 346 99 7 1961/62 217 180 6 1962/63 113 306 6 1963/64 186 234 8 1964/65 218 175 8tor pracy dydaktycznej, absorbujący w znacznej mierze dużą część pracowników naukowych. Początkowo działał przy Wydziale w latach 1951/52 ośrodek konsultacyjny Studium Zaocznego Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Następnie, do 31 XII 1954 r., obok konsultacji organizowano także zajęcia obowiązkowe. Zarządzeniem Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego z 26 I 1955 r. powołano pełnoprawne Studium Zaoczne, stanowiące integralną część Wydziału Prawa. Stworzyło ono nowy kierunek w pracy Wydziału. Liczba studentów zaocznych zaczęła wzrastać (tabela 6). Studia zaoczne rozpoczynali przeważnie praktycy, głównie z województw zachodnich: szczecińskiego, koszalińskiego, zielonogórskiego, gdańskiego i bydgoskiego. Podobnie więc jak w roku 1945 wysiłek naukowy pracowników Wydziału skierowany był na Ziemie Odzyskane, tak i w tym okresie zaczęła się mozolna, ale stale postępująca praca, zmierzająca w kierunku podniesienia poziomu kulturalnego tych zieim. Efekty tej pracy wystąpią jednak dopiero w następnym okresie działalności Wydziału. l IX 1954 r. powstało na Wydziale osobne Studium Eksternistyczne, przejściowo w latach 1954-1956 dla posiadających dyplom ukończenia studiów I stopnia oraz dla tych, którzy nie ukończyli studiów czteroletnich. W zakresie dydaktyki pracownicy Wydziału działali więc na trzech płaszczyznach. Wymagało to nie tylko ulepszenia forim pracy dydaktycznej, ale również ilościowego zwiększenia
Tabela 6
STUDENCI ZAOCZNI WYDZIAŁU PRAWA W LATACH 1955-1964
Rok 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 Liczba studentów 497 710 767 703 742 886 1040 1276 1341 1426
3 Kronika miasta Poznania 
Jan Wąsickikadry naukowej, w szczególności pomocniczej kadry asystenckiej. Wzrastała ona z roku na rok i osiągnęła swój punkt kulminacyjny w roku akademickim 1950/51. Ucząc 52 pomocniczych pracowników naukowych (tabela 7).
Wydział troszczył się o stworzenie swym pracownikom naukowym możliwości publikacji wyników ich badań. W roku 1955 zorganizowana została sesja naukowa młodej kadry, na której wygłoszono czternaście referatów, drukowanych następnie w "Zeszytach N aukowych" Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Równolegle z tym, poczynając od 1951 r., po wyczerpującej dyskusji przeprowadzonej na posiedzeniu Rady Wydziału na temat 'odpowiedzialności samodzielnych pracowników nauki za rozwój młodej (kadry - sprawy personalne stały się zagadnieniem istotnym w działalności Wydziału. Częsta analiza rozwoju kadr, awanse, były cechą charakterystyczną pracy Wydziału na tym polu. Jednakże nieskrępowanemu rozwojowi młodej kadry stanęła na przeszkodzie ustawa z 15 XII 1953 r. o szkolnictwie wyższym i o pracownikach nauki, wprowadzająca nowy tryb uzyskiwania stopni naukowych. Doprowadziła ona do upadku prowadzonych przez katedry seminariów, eliminując uczestników spoza uczelni. Najlepszym tego dowodem jest ilość ukończonych przewodów kandydackich. N a przestrzeni sześciu lat uzyskał stopień kandydata nauk jeden pracownik, a w 1958 r. ukończono sześć dalszych przewodów, w tym przewody dwóch osób, które poprzednio uzyskały stopień doktora. W okresie czterech lat, tj. w latach 1953-1956, nadano tytuł docenta dwunastu osobom. Upadek seminariów uwidocznił się nie tylko w zakresie seminariów doktorskich, lecz również proseminariów i seminariów magisterskich. Wiązało się to ściśle ze zniesieniem obowiązku pisania prac magisterskich na studiach prawnych. To również wywarło w sposób zasadniczy wpływ na dobór młodej kadry naukowej. W latach 1951-1955 Wydział nie wykazał tej intensywności w badaniach naukowych, jaka miała miejsce w latach 1945-1950. W nauce polskiej rozpoczęła się w tym czasie, jak już wspomniałem, obszerna dyskusja metodologiczna. Pracownicy naukowi przyswajać sobie zaczęli metody materializmu dialektycznego i historycznego, stosując je zarówno w pracy dydaktycznej, jak też i w prowadzonych przez siebie badaniach naukowych. Wymagało to jednak dłuższego czasu nie tylko dla samego zapoznania się z metodą, ale również dla przystosowania badań do potrzeb reprezentowanego kierunku nauki. W tym też czasie coraz silniej zaczęła torować sobie drogę dotąd w szkołach wyższych nie znana zasada planowania badań naukowych. Równolegle z tym odbywały się częste zebrania katedr jednoimiennych, gdzie zagadnieniom metodologicznym i planom naukowo-badawczyni poświęcano wiele miejsca. Trzeba stwierdzić z perspektywy czasu, że nowe formy organizacji badań, wspólne omawianie ich tematyki, możliwość spotkań pracowników w szczególności młodszych znacznie ożywiły pracę katedr, choć w pierwszym okresie przyjmowano je bardzo niechętnie. Największą zdobyczą zasady planowania badań było wyjście z tematami prac naukowych poza obręb katedr, uniknięcie mikrografii, przeniesienie na kierowników katedr ciężaru odpowiedzialności za prowadzenie badań. Wiązało się to ściśle z planowym rozwojem młodej kadry naukowej, której prace znalazły swoje miejsce w planach badawczo-naukowych. Druk prac utrudniało jednak scentralizowanie wydawnictw oraz ograniczenia finansowe. Ten trudny okres charakteryzował się niewielką stosunkowo ilością wydawanych prac monograficznych, ucieczką do tematyki historycznej, jednakże i to ujemne zjawisko powoli zanikało. 
Tabela 7
ZESTAWIENIE LICZBOWE PRACOWNIKÓW WYDZIAŁU PRAWA W LATACH 1945-1965
Profesorowie ZastępRok Do- Razem Adiunkci Starsi Asy- Razem cy nadzwy - cenci asystenci stenci profezwyczajni czajni sora 1945 9 5 - 14 - - 19 6 1950 9 4 l 14 10 20 21 51 4 1955 8 10 10 28 15 7 9 31 3 1960 14 6 12 32 19 10 9 38 3 1965 8 11 13 31 27 18 6 51 3
W tym czasie ukazało się szereg podręczników, iktórych współautorami byli pracownicy Wydziału. Mam tu na myśli podręczniki: prawa administracyjnego, postępowania cywilnego, prawa międzynarodowego publicznego i międzynarodowego prywatnego. Należy też zwrócić uwagę na ścisłą więź niektórych katedr z praktyką. Wymienić tu można w pierwszym rzędzie Katedrę Prawa Administracyjnego współpracującą z radami narodowymi, Katedry: Prawa Cywilnego, Karnego, Międzynarodowego i Państwowego. Znaczny też był udział pracowników Wydziału w popularyzacji wiedzy prawniczej.

III
Ostatni okres w życiu Wydziału (1956-1965) rozpoczyna się z rokiem akademickim [1956/57. Przemiany, jakie w tym czasie zaszły w Polsce, wywarły wpływ na organizację studiów, kierunki oraz treść badań naukowych, jak również na kontakty zagraniczne. Wydział uzyskał nowe, lepsze pomieszczenie 10. Po usilnych staraniach władz uniwersyteckich i Wydziału powołano od l X 1958 r. do życia Studium Ekonomiczne jako studium uzupełniające dla studentów I i II roku prawa». Przeniesiona została na Wydział Prawa Katedra Historii Gospodarczej, ubiegano się o przeniesienie innych katedr. Znaczne zmiany nastąpiły w organizacji studiów. Od roku 1959 zaczął obowiązywać pięcioletni program studiów. Pozwoliło to na ponowne wprowadzenie prac magisterskich i rozwinięcie proseminariów i seminariów. Zniesiona też została dyscyplina studiów, a wraz z nią wszystkie formy jej egzekwowania. Rada Wy
™ Dzięki przychylności Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej uzyskano budynek przy ul. Armii Czerwonej nr 90. 51 Decyzja Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego z 22 V 1958 r.

3« 
Jan Wąsickidziału utrzymała jednak wszystkie te zasady organizacyjne, które w poprzednim okresie przyczyniały się do podniesienia sprawności studiów. Pozostał więc nadal podział na grupy, zostali opiekunowie lat, rady pedagogiczne. Wiele posiedzeń Rady Wydziału poświęcono zagadnieniom dydaktyki, w szczególności na I roku studiów, i egzaminów wstępnych 12. Przeprolwadzono też szereg eksperymentów, a ich wyniki opublikowano na łamach "Życia Szkoły Wyższej", nadto zostały one przedstawione na sesjach dydaktycznych organizowanych przez Uniwersytet l3 . Od roku 1956 zanotowano stopniowy wzrost liczby kandydatów na studia prawnicze. W przeciwieństwie więc do lat poprzednich, kiedy niejednokrotnie odbywały się rekrutacje dodatkowe, liczba ubiegających się o przyjęcie przekraczała limit miejsc (tabela 8).
Tabela 8
STUDENCI WYDZIAŁU PRAWA W lATACH 1955/56-1964/65
Ro k studiów Ilość W tym studentów na I roku 1955/56 569 152 1956/57 580 183 1957/58 585 189 1958/59 587 240 1959/60 688 226 1960/61 682 203 1961/62 797 277 1962/63 814 250 1963/64 801 219 1964/65 913 291
Drugi tor pracy dydaktycznej stanowiły w tym czasie studia zaoczne. Rozwijały się one w sposób wręcz żywiołowy (tabela 9). Świadczy to chyba najlepiej o dążea "Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za lata 1945-1954/55", s. 80; A. Ł o p a t k a, II Sesja kol naukowych na Wydziale Prawa v.P. "Życie Szkoły Wyższej" 1954, nr 7-8, s. 186; Tenże, Sesja naukowa młodych pracowników nauki Wydziału Prawa u.P. PiP, 1955, m 4-5, s. 151; W. D a s z k i e w i c z, A. Ł o p a t k a, Sesja pomocniczych pracowników nauki jako forma aktywizacji młodej kadry naukowej. "Życie Szkoły Wyższej" 1955, s. 83. 13 Z. Z i e m b i ń s ki, Wybór studiów prawniczYch w świetle wypowiedzi młodzieżY. "Zycie Szkoły Wyższej" 1959, nr 9, s. 111; Tenże, Próba wprowadzenia zadań prawniczych przy egzaminach wstępnych na Wydziale Prawa. "Życie Szkoły Wyższej" 1959, nr 10, s. 50; Tenże, Nauczanie logiki na Wydziałach Prawa. "Życie Szkoły Wyższej" 198), nr 10, s. 92; Z. Z i e fi b i ń s ki, W. M ark i e w i c z , Droga młodzieży wiejskiej na uniwerstytet.
"Życie Szkoły Wyższej" 1961, nr 12, s. 77; Z. Z i e m b i ń s ki, Studencki samorząd na. I roku studiów, "życie Szkoły Wyższej" 1963, nr 3, s. 42; K. D a s z K i e w i c z o w a, Z doświadczeń egzaminatora. "Życie Szkoły Wyższej" 1%2, nr 5; Tenże, Z doświadczenia prowadzenia prac magisterskich na Wydziale Prawa. "Życie Szkoły Wyższej" 1%2, nr 2; Z. Z i e fi b i ń s ki, Refleksje nad egzaminami wstępnymi 1964. "Życie Szkoły Wyższej" 1964, nr 4, s. 38; K . D a s z k i e w i c z o wa, Integracja w procesie nauczania. "Życie Szkoły Wyższej" 1964, nr 2; K. K o l a ń c z Y K, O egzaminach na wydziałach prawa. "Życie Szkoły Wyższej" 1964, nr 4; J. W ąs i c ki, Współzależność między wynikami egzaminów wstępnych a wynikami egzaminów po pierwszYm roku studiów. Sesja naukowa poświęcona dydaktyce i sprawom wychowawczym z I rokiem studiów. Poznań 1964, s. 124; A. Ł o p a t k a, Dydaktyka na Studium dla pracujących Wydziału Prawa UAM. Uniwersyteckie studia dla pracujących. Wrocław 1963, s. 161. 
Tabela 9
ROZWÓJ STUDIÓW ZAOCZNYCH W lATACH 1955/56-1964/65
Liczba osób Przyjęto na I rok Rok Limit zgłoszonych Liczba osób studiów Ogółem akademicki przyjęć do egzami- nie przyję- liczba nów wstęp- tych w I ter- w II ter- repe- przyjętych nych minie minie tenci 1955/56 200 449 228 201 20 21 241 1956/57 205 414 199 205 10 82 297 1957/58 70 324 187 110 27 36 172 1958/59 100 405 221 169 15 34 218 1959/60 154 402 243 105 64 45 214 1960/61 220 570 319 230 21 65 316 1961/62 230 604 248 200 30 63 293 1962/63 250 924 280 250 85 335 1963/64 250 1034 362 300 67 35 402 1964/65 150 1046 626 150 91 30 271niu do uzyskania fachowej wiedzy, j ak również o wysiłku ze sitrony państwa, by kierownicze stanowiska obsadzone były przez ludzi posiadających odpowiednie wykształcenie. Z inicjatywy studentów i przy poparciu i wysiłku finansowym Rad Narodowych powstawać zaczęły ośrodki konsultacyjne. W roku akademickim 1963/64 było tych ośrodków pięć (Szczecin, Zielona Góra, Gdańsk, Bydgoszcz, Kalisz i przejściowo Gdynia). W rok później, z chwilą utworzenia Studium Zaocznego Wydziału Prawa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, ośrodki w Bydgoszczy, Gdańsku i Gdyni stopniowo przeszły w gestię U niwersytetu w Toruniu.
8 VI 1960 roku powstało na Wydziale Zaoczne Studium Administracyjne H, jako forma kształcenia pracowników głównie aparatu rad narodowych oraz administracji gospodarczej. Zasięgiem swym objęło ono województwa: szczecińskie, koszalińskie, zielonogórskie i poznańskie. Nowość tego studium polegała w pierwszym rzędzie na tym, że nie posiadało ono swego odpowiednika na studiach stacjonarnych, stąd też jego organizacja miała nieco odmienny charakter aniżeli na
Tabela 10
STUDENCI ZAOCZNEGO STUDIUM ADMINISTRACYJNEGO W lATACH 1960/61-1964/65
Studia magisterskie Rok 1960/61 1961/62 1962/63 1963/64 1964/65 1963/64 1964/65 Liczba studen- 216 322 474 526 561 50 63 tów
" Zarządzenie Ministra Szkolnictwa Wyższego z 8 VI 196) r.

''Jan Wąsicki
Tabela 11 ZESTAWIENIE DYPLOMÓW WYDANYCH NA WYDZIALE PRAWA W LATACH 1945-1964/65
A . W Y d z i a ł P r a w n o-E k o n o m i c z n y
1945 1945/46 1946/47 1947/48 1948/49 1949/50 1950/51 33 211 161 169 187 285 309
B. Wydział Prawa
1951/52 I 1952/53 1953/54 1954/55 1955/56 1956/57 1957/58 1958/59 356 224 164 104 87 130 - 246 l o
1959/60 1960/61 1961/62 1962/63 1963/64 1964/65 91 81 95 125 104 133c. Wydział Zaoczny
1956/57 1957/58 1958/59 1959/60 1960/61 1961/62 1962/63 1963/64 1964/65 27 77 75 110 149 127 108 139 159
D. Zaoczne Studium Administracyjnr
1961/62 1962/63 1963/64 1964/65 64 65 87 158 
Zestawienie B C Dl 355 l 807 812 216
studiach zaocznych (tabela 10). Wymownym dowodem rezultatów pracy dydaktycznej i wychowawczej jest liczba wydanych dyplomów magisterskich (tabela 11). Wysiłkom organizacyjnym i dydaktycznym mógł Wydział podołać tylko dlatego, że stale utrzymywała się duża stosunkowo liczba pracowników Wydziału. Ale nie tylko to stanowiło podstawę ich rozwoju. Ofiarność i szczera chęć pomocy dla województw zachodnich, stare, zakorzenione tradycje w tym względzie znalazły swe ujście w nowej, nie znanej dotąd formie kształcenia. Ldczna stosunkowo kadra pomocniczych pracowników nauki, po weJSClU w życie nowych przepisów przywracających zniesione uprzednio stopnie naukowe doktora i docenta, zaczęła finalizować rozpoczęte w poprzednim okresie przewody. Ożywiły się seminaria doktorskie i magisterskie. Brało w nich udział wielu kandy
Tabela 12
STYPENDIA WYPŁACANE W LATACH 1960-1964
Liczba stypendiów Liczba stypendiów Ogółem sty- doktoranckich Ogółem sty- habilitacyjnych Rok pendia dok- pendia habitoranckie pracownik spoza litacyjne pracownik spoza uczelni uczelni uczelni uczelni 1960 2 2 2 4 4 1961. 9 6 3 6 6 1962 24 1.6 8 12 12 1963 24 15 9 9 9 1964 27 14 13 7 6 l Ogółem: 86 53 33 38 37 ldatów spoza uczelni, głównie praktyków, pragnących podwyższyć swe kwalifikacje (tabela 12). Równolegle z tym obserwować można bardzo korzystne zjawisko wśród części pracowników naukowych odbywania bezpłatnej aplikantury w sądzie, arbitrażu, prokuraturze lub zespołach adwokackich. Zwrócić też należy uwagę na bardzo ożywione kontakty zagraniczne, jakie rozpoczęły się od 1956 roku. Przeważnie dłuższe staże zagraniczne w dużym stopniu wpływały na poziom przygotowywanych prac naukowych, jak też i na ogólny rozwój pracowników Wydziału. W sumie w latach 1956-1963 odbyto ogółem 86 wyjazdów zagranicznych, w tym 43 do krajów socjalistycznych i 43 do krajów kapitalistycznych. Z ogólnej liczby wyjazdów przypadających na cały Uniwersytet w latach 1956-1963, wynoszących 480, jedna piąta przypadała na Wydział Prawa. Coraz liczniejsze były w tym czasie także wizyty zagranicznych pracowników naukowych. Wszystkie te czynniki wpłynęły w sposób bardzo korzystny na zdobywanie stopni naukowych przez pomocniczą kadrę naukową. Łącznie od lat akademickich 1952/53-1964/65 przeprowadzono 64 przewody kandydackie i doktorskie. Jeżeli do tego dodamy 60 doktoratów nadanych przez Wydział w latach 1945-1951/52, to ogólna liczba doktoratów nadanych przez Wydział wyniesie 124. Do tego doliczyć należy jeszcze 16 doktoratów nadanych przez sekcję ekonomiczną. W siedmioleciu 1945-1952 nadano więcej doktoratów aniżeli w ciągu dwunastu lat 1952-1965.
Ze 124 doktoratów 48 to doktoraty pracowników Wydziału, 75 to doktoraty pracowników innych uczelni lub też praktyków. W latach 1945-1950/51 przeprowadzano na Wydziale szesnaście habilitacji, z których kilka rozpoczęto już w okresie okupacji. W latach 1951-1956 (przy zmianie ustawy o szkołach wyższych) Centralna Komisja Kwalifikacyjna nadała 12 tytułów docenta. Pierwsze po przerwie habilitacje przeprowadzone zostały na Wydziale w roku akademickim 1959/60 i do roku akademickiego 1964/65 odbyło się ich ogółem siedemnaście. W sumie w dwudziestoleciu 1945-1965 nadano 45 tytułów docenta. Sprawy kadrowe stanowiły stałą troskę Wydziału, który nie tylko kształcił własne kadry, ale w wielu wypadkach zasilał w nie inne bratnie Wydziały. W rezultacie w olbrzymiej większości katedry Wydziału Prawa obsadzone są przez własnych wychowanków. Miarą zainteresowania Wydziału sprawami kadrowymi są protokóły z posiedzeń Rady Wydziału oraz szereg publikacji na łamach czaso
Jan Wąsicki
Tabela 13 DOKTORATY I HABILITACJE NA WYDZIALE PRAWA W lATACH 1945-1964/65
Specjalność Doktoraty Habilitacje Prawo cywilne 25 8 Historia państwa i prawa polskiego 16 7 Prawo administracyjne 16 2 Prawo finansowe ' 13 5 Prawo karne 10 l Prawo międzynarodowe publiczne 8 4 Prawo państwowe 6 3 Prawo gospodarcze i morskie 6 - Postępowanie cywilne 6 3 Postępowanie karne 4 l Powszechna historia państwa i prawa 4 2 T eoria państwa i prawa 4 2 Statystyka 3 2 Prawo pracy 2 l Prawo rzymskie l l Geografia gospodarcza - 2 Historia gospodarcza - l Razem: 124 45pism fachowych, Pragnę wymienić tu cenny artykuł prof. Kazimierza Kolanczyka analizujący sytuację kadrową na Wydział«15. W jego świetle Wydział znalazł się na dobrym miejscu w kraju, dysponując stosunkowo znaczną i młodą kadrą naukową posiadającą duże perspektywy rozwojowe. W oparciu o tę kadrę wynoszącą w 1965 r. dwudziestu dziewięciu samodzielnych pracowników naukowych Wydział spełnia swe zadania dydaktyczne.
Prace naukowo-badawcze prowadzone przez katedry Wydziału od 1956 r. rozwijały się bardzo szeroko. Jest rzeczą charakterystyczną, że poczynając od 1945 r., aż po dzień dzisiejszy problematyka badawcza koncentruje się wokół konkretnej grupy specyficznych dla Wydziału zagadnień. Mam tu na myśli wysuwające się na czoło problemy niemcoznawcze w różnych płaszczyznach, od historycznej począwszy, na współczesnej kończąc. Wyróżnia to nie tylko Katedry Historyczno- Prawne, ale także w pewnym zakresie Katedry Prawa Międzynarodowego, Państwowego, Karnego, Administracyjnego. Prócz tematyki ściśle związanej z planem badawczym ustalonym przez Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego czy Zakład Nauk Prawnych, można spotkać prawników, którzy zagadnieniom niemieckim poświęcają wiele miejsca. Z tych więc względów pojawiają się niekiedy w katedrach prace, które w zasadzie nie zawsze znajdują pokrycie w jej nazwie, ale składają sie na obraz zainteresowań całości naszego Wydziału i tym wyróżniają go wśród innych wydziałów w Polsce. Drugim problemem badawczym wysuwającym się na czoło są zagadnienia historycznoprawne i prawnogospodarcze regionu wielkopolskiego i Ziem Zachodnich.
"K. K o l a ń c z y k, Pracownicy nauki na wydziałach prawa uniwersytetów. Stan aktualny - perspektywy rozwoju. "Prawo i Życie" R. V, nr 2;98, 24 I 1960 rlat'
Wydziału
Prawa
U AM (1945-1965)
Ta problematyka Katedr Prawa Finansowego, Statystyki, Prawa Administracyjnego, Ekonomii Politycznej rozwiązuje zagadnienia, które znajdują zastosowanie w praktyce. Jest to chyba najbardziej widoczny dowód, że pracownicy Wydziału czują się silnie związani ze swym miastem, województwem, (któremu w ten sposób pragną służyć. Podkreślić też należy problematykę Katedry Teorii Państwa i Prawa, która przeniosła na swój warsztat naukowy węzłowe zagadnienia odnoszące się do politycznych zasad kierowania państwem socjalistycznym. Wreszcie do najważniejszych grupy tematów wysuwających się na czoło w pracy badawczej Wydziału należy problematyka prawa zarządzania gospodarką socjalistyczną. Tutaj zaliczyć trzeba Katedrę Prawa Administracyjnego, Katedry Prawa Cywilnego, Prawa Karnego.
Badania naukowe katedr znajdują swoje odbicie w drukowanych dziełach. Ich liczba jest tak znaczna, że trudno tu nawet mówić o ilości arkuszy. Podać mogę tylko ogólne liczby wydanych monografii, podręczników i skrypltów, których w latach 1945--1965 było ogółem 520, artykułów 2580, recenzji 985, (łącznie 10 55? arkusze, 126 710 stron). To liczbowe ujęcie wskazać może tylko na aktywność pracowników naukowych Wydziału. Nie sposób jest omówić treści zagadnień zawartych w poszczególnych monografiach. Omawiając pracę naukową Wydziału, nie można pominąć ważnej dla niej możliwości publikacji prac. W roku 1959 po przerwie ponownie zaczął ukazywać się - po raz pierwszy od 1939 r. - "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" jako organ Wydziału Prawa i Wyższej Szkoły Ekonomiczne/ 6 . Także pomyślnie rozwija się "Czasopismo Prawno-Historyczne". Obydwa te wydawnictwa są miarą działalności organizacyjno-naukowej Wydziału. Nie sposób tu wymienić wszystkich placówek i towarzystw naukowych, w których działają pracownicy Wydziału. Wymienię jednak Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Polskie Towarzystwo Historyczne, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej, Instytut Zachodni oraz szereg placówek naukowych na Ziemiach Zachodnich. Wydział Wkroczył w drugie dwudziestolecie z poważnym dorobkiem. Liczba 4190 wydanych dyplomów świadczy o jego pracy dydaktycznej i wychowawczej, dwadzieścia katedr i dwadzieście cztery zakłady oraz pracownie, jak również osiemdziesiąt dwie osoby personelu nauczającego świadczą o jego dorobku w dziedzinie kadrowej, to z kolei może być zapowiedzią jego efektów w dalszej pracy badawczej.
11 Do końca 1965 r. ukazało się ogółem 27 tomów złożonych w 29 zeszytach o o bj. SIS ark. wyd.