JERZY KUSIAK TYSIĄCLECIE I DZIEŁO NA MIARĘ POKOLEŃ UROCZYSTE ogłoszenie przez Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej lat 1960-1966 okresem obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego spotkało się z pełnym zrozumieniem i poparciem całego polskiego narodu. 13 stycznia 1959 r. na uroczystej wspólnej Sesji Wojewódzkiej Rady Narodowej i Rady Narodowej miasta Poznania przyjęty został opracowany przez Wojewódzki i Poznański Komitet Frontu Jedności Narodu program tych obchodów w Wielkopolsce. Inaugurując je podkreślono, że winny one rozbudzić zainteresowanie dziejami Polski, spopularyzować bogate, postępowe tradycje naszego narodu, zwłaszcza ostatniego okresu walk z faszyzmem i hitleryzmem, walk · utrwalenie władzy ludowej i budownictwo socjalizmu. Jednocześnie podkreślono potrzebę wyzwalania inicjatywy społecznej w realizacji bieżących zadań gospodarczych i rozwijania czynów społecznych. Program ten i zadania były przedmiotem szczególnej troski Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i stronnictw politycznych, organizacji społecznych, instytucji, zakładów pracy, społeczeństwa wielkopolskiego. Dzięki czynnemu zaangażowaniu i szerokiej inicjatywie Wielkopolan wiele z tych zadań wykonano w znacznie szerszym zakresie, niż zakładano. Zgodnie z programem obchodów dokonana została także olbrzymia praca nad naukowym opracowaniem i spopularyzowaniem historii początków państwa polskiego i naszych dziejów na przestrzeni dziesięciu wieków. Poznańskie środowisko historyczne uczestniczyło bardzo aktywnie w tej pracy. Dzieła Józefa Kostrzewskiego, Gerarda Labudy, Henryka Łowmiańskiego, Kazimierza Tymienieckiego są powszechnie uznanym wkładem w poznanie naszych dziejów. Z inicjatywy Uniwerstyetu im. Adama Mickiewicza, Instytutu Zachodniego, Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół N auk odbyły się w Poznaniu poświęcone tym zagadnieniom konferencje naukowe. Poważnym dorobkiem ostatnich lat jest wzmożenie prac wykopaliskowych. Zakład Archeologii Wielkopolski i Pomorza Zachodniego Instytutu Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk prowadził prace wykopaliskowe w centralnej części Ostrowa Tumskiego w Poznaniu, zmierzające do wyjaśnienia powstania wczesnośredniowiecznego grodu. Podjęto również prace wykopaliskowe w Bninie w powiecie śremskim, w Gnieźnie, na pobliskim Ostrowiu Lednickim, w Gieczu w powiecie śremskim i w Kruszwicy. Muzeum Archeologiczne prowadziło badania wykopaliskowe grodzisk w Lądzie JerzY Kusiak w powiecie słupeckim i w Ujściu w powiecie chodzieskim. Badania te przyniosły wiele cennego materiału archeologicznego, który wzbogacił wiedzę o początkach państwa polskiego. Trwają obecnie prace nad słownikiem starożytności słowiańskich i nad słownikiem historycznym języka polskiego XVI w., nad słownikiem geograficzno- historycznym Polski średniowiecznej, nad bibliografią literatury polskiej. Prowadzi się wiele innych różnorodnych prac naukowo-badawczych. Poznań i Wielkopolska odgrywały w tysiącletnich dziejach narodu polskiego wybitną rolę. Na etnicznych Ziemiach Wielkopolski dokonały się w zamierzchłej przeszłości procesy konsolidacyjne plemion słowiańskich, które doprowadziły w IX wieku do powstania państwa Polan, od którego wzięła nazwę Polska. W X wieku ziemie te były ośrodkiem państwowotwórczym, a ich władcy inicjowali łączenie państewek plemiennych w jednolityorganizm państwowy. Naturalną konsekwencją tej roli było stworzenie tutaj społecznych ośrodków krzepnącego państwa - Gniezna i PoznanIa. Mimo przesunięcia punktu ciężkości polskiego życia politycznego na inne regiony kraju Poznań odgrywał podczas rozbicia dzielnicowego ważną rolę w jednoczeniu ziem polskich. Wyrazem tych tendencji była w 1295 r. koronacja Przemysława II, księcia wielkopolskiego, na króla Polski. Od początku istnienia państwa na Wielkopolsce spoczywał główny ciężar walk w obronie polskiej granicy zachodniej. Już w pierwszych dwóch wiekach młodej państwowości dzielnica ta odpierała silne zakusy niemieckiego "Drang nach Osten". Potężny najazd niemieckich feudałów świeckich i duchownych w latach 1002-1005 pod wodzą Henryka II załamał się ostatecznie na przedpolach grodu poznańskiego. Rezydujący w Gnieźnie i Poznaniu władcy polscy słynęli z trzeźwej myśli politycznej, angażując potencjał ekonomiczny i militarny państwa polskiego w umocnienia terytoriów nad Odrą i Nysą. Kontynuatorami myśli Bolesława Chrobrego byli: Mieszko II, Bolesław Śmiały i Bolesław Krzywousty. Dzięki rozbudowanym przez Piastów fortyfikacjom obronnym mad Odrą i Notecią zdołano podczas rozbicia dzielnicowego powstrzymać napór margrabiów marchii brandenburskiej pałających żądzą zupełnego unicestwienia Słowian na tych ziemiach. U mocnienia te stanowiły jeszcze przez długie lata system skutecznej obrony przeciwko krzyżackim próbom zbrojnego podporządkowania państwa polskiego. Poznań i Wielkopolska były na przestrzeni stuleci siedliskiem myśli politycznej i społecznej wyrażającej dążenia do utrzymania Ziem Zachodnich w granicach Macierzy. W XIV i XV w. Ziemie te uczestniczyły w walkach z zakonem krzyżackim, a następnie brały udział w powstaniach narodowych przeciwko pruskiemu zaborcy. Silny wpływ na ich patriotyzm wywarła działalność Stefana Czarnieckiego, Henryka Dąbrowskiego i autora patriotycznych strof hymnu polskiego Jeszcze Polska nie zginęła - Józefa Wybickiego. Ogromny był również wkład Wielkopolan w dzieło walk narodowowyzwoleńczych pozostałych ziem zaboru pruskiego. Poznań był w XVIII-XIX w, , . ' , . ' *, *. i.j / ł IB* J A n II Poznański ratusz Jerzy Kusiak Il(:i A i · , . c. ł. Pałac Działyńskich ośrodkiem inspiracji ruchu niepodległościowego i powstańczego na Mazurach, Śląsku i Pomorzu. Tu uroddzili się i tu działali wielcy myśliciele i reformatorzy - Jan Ostroróg, Stanisław Staszic, Jan i Jędrzej Sniadeccy, tu osiedlił się reformator czeski, Jan Amos Komeński. Wspaniałe postacie takich Wielkopolan jak Wojciech Bogusławski, Marcin Kasprzak, Jan Kiliński, Karol Marcinkowski, Piotr Wawrzyniak i wielu innych, znane są każdemu Polakowi, a ich życie i praca chlubnie zapisały się w dziejach nie tylko Wielkopolski. W latach niewoli główny wysiłek Wielkopolan skierowano na walkę o prawa politycznej egzystencji Polaków oraz na walkę z wynaradawianiem. Działalność ta naj dobitniej wyrażała się w fali strajków szkolnych i walk o ziemie, które znalazły rezonans w Rocie Marii Konopnickiej oraz w potężnym zrywie niepodległościowym podczas Powstania Wielkopolskiego 1918 -1919 i powstań śląskich (1919-1921). Duży był również wkład Wielkopolan w akcję plebiscytową na Śląsku i Mazurach. Właśnie tu na wielkopolskiej ziemi szczególną wymowę miały obchody 550 rocznicy bitwy pod Grunwaldem, rocznice: śmierci Marii Konopnickiej, strajku dzieci wrzesińskich, czczenie pamięci Wojciecha Drzymały. Główne miejsce w obchodach Tysiąclecia Państwa Polskiego zajmowały imprezy związane z rocznicą zwycięstwa nad faszyzmem niemieckim i powrotu Ziem Zachodnich do Macierzy. Mieszkańcy Wielkopolski mają szczególne podstawy, by obchody Tysiąclecia wiązać właśnie z tymi rocznicami. Przed tysiącem lat Mieszko I reorganizował na Ziemi Wielkopolskiej swe państwo. Decydując się na chrzest, miał Mieszko przed oczami dwa cele polityczne: konieczność ideologicznego umocnienia państwa i zapewnienie Polsce poczesnego miejsca w chrześcijańskiej Europie. W 965 roku - wojska Gerona i Wichmana zadały porażkę drużynie Mieszka I koło Santoka w widłach Warty i Noteci. W 967 roku Mieszko rozgromił wojska Wichmana i rozciągnął swe panowanie aż po ujście Odry. 24 czerwca 972 r. pod Cedynią Mieszko I rozbił ponownie wojska margrabiego Hodona i umocnił się nad Odrą. Te pierwsze historyczne zwycięstwa Polan nad Niemcami wiążemy dziś ze zwycięstwem odniesionym przez nasze ludowe Wojsko Polskie w 1945 r. w tych samych nieomal miejscach. Dawaliśmy wyraz temu, że są to prastare polskie ziemie, w obronie których krew przelewali rycerze Mieszka i żołnierze Wojska Polskiego. Doniosłym momentem obchodów Tysiąclecia na Ziemi Wielkopolskiej było upamiętnienie przez ufundowanie pomników kilku wybitnych Polaków: Adama Mickiewicza i Marcina Kasprzaka w Poznaniu, a Stanisława Staszica w Pile. Uroczystości stulecia Wydziału Lekarskiego Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk były okazją do dokonania przeglądu dorobku medycyny wielkopolskiej, wśród której spotykamy takie głośne nazwiska, jak: Jędrzej Grzymała - rektor Akademii Krakowskiej, Jan Weis - nauczyciel Kopernika, wielki Jan Struś - burmistrz Poznania oraz Jan Chróściejewski - twórca pediatrii w medycynie światowej. Świętem wielkopolskiej kultury było 90-1ecie Teatru Polskiego w Poznaniu. Wykuty 'na frontonie Teatru napis "Naród sobie" przypomina, że w 1a JerzY Kusiak tac h niewoli lud tej ziemi walczył o zachowanie kultury, pielęgnował tradycje narodowe. Twórca polskiej sceny narodowej, Wojciech Bogusławski, był synem Wielkopolski. Wiele miast wielkopolskich święciło jubileusze. Kalisz, naj starsze miasto Polski, obchodził 1800-1ecie. Egoizm i polityczna ślepota rządów sanacyjnych 1918-1939, nie liczących się z głosem mas pracujących, doprowadziły Polskę do naj straszliwszej w dziejach narodu katastrofy i okupacji hitlerowskiej, której wyrazem były w Wielkopolsce kaźnie w "Domu Żołnierza", Forcie VII i Żabikowie, obóz w Chełmnie nad Nerem, egzekucje na rynkach miast wielkopolskich, masowe wysiedlanie ludności polskiej z rodzinnej ziemi, zniszczenie drogich sercu Wielkopolan pomników i obiektów kultury. Piętnując zdradę sanacji, podkreślaliśmy jednocześnie bohaterstwo żołnierza polskiego, na polach walk 1939 roku, wyrazem czego było upamiętnienie tych miejsc i oddziałów, które wyróżniły się w obronie Ojczyzny. Staraliśmy się zebrać i zachować wszystkie dokumenty, które będą po wsze czasy świadczyły o tym, czym był faszyzm, jakich nieludzkich zbrodni się dopuścił. Badania naukowców z Instytutu Zachodniego przyczyniły się do opracowania dziejów okupacji, do zdemaskowania wielu zbrodni i zbrodniarzy. Uporządkowaliśmy miejsca związane z męczeństwem Polaków, utworzyliśmy muzeum w Forcie VII, odsłonięty został pomnik setek tysięcy pomordowanych w obozie w Chełmnie nad N erem. Jednocześnie pokazywano, że naród polski nie był w latach okupacji bierny, nie słuchał hasła "stania z bronią u nogi" głoszonego przez reakcyjne kierownictwo podziemnej Armii Krajowej. Uroczystości XX-lecia zawiązania Polskiej Partii Robotniczej, dwudziestolecia Związku Walki Młodych, ludowego Wojska Polskiego przypomniały, że w najcięższych latach okupacji trwała zacięta walka, że przewodniczyła jej Polska Partia Robotnicza, kontynuatorka tradycji "Wielkiego Proletariatu", Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy i Komunistycznej Partii Polski. Piękną kartę tej walki zapisała poznańska podziemna organizacja Polskiej Partii Robotniczej, którrej nieomal całe kierownictwo wymordowane zostało 13 sierpnia 1944 r. w obozie źabikowskim. Szerokim echem w Wielkopolsce odbiły się obchody XX-lecia Ludowego Wojska Polskiego. Społeczeństwo dało wyraz uznania i wdzięczności dla organizatorówarmii i oddziałów partyzanckich, dla dowódców, którzy prowadzili po zwycięskim szlaku aż do Berlina. Licznym jednostkom wojskowym ofiarowano sztandary. W obchodach tych uczestniczyła masowo młodzież. Dla niej, wychowanej już w nowych warunkach, nie znającej bezrobocia, głodu, często nie pamiętającej wojny i okupacji - spotkania z ludźmi, którzy tworzyli historię, walczyli z okupantem, tworzyli zręby władzy ludowej, były wielkim przeżyciem, wielką szkołą patriotyzmu. Uroczystość XX-lecia wyzwolenia Poznania przez waleczne armie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, udział w nich bezpośrednich dowódców oddziałów radzieckich: marszałka Wasy1a Czujkowa, gen. pułk. Georgija Chetagurowa, gen. 1ejtn. Matwieja Wajnruba, spotkania z "cytadelowcami" , Port rzeczny w Poznaniu (rysunek piórkiem)którzy wraz z żołnierzami radzieckimi szturmowali w pamiętnych dniach lutowych 1945 r. pozycje hitlerowskie, były okazją do przypomnienia wielkiego wkładu Armii Radzieckiej w wyzwolenie Wielkopolski, a jednocześnie okazją do przypomnienia, jak olbrzymi był wysiłek włożony w odbudowę gospodarki, oświaty i kultury podjęty przez społeczeństwo wielkopolskie pod kierownictwem naszej partii - Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Ciężka to była praca. Ponad (O\{) zakładów przemysłowych województwa uległo zniszczeniu, a w samym tylko Poznaniu zniszczonych było 55% budynków mieszkalnych. Ponad 20"/0 ziemi uprawnej województwa było nie obsiane, a stan bydła i trzody wynosił tylko 40*/0 stanu z lat przedwojennych. Brak było kadr kwalifikowanych. Masom pracującym Wielkopolski przypadł ponadto obowiązek niesienia pomocy w zagospodarowaniu prastarych polskich Ziem Zachodnich, które po wiekach niewoli wróciły do. Macierzy. Dziś możemy powiedzieć, że spełniły się nadzieje tych, którzy pod rewolucyjnymi sztandarami nie szczędzili krwi i życia w walce o narodowe i społeczne wyzwolenie, którzy pragnęli widzieć w rozkwicie Poznań i Wie1ko JerzY Kusiakpolskę, uśmiech i pogodę na twarzach dzieci, a nade wszystko kraj ojczysty tętniący pracą, poważny i szanowany przez narody świata. Rozwój i rozkwit Poznania i województwa poznańskiego, przezwyciężenie trudności, jakie się piętrzyły nad całym krajem, nie byłyby możliwe, gdyby nie głębokie rewolucyjne przemiany, jakie zaszły w naszym kraju. "Polska Ludowa dokonała dzieła na miarę pokoleń, dzieła będącego godną kontynuacją naszych najlepszych i najpiękniejszych tradycji. Stworzyliśmy ustrój oparty na socjalistycznych zasadach sprawiedliwości i równości, dając każdemu równą szansę startu i awansu" - powiedział Edward Ochab na plenarnej sesji Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu. Tylko w warunkach ustroju socjalistycznego, w sojuszu robotników i chłopów, w prawdziwym zrozumieniu roli każdego człowieka w Polsce Ludowej tkwią siły, które mogły przezwyciężyć trudności i doprowadzić do tak wspaniałych rezultatów w minionym dwudziestoleciu. Ocena tych wyników, poparta świadomym i spontanicznym czynem społecznym, była również treścią obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego na Ziemi Wielkopolskiej. Droga rozwoju Wielkopolski w latach powojennych - to droga dynamicznego rozwoju przemysłu, przekształcającego strukturę gospodarczą regionu z rolniczo-przemysłowej w przemysłowo-rolną. Staliśmy się jednym z najpoważniejszych ośrodków przemysłowych kraju, produkującym 7,8% energii elektrycznej, 14,5% obrabiarek, blisko 32% maszyn do obróbki drewna, 40% urządzeń automatyki przemysłowej, 13,7% nawozów fosforowych i wiele innych ważnych dla gospodarki narodowej wytworów. Rolnictwo wielkopolskie zajmowało i nadal zajmuje jedno z czołowych miejsc w gospodarce rolnej kraju. Jego produkcja wzrastając z roku na rok osiągnęła pod koniec 1965 r. globalną wartość 26,7 miliardów złotych. Plony z pól wielkopolskich i rezultaty hodowli zwierzęcej należą do najwyższych w kraju. Poważne osiągnięcia zanotowano w budownictwie mieszkaniowym. Tylko w latach 1961-1965 oddano do użytku 140 tysięcy izb mieszkalnych z tego 45 tysięcy izb w Poznaniu. Wysiłek w tym zakresie był i jest bardzo poważny, jeśli zważymy, że ludność Poznania wzrosła z 273 tysięcy w roku 1939 do 440 tysięcy w roku 1965. Wzrost ludności w podobnych proporcjach notujemy i w innych miastach Wielkopsiki. U podstaw tego leży rozwój miast i stały wzrost zatrudnienia w przemyśle. Poznań stał się także ważnym ośrodkiem handlowym, naukowym i kulturalnym. Nigdy dotąd w całej historii Wielkopolski nie osiągnięto takich imponujących wyników na przestrzeni krótkiego okresu - zaledwie dwudziestu lat. Było to możliwe dlatego, że cały naród uczestniczył w tym wielkim, nieporównywalnym z żadnym okresem naszych dziejów wysiłku, że twórcami tego wspaniałego osiągnięcia byli ludzie pracy, prawdziwi i jedyni gospodarze tej ziemi, budujący pod kierownictwem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej ustrój socjalistyczny. Jedność dążeń i działań całego społeczeństwa wyzwoliła w okresie obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego wiele inicjatyw społecznych, będą Fragment ulicy Głogowskiej cych wyrazem więzi z władzą ludową, wyrazem poparcia dla programu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i rządu, wyrazem utożsamiania celów ludowego państwa z celami każdego człowieka pracy. Czyny społeczne podejmowane w okresie obchedów Tysiąclecia dla uczczenia IV Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i XX-lecia Polski Ludowej obok konkretnych efektów materialnych wyrażających się kwotą ponad jednego miliarda złotych w województwie poznańskim i dwustu milionów złotych w Poznaniu, są tego najlepszym dowodem. Dzięki tej inicjatywie powstały setki kilometrów nowych dróg, schludniejsze i estetyczniejsze stały się nasze miasta i osiedla, powstały nowe ośrodki zdrowia, szkoły, ośrodki kultury i wypoczynku, wiele obiektów komunalnych, użytecznych dla wszystkich mieszkańców. Mieszkańcy Wielkopolski wykazali w ten sposób swą dojrzałość polityczno-społeczną, wyrazili przekonanie, że od społecznej aktywności i inicjatywy każdego obywatela zależą lepsze warunki życia obywateli i przyspie. . . szenIe rozwoJu regIonu. Szczególne znaczenie miał udział społeczeństwa wielkopolskiego w odbudowie stolicy i kraju oraz budowie szkół-pomników Tysiąclecia. Rezultaty zbiórki środków finansowych na Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy i Społeczny Fundusz Budowy Szkół były w województwie poznańskim dowodem ogromnej ofiarności społeczeństwa pragnącego widzieć bestialsko JerzY KusiakznIszczoną przez okupanta stolicę odbudowaną i piękniejszą niż dawniej. Ogółem w latach 1946-1965 mieszkańcy Wielkopolski zebrali ponad 340 milionów złotych, z tego w Poznaniu - 121 milionów. Z kwoty tej przeznaczono na odbudowę Poznania i potrzeby województwa poznańskiego blisko 224 miliony złotych. W Poznaniu fundusze te wykorzystano przy budowie 188 obiektów, w tym Ratusza poznańskiego, zamku Przemysława, stadionu im. 22 Lipca, Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Edwarda Raczyńskiego, zabytkowej Wagi miejskiej i in. Na apel Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu podjęty z inicjatywy I sekretarza Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Władysława Gomułki, do wybudowania tysiąca szkół jako najwspanialszego wyrazu uczczenia Tysiąclecia państwa, społeczeństwo wielkopolskie odpowiedziało równie ofiarnie, składając blisko 640 milionów złotych. W Poznaniu wybudowano za te pieniądze dziesięć szkół podstawowych, jedno przedszkole, jedno liceum ogólnokształcące i trzy technika, a w województwie - 94 szkoły podstawowe, trzy zawodowe i dwa przedszkola. Rok 1966 zamyka siedmioletni okres obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego. Rok ten jako ukoronowanie okresu jubileuszowego jeszcze bardziej przyczyni się do dalszego upowszechnienia wiedzy o kształtowaniu państwa polskiego i spopularyzuje głównie wśród młodych postępowe i patriotyczne tradycje oraz wybitne postacie z walk o wyzwolenie narodowe i społeczne. Będziemy dążyć do tego, aby jeszcze silniej niż dotychczas w tym ostatnim roku obchodów Tysiąclecia popularyzować postępowe i laickie koncepcje dziejów Polski, wykazywać, że dopiero wraz z powstaniem polskiej klasy robotniczej i jej rewolucyjnej partii, walka o interesy narodowe związała się nierozerwalnie z walką o wyzwolenie społeczne. Wreszcie będziemy wykazywać, że Polska Ludowa po raz pierwszy w historii naszego państwa stworzyła warunki pełnego rozwoju całemu narodowi i możliwości uczestniczenia każdego obywatela w kształtowaniu losów własnego kraju.