STRUKTURA DOCHODÓW PIENIĘŻNYCH NETTO LUDNOŚCI POZNANIA W LATACH 1955-1964 (W ODSETKACH
Tabela 2l Przeciętnie L.p. Wyszczególnienie 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 w latach 1955-1964 l Fundusz płac: osobowy, bezosobowy, zakładowy, nagrody i diety 76,6 76,7 74,4 72,9 72,6 71,8 73, l 70,3 73,9 73,2 73,6 2 Świadczenia społeczne 13,5 12,5 13,4 13,9 13,7 13,2 13,3 12,5 12,8 13, l 13,2 3 Dochody rolnicze 1,1 1,2 1,3 1,3 0,9 0,9 1,6 1,5 1,1 1,5 1,2 4 Dochody gospodarki drobnotowarowej i wolnych zawodów 2,8 2,7 4,2 4,2 3,4 4,0 4,3 4,6 4,5 4,5 3,9 5 Inne dochody 6,0 6,9 6,7 7,7 9,4 10, l 7,7 11, l 7,7 7,7 8,1 Ogółem: 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Tabela 3
PODZIAŁ LUDNOŚCI POZAROLNICZEJ WEDŁUG WYSOKOŚCI ROCZNYCH DOCHODÓW PIENIĘŻNYCH NA OSOBĘ W 1960 R. (W ODSETKACH)
Grupy dochodowe Przeciętny Wskaźnik Województwa Razem dochód pie- poziomu do 4801- 7201- 9601- 12001 - 15001 - 18001- 24001 niężny na Poznań= 4800 -7200 -9600 -12000 -15000 -18000 -24000 i więcej osobę rocznie = 100 m. Poznań 100,0 8,7 17,5 18,4 16,2 14,3 8,5 10, l 6,3 12349 . 100 m. Warszawa 100,0 5,8 14,6 15, l 15,2 14,8 11,0 12, l 11,4 14523 118 m. Kraków 100,0 7,4 16,4 16,3 16,0 14,3 10,0 10,6 9,0 13503 109 m. Łódź 100,0 7,2 16,4 17,4 16,6 17, l 9,5 11, l 6,7 12833 104 m. Wrocław 100,0 9,4 18, l 19,0 16,0 13,7 8,4 9,4 6,0 11426 93 Polska 100,0 10,8 19,5 18,5 15,7 12,9 8,1 8,6 5,9 11806 96
Źródło: J. Kordos, Rozkład ludności pozarolniczej według wysokości dochodów, w: "Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN - 1963" z. 8, s. 179. 
Zdzisław Krasiński i Benedykt Kwissa
Badanie dyspersji dochodów na głowę ludności po uwzględnieniu osób czynnych i biernych zawodowo jest niezmiernie utrudnione, a możliwe tylko w formie badań ankietowych. W chwili obecnej obok badań budżetów rodzinnych, które dla powyższych celów, ze względu na nikłą ich reprezentatywność, są mało przydatne, dysponujemy wynikami ankietowych badań dochodów ludności pozarolniczej jedynie dla 1960 r. Odpowiednie wyniki, 'które wydają nam się niezmiernie ciekawe prezentujemy w tabeli 3. Dane tabelaryczne wskazują, że: Po pierwsze - przeciętny dochód pieniężny przypadający rocznie na osobę jest prawie o połowę niższy od przeciętnej rocznej płacy na jednego zatrudnionego. Jest to zrozumiałe, jeśli się zważy, że osoby czynne zawodowo mają na swym utrzymaniu osoby zawodowo bierne. Po drugie - stopień koncentracji dochodów przypadający na głowę ludności jest jeszcze niższy aniżeli stopień koncentracji płac. To zjawisko ma swoje uzasadnienie w fakcie wyrównawczego oddziaływania zasiłków rodzinnych w stosunku do rodzin wielodzietnych K Również nie bez znaczenia pozostaje tutaj wzrastająca aktywność zawodowa kobiet zamężnych. Mimo to jednak rodzinom wielodzietnym nie udaje się podnieść standardu życiowego do poziomu życia rodzin bezdzietnych. Przeciętny roczny dochód na osobę w Poznaniu wynosił w roku i960 w gospodarstwach domowych jednoosobowych - 22 759 zł, w gospodarstwach dwuosobowych już tylko 76'% poprzedniego poziomu, w gospodarstwach trzyosobowych - 63 %, czteroosobowych - 50%, pięcioosobowych - 41 %, sześcio- i. więcej osobowych _ 36% 2.
Mimo poważnego wyrównania poziomu dochodów w Poznaniu zaobserwowane różnice w dochodach przypadających na głowę mieszkańca są istotne. Jak wynika z tabeli 3 niskie dochody nie przekraczające rocznie 6000 zł posiadało w 1960 r. 26,2% mieszkańców (105 tys. osób), natomiast w grupie osób, których dochody wynosiły powyżej 21000 zł rocznie znajdowało się w Poznaniu 16,4% ludności (65 600 osób). Należy jednak pamiętać, że wspomnianymi badaniami ankietowymi dochodów objęta była tylko ludność zatrudniona w gospodarce uspołecznionej. W przypadku uwzględnienia grupy osób otrzymujących dochody fundowane oraz zatrudnionych w tzw. wolnych zawodach liczebność osób otrzymujących dochody najwyższe (powyżej 50 tys. zł rocznie) można szacować na 0,56% ogółu mieszkańców, tj. około 2500 osób 3 . Grupa ta jest jednak stosunkowo nieliczna w porównaniu z innymi miastami wydzielonymi. Świadczą o tym wyniki zawarte we wspomnianym zestawieniu. Sytuacja taka wpływa na niższe dochody przeciętne przypadające na jedną osobę w Poznaniu w porównaniu z takimi miastami, jak Warszawa o 2174 zł (18%), Kraków - 1150 zł (9%) i Łódź - 500 zł (4 % ) .
. . . . .Zastanawiające jest - jak pisze W. Litterer- Marwege - ulokowanie się na tak dalekiej pozycji woj. poznańskiego, które przyjęło się uważać za dość zamożne [...] Na nasze intuicyjne odczucie zamożność woj. poznańskiego (a także
1 Prowadzone badania wykazały, że Polska należy do rzędu państw wypłacających w stosunku do przeciętnego zarobku osób zatrudnionych najwyższe zasiłki na dzieci. Por. A. W an a t o w s ki, Porównanie znaczenia zasiłków rodzinnych w dochodach rodzin pracowniczych. "Praca i Zabezpieczenie Socjalne" 1<xD nr 6, s. 41-48.
, J. Kor d o s, Rozkład ludności pozarolniczej według wysokości dochodów. "Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania kraju PAN" H. 1963 nr 8, s. 179.
1 Szacunek przeprowadzono w oparciu o odpowiednie badania bliżej omówione w pracy: Z. Kra s i ń s ki, Dochody ludności jako podstawa badania popytu konsumpcyjnego. Poznań 1963, s. 155.
i bydgoskiego) ma wpływ niesprawdzalny chyba w żadnych dochodzeniach pojęcie o nagromadzeniu dóbr z poprzednich okresów oraz bardzo widoczna gospodarność ludności, a więc ład, który kojarzymy z dobrobytem. " Warto podkreślić, że Poznań przy dość wysokim przeciętnym dochodzie na osobę ma stosunkowo mało - w porównaniu z innymi największymi miastami i woj. katowickim · - gospodarstw i ludności w najwyższych grupach dochodowych [...] Świadczy to o znacznym spłaszczeniu sytuacji materialnej w tym mieście [...] Szczególnie korzystna lub szczególnie rniekorzystna sytuacja poszczególnych regionów lub miast wynika ze zbieżności wielu elementów. "Niskie dochody pieniężne w województwach koszalińskim, poznańskim, białostockim i olsztyńskim są konsekwencją niskich zarobków jednostkowych, przy jednoczesnym niskim odsetku zatrudnienia i dużej przeciętnej wielkości gospodarstw [...] Mamy więc do czynienia ze splotem niekorzystnych okoliczności, które zepchnęły wymienione rejony na ostatnie miejsce. Nie znaczy to oczywiście, że sytuacji nie można zaradzić. Przeciwnie - trzeba szukać dróg naprawy poprzez zwiększenie zatrudnienia, głównie zatrudnienia kobiet, względnie poprzez podnoszenie przeciętnych zarobków m. in. drogą zmiany profilu produkcji"4.
4. KSZTAŁTOWANIE OSZCZĘDNOŚCI I KREDYTU KONSUMPCYJNEGO
Zróżnicowanie sytuacji materialnej społeczeństwa Poznania wywiera silny wpływ na kierunki wydatkowania dochodów oraz stopień .skłonności do konsumpcji i oszczędzania. Zanim przejdziemy do bliższego omówienia wpływu dochodów na strukturę spożycia zastanowimy się pokrótce nad tendencj ami zachodzącymi w sferze gromadzenia oszczędności. Jest to o tyle konieczne, że niecały stojący do dyspozycji ludności dochód jest przez nią wydatkowany. Na ogół część dochodów odkładana jest w formie rezerw gotówkowych na przyszłe zakupy dóbr w terminach na tyle odległych, że zaangażowany tu pieniądz przestaje obsługiwać bieżące wydatki. Jak wykazują liczne badania 5, celem tym są w pierwszym rzędzie dobra trwałego użytkowania, nabycie mieszkania spółdzielczego, wydatki związane z turystyką. Mniej zamożne warstwy społeczeństwa gromadzą ponadto oszczędności na zakup odzieży oraz opału na zimę. Przypatrując się "wkładom pienlęznym lokowanym w Powszechnej Kasie Oszczędności w Wielkopolsce (tabela 4) dostrzegliśmy na przestrzeni lat 1952-1964 niezwykle szybki i dynamiczny rozwój indywidualnego oszczędzania ludności. Szczególnie silny wzrost oszczędności notuje się od roku 1959. Do tego czasu zarówno (brak większego zaufania do instytucjonalnego oszczędzania, jak i stosunkowo niski poziom dochodów realnych oraz brak poszukiwanych towarów trwałego użytku na ryniku nie skłaniały do gromadzenia oszczędności. Warto np. wskazać, że w latach 1953-1955 ludność Wielkopolski ulokowała w Powszechnej Kasie Oszczędności jedynie 1,8% przyrostu dochodów, jaki miał miejsce w tym okresie. W następnym trzechleciu (1956-1958) odsetek ten wzrósł już do 7,0%, aby w kolejnych trzechleciach wzrosnąć do poziomu 16,4% (1959-1961) i 24,0% (1962-.1964). Średnie roczne wkłady oszczędnościowe wynosiły w cenach niezmiennych z 1964 r. we wspomnianych okresach trzechletnich 31 min zł, 172 min zł, 247 min zł i 435 min zł.
* W. L l t t e re r - M a r we g e, Kilka uwag o dochodach pieniężnych ludności pozarolniczej w poszczególnych województwach. "Gospodarka Planowa" H. 1962 nr 11, s. 29-34. 5 D. S a k i e w l c z , Oszczędności pieniężne ludności miejskiej. Instytut Handlu Wewnętrznego. 1%5, s. 50. 
Zdzisław Krasiński i Benedykt Kwissa
Tabela 4 WKŁADY OSZCZĘDNOŚCIOWE LUDNOŚCI WIELKOPOLSKI LOKOWANE W POWSZECHNEJ KASIE OSZCZĘDNOŚCI W LATACH 1952-1964
Stosunek przy- Stosunek przyWkłady rostu oszczęd - Wkłady rostu oszczędRok w ności do przy- Rok w ności do przymin zł rostu dochodów min zł rostu dochodów nominalnych nominalnych 1952 22 1959 868 24,2 1953 35 0,5 1960 1128 85,0 1954 61 2, l 1961 1276 5,3 1955 104 6,0 1962 1630 22,2 1956 174 4,2 1963 2102 15,7 1957 425 8,6 1964 2566 59,9 1958 573 7, l
Źródła: Dane Oddziału Wojewódzkiego Powszechnej Kasy Oszczędności w Poznaniu za lata 1959 - 1964; dla okresu 1952-1958 wyszacowano na podstawie danych ogólnokrajowych. "Rocznik Statystyczny i960", s. 429, tablica 28.
N a szczególną uwagę zasługuje okres ostatnich trzech lat, w których przy stosunkowo minimalnym wzroście dochodów realnych na jednego mieszkańca zanotowano najwyższe tempo przyrostu oszczędności. Niebagatelną rolę odgrywają tu przy ustabilizowanej skłonności do konsumpcji artykułów żywnościowych preferencje zmierzające do nabycia dóbr trwałego użytku, na które popyt ciągle jeszcze nie mógł być w pełni zaspokojony i w konsekwencji intensywnie gromadzone oszczędności były z konieczności odkładane na dalsze lata. Zjawisko to można uznać za pozytywne, świadczy ono bowiem o wzroście potrzeb nie związanych wyłącznie z zaspokajaniem potrzeb codziennych. Mimo szybkiego tempa wzrostu oszczędności i mimo utartego poglądu o gospodarności mieszkańców dynamika wzrostu oszczędności w Wielkopolsce jest niższa od średniej ogólnokrajowej. Pierwszoplanową przyczyną może być niejednokrotnie już sygnalizowany niższy poziom dochodów ludności. Znajduje to zresztą odbicie w wysokości wkładów oszczędnościowych przypadających na jednego mieszkańca (tabela 5). Warto także dodać, że ludność Poznania gromadziła, średnio na jednego mieszkańca trzykrotnie więcej od mieszkańca województwa poznańskiego. N a uwagę zasługuje jeszcze struktura rodzajowa gromadzonych oszczędności i zachodzące w tym zakresie tendencje. Cechą charakterystyczną, jak to obrazuje tabela 6, jest malejący udział wkładów krótkoterminowych przy wyraźnej tendencji zwyżkowej wkładów na książeczkach długoterminowych, wysoko oprocentowanych lub premiowanych nagrodami rzeczowymi (samochody, motocykle itd.). Tym niemniej w 1964 r. wysokość wkładów na książeczkach obiegowych stanowiła dominującą pozycję (53,6%), podczas gdy na książeczkach samochodowych ulokowane sumy stanowiły V s ogólnych wkładów, a na książeczkach umiejscowionych, wysoko oprocentowanych - w zakresie których notowano najwyższe tempo przyrostu - znajdowało się prawie 15 % globalnych wkładów. Aczkolwiek ilość tych książeczek jest stosunkowo niewielka, to przeciętny wkład w tej kategorii książeczek był bardzo wysoki i przekraczał kwotę 17 tys. zł. Przy tej okazji warto zwrócić uwagę na niezmiernie wysoki współczynnik koncentracji Lorenza oszczęd
Tabela 5
WKŁADY W POWSZECHNEJ KASIE OSZCZĘDNOŚCI (W MLN ZŁ)
L.p. Wyszczególnienie 1951 1960 1961 1962 1963 1964 l Polska 10987 14308 16384 21506 28649 35000 dynamika 100 130 149 198 261 319 2 Poznań * 484 632 705 882 1112 1341 dynamika 100 131 146 182 230 278 3 Wielkopolska 868 1128 1276 1630 2102 2566 dynamika 100 130 147 188 242 296
* Uwaga: Poznań łącznie z powiatem poznańskim.

Tabela 6 STRUKTURA RODZAJOWA WKŁADÓW OSZCZĘDNOŚCIOWYCH W POWSZECHNEJ KASIE OSZCZĘDNOŚCIOWEJ W WIELKOPOLSCE W LATACH 1959-1964 (W ODSETKACH)
Przeciętny Rodzaje książeczek 1964 wkład na 1 L.p j oszczędnościowych 1959 1960 1961 1962 1963 książeczkę w zł w 1964 r. l Zwykłe oprocentowane 68,9 67,0 63,2 60,2 57,1 53,6 1732 2 U miej sco wionę oprocentowane 4,6 6,3 7,8 9,3 11,9 14,9 17 395 3 Obiegowe premiowane 4,7 6,4 7,3 8,2 8,6 8,4 1005 4 Samochodowe 15,4 14,9 17,3 18,7 19,4 20,2 8386 5 Mieszkaniowe 3,3 2,8 2,1 1,5 1,2 1,5 7490 6 Motocyklowe i motorowe 2,7 2,0 1,7 1,5 1,1 0,8 2605 7 Szkolnych Kas Oszczędnościowych 0,2 0,5 0,5 0,5 0,4 0,4 3917 8 Inne 0,2 0,1 0,1 0,1 0,3 0,2 1968 , Razem: 100,0 100,0 100, O 100,0 100,0 100,0 2310 Wkłady na 1 mieszkańca Wielkopolski w zł 346 463 518 655 835 1007 x Wkłady na 1 mieszkańca m. Poznania i pow. poznańskiego w zł 944 1208 1310 1619 2016 2397 x Wkłady na 1 mieszkańca I Polski w zł I 373 479 544 705 926 1118 x
Źródło: Dane Oddziału Wojewódzkiego Powszechnej Kasy Oszczędności w Poznania.

3 Kronika miasta Poznania 2 
Zdzisław Krasiński i Benedykt Kwissa
ności, wynoszący w 1961 roku 0,71. Dla przykładu można podać, że 7800 książeczek posiadało wkłady przekraczające 100 tys. zł, podczas gdy na drugim krańcu na pięciuset tysiącach książeczek wkłady nie przekraczały 500 zł e. Przy omawianiu stanu wkładów oszczędnościowych należy pamiętać, że jest on w pewnej mierze uzależniony od skłonności do korzystania z kredytu konsumpcyjnego. Finansowanie zakupów o wyższych cenach jednostkowych może się bowiem odbywać bądź to z odłożonych dochodów, bądź też w formie zaciągnięcia kredytu na poczet dochodów przyszłych. Jak wyikazuje tabela 7 ludność Wielkopolski korzysta w tej samej mierze z kredytu konsumpcyjnego co przeciętny mieszkaniec Polski; w 1963 r. bowiem przeciętna kwota pobranego kredytu wynosiła w Polsce 194 zł na głowę mieszkańca, a w Wielkopolsce - 198 zł. Tym niemniej warto zwrócić uwagę, analizując ostatni pięcioletni przedział czasowy, na znacznie niższą dynamikę rozwojową w porównaniu z danymi ogólnokrajowymi pobieranego przez ludność Wielkopolski i Poznania kredytu konsumpcyjnego. Ogólnie rzecz biorąc, udzielony kredyt w stosunku do globalnych dochodów pieniężnych jest niezwykle niski i wynosi zaledwie 1,9%. Badania ankietowe przeprowadzone przez Katedrę Ekonomiki Handlu Wewnętrznego Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Poznaniu pozwoliły stwierdzić, iż najintensywniejszymi kredytobiorcami są najmniej zamożne oraz najlepiej uposażone grupy ludności. Warstwy pośrednie korzystają stosunkowo najrzadziej z zakupów ratalnych 7 . Również ludność zamieszkująca duże ośrodki miejskie zaciąga kredyt chętniej aniżeli mieszkańcy małych miasteczek. W Poznaniu na jednego mieszkańca wartość sprzedaży ratalnej wynosiła w 1964 r. 454 zł i była trzykrotnie wyższa od wielkości sprzedaży ratalnej w województwie poznańskim. Należy jednak zauważyć, że dynamika rozwojowa jest w województwie wyższa. W Poznaniu w latach i960-1964 nastąpiła całkowita stabilizacja sum udzielonego kredytu, co w stosunku do dochodów oznacza relatywny spadek. Być może jest on wywołany nie tylko mniejszym zapotrzebowaniem na kredyt, lecz również większymi możliwościami otrzymywania bezprocentowych pożyczek, czeków itp. z kas zapomogowo-pożyczkowych związków zawodowych. W tym zakresie notuje się bowiem w ostatnich kilku latach gwałtowny rozwój8. Rozpatrując wreszcie strukturę rodzajową kredytu z uwzględnieniem jego przeznaczenia na zakup różnych dóbr można zauważyć, iż dominujący udział posiadają dobra długotrwałego użytku o stosunkowo wysokiej cenie jednostkowej. N a ratalne zakupy odzieży przeznacza się w Wielkopolsce 14% globalnego kredytu. Przedmiotem szczególnego zainteresowania konsumentów są artykuły radiotechniczne i telewizyjne oraz sprzęt zmechanizowany gospodarstwa domowego. Duży wzrost oszczędności, a z drugiej strony poważny wzrost zaciąganych przez ludność pożyczek w kasach zapomogowo-pożyczkowych oraz stabilizacja udzielonych kredytów konsumpcyjnych przyczyniły się do wystąpienia znacznych rozbieżności pomiędzy dochodami ludności a obrotami handlu detalicznego i prze
1 Z. Kra s i ń s ki, H. S z u l c e, Kształtowanie się dochodów, wydatków i oszczędności ludności w powiatach Konin l Koło w latach 1959-1982. "Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych" R. 1964 nr II, s. 84-185. 'K. M a g o t t, Ocena działalności usługowej P. 1'.. "ORS" w Poznaniu. "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" R. 1963 nr 3; H. Z e r o m s k a, Sprzedaż ratalna. "Opracowania i materiały". IHW. R. 1962 nr 14. , W roku 1963 w porównaniu z 19ffi nastąpił wzrost udzielonych pożyczek o (fS%, podczas gdy w zakresie udzielonych kredytów wzrost ten wyniósł Jedynie 22%, przy czym wysokość udzielonych pożyczek w ostatnim czteroleciu (1961-1964) przewyższyła o 46% sumę udzielonych kredytów. Por. GUS "Rocznik Statystyczny 1964", s. 494-496. 
Tabela 7 STEUKTUEA EODZAJOWA UDZIELONEGO PEZEZ "OBSŁUGĘ EATALNEJ SPEZEDAŻY" LUDNOŚCI WIELKOPOLSKI KEEDYTU KONSUMPCYJNEGO W LATACH 1959-1964 (W ODSETKACH)
Przecięt na za la ta Grupy towarowe 1959- -1964 L.p. (artykuły) 1959 1960 1961 1962 1963 1964 Wielkopolska Polska l Meble 42,2 30,0 27,8 23,8 22,2 23,8 28,3 28,5 2 Odzież 19,1 13,4 15,9 11,8 10,9 12,9 14,0 16,8 3 Odbiorniki radiowe 1 telewizyjne 31,8 16,4 25,4 28,6 30,3 31,8 27,4 28,4 4 Artykuły gospodarstwa domowego 0,3 5,5 3,0 2,6 5,5 6,4 3,7 3,5 5 Motocykle i motorowery 3,4 13,1 10,9 12,7 13,8 10,0 10,6 8,3 6 Samochody 0,6 9,8 8,9 10,5 11,0 11,2 8,7 8,1 7 Inne towary 2,6 11,8 8,1 10,0 6,3 4,9 7,3 6,4 Razem: 100,0 100, O 100, O 100, O 100, O 100, O 100, O 100,0 U dział Poznania w kredycie Wielkopolski w procentach 52,0 43,6 47,1 45,2 39,7 39,8 x x Udzielony kredyt w zł na 1 mieszkańca Poznania 490 447 465 462 454 x x Dyn arnika Poznań I 100 I 94 98 99 I 99 x x udzi słonego Wielkopolska I 100 I 87 I 99 109 I 108 - x kredytu Polska I 100 I 103 I 113 122 I x x
Źródło: Państwowe Przedsiębiorstwo "Obsługa Eata1nej Sprzedaży".
mysłu gastronomicznego. Zjawisko to w przypadku natężenia może wywołać w przyszłych latach szereg nowych problemów w zakresie kształtowania polityki dochodów i polityki zaopatrzenia ludności w towary i usługi.
3*