MARIAN OLSZEWSKI
LISTA POLSKICH STRAT W WALKACH O POZNAŃSKĄ CYTADELĘ W DNIACH 21-23 LUTEGO 1945 R.

PROBLEM wielkości polskich strat w walkach o cytadelę nie doczekał się dotąd gruntowniejszego opracowania z powodu licznych przeszkód. Państwowe zbiornice archiwalne nie dysponują prawie żadnymi dokumentami z tej problematyki. W centralnych archiwach wojskowych nie ma również archiwaliów z działań wojennych o Poznań 1 . Zawiodły też poszukiwania prowadzone w archiwach Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej, gdzie spodziewałem się znaleźć oryginalne spisy zmobilizowanych uczestników walk o cytadelę oraz liczyłem, że być może tam znajdzie się urzędowa korespondencję prowadzoną w tej sprawie między radziecką Komendą Wojenną a Milicją Obywatelską. Negatywnym wynikiem zamknęła się kwerenda zasobów Komisji Historycznej Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Poznaniu 2 . Z braku źródeł wszcząłem badania w nieco odmiennym kierunku. Przejrzałem dotychczasowe piśmiennictwo na ten temat *, zainteresowałem się wzmiankami prasowymi z lat 1945-1948 4 i poddałem analizie dokumentację cmentarną Zarządu Zieleni Miejskiej. Wstępnie zebrane materiały wykazały, że dane o poległych cytadelowcach są najczęściej sprzeczne
1 Ostatnio zdeponowano w Instytucie Wojskowo-Histo-rycznym w Warszawie plik spuścizny akt po "Kole Cytałe1owców" Związku Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokrację w Poznaniu, który nie został jeszcze udostępniony (badaczom. 3 W zbiorach tych znajdują się tylko relacje i wspomnienia uczestników walk 01 Poznań.
Tymczasem bezcenna "Księga rejestracyjna Cytadelowców" , zginęła w okresie jednoczenia organizacji kombatanckich w 1948 r. i jak się przypuszcza znajfduje się ona w czyichś rękach prywatnych. 3 Od chwili, kiedy nauka zaczęła się bliżej zajmować problematyką historyczną wyzwolenia Poznania, wydano jeden tom wspomnień (F. Róg - M a z u rek, Poznaniacy w walce o cytadelą. Poznań 1948, ss. 246), jeden artykuł par exellance naukowy (Z. G r o t, Wyzwolenie Poznania w 1945 roku. "Przegląd Zachodni" R. 1953, nr 6-8, s. 431-449) oraz dwie publikacje o charakterze popularnonaukowym (L. G o m o l e c, S. K u b i ak, Wyzwolenie Wielkopolski i Poznania 1945 r. Poznań 1959, ss. 64 oraz B. C a d e r, Z pamiętnych dni wyzwolenia Wielkopolski i Poznania w 1945 roku. Poznań 1962, ss. 119). 1 Przeglądem objęto: "Głos Wielkopolski" (1945-q1948), "Kurier Wielkopolski" (1946-1947), "Wola Ludu" <1945-1947).

Marian Olszewski
z sobą, bardzo ogólne, często szacunkowe, a w każdym ze źródeł niekompletne. Razem jednak wziąwszy okazały się podstawą do dalszych dociekań 1 ustaleń.
Pierwszą drukowaną wzmiankę o poległych "cytadelowcach" znajdujemy w "Głosie Wielkopolskim" nr 9 z 25-26 II 1945 r. w relacji z przebiegu uroczystości pogrzebowych na Placu Zamkowym w Poznaniu, gdzie był wówczas usytuowany centralny cmentarz żołnierzy radzieckich. W informacji jest mowa o tym, że pochowano "... 41 Polaków, którzy z bronią w ręku zginęli w walce o cytadelę". Równocześnie zamieszczono nazwiska osiemnastu poległych dodając, że "nadto 4 z nich nie rozpoznano". W kilka dni później "Głos Wielkopolski" zamieścił dalszą listę poległych zawierającą czterdzieści nazwisk oraz sprostowanie, że jedna z osób podanych poprzednio żyje 5. Ogółem więc opublikowano w pierwszych dniach po zakończeniu walk, 57 nazwisk poległych 1 cztery przypadki imiennie nie zidentyfikowane.
Faktograficzną wartość tych najwcześniejszych spisów prasowych ogromnie jednak umniejszają błędy drukarskie oraz zniekształcenia pisowni nazwisk. Dalsze wiadomości o poległych "cytadelowcach" pojawiły się na łamach lokalnej prasy w 1946 r., kiedy zakończono ostatecznie prace przy urządzeniu Cmentarza Bohaterów na stokach cytadeli i poważnie zaawansowano identyfikację poległych w poznańskim Oddziale Związku Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokracjęe.

iDecyzja o przeniesieniu centralnego cmentarza poległych z Placu Zamkowego i utworzeniu Cmentarza Bohaterów na stokach cytadeli zapadła 15 III 1045 r. na naradzie w Komendzie Wojennej Miasta Poznania prowadzonej przez mjr Astrachowa z udziałem przedstawicieli Wydziału Ogrodów i Lasów Zarządu Miejskiego. W następstwie tej decyzji 10 IV-lO V 1945 r. dokonano ekshumacji wszystkich grobów masowych i mogił żołnierzy radzieckich, rozsianych po Poznaniu i okolicy oraz przeniesiono je na Cmentarz Bohaterów 7 . 4 VIII 1945 r. ogłoszono konkurs na pomnik Bohaterów Walk o Poznań w 1945 r.
Rozstrzygnięcie konkursu nastąpiło 18 VIII 1345 r. i do realizacji przyjęto projekt arch. Jana cieślińskiego oraz rzeźbiarza Bazylego Wojtowicza. W październiku 1194-5 r. Zarząd Miejski Poznania obwieścił przystąpienie do ekshumacji zwłok poległych "cytadelowców" z tymczasowego miejsca spoczynku pod
5 Dalsza lista poległych bohaterską śmiercią w walce o cytadelą. "Głos Wielkopolski" R. 1945 nr 12 z 1 III.
o "Koło Cytadeloweów" zawiązało się już w połowie 1945 r. i uruchomiło swe biura ewidencyjne przy ul. Grobla 25. Zarząd Koła stanowili: Roman Andrzejewski (prezes), Jan Hołysz i Feliks Fiszer (wiceprezesi), Jan Rozmiarek (sekretarz). W styczniu 1947 r. Koło zostało przyjęte uchwałą Zarządu Okręgu Związku Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokrację w skład związku kombatantów. Uzasadniając tę decyzję płk Jan J anasek, prezes Zarządu Okręgu stwierdził: "Cytadelowcy uratowali honor Poznania . . . Wiedzeni zdrowym instynktem państwowym, jako dziedzice Polski Piastowskiej chwycili za broń, by pomścić krzywdy i mieść pomoc Armii Czerwonej przy dobijaniu butnego wroga, który zza murów warownej twierdzy szczerzył jeszcze swe wilcze kły i palił ukochane nasze miasto" (F. Róg - M a z u rek, op. cat., s. 54-59). 'Akta Zarządu Zieleni Miejskiej w Poznaniu. Teka "Przeniesienia zwłok. . ." k. 25 i 82.

Zamkiem 8, a od listopada 1(945 r. do lutego 1946 r. przeprowadzono ekshumację zwłok . "cytadelowcówi" z cmentarzy parafialnych: Górczyna, Wildy, Jeżyc, Golęcina, Dębca oraz ogrodów 9 .

Wysiłkiem dowództwa wojsk radzieckich oraz staraniem Społecznego Komitetu Budowy Pomnika Bohaterów, który organizował zbiórkę ofiar pieniężnych i czynów społecznych, 18 XI 11945 r. odbyła się uroczystość odsłonięcia pomnika Bohaterów. Prace nad ostatecznym urządzeniem cmentarza zakończono w styczniu 1946 r., dzięki czemu w pierwszą rocznicę wyzwolenia miasta (23 II) na stokach cytadeli odbyły się oficjalne uroczystości państwowe.
24 II 1946 r. "Głos Wielkopolski" zamieścił spis 101 nazwisk, z których część powtarzała się za poprzednimi wykazami, jednakże większość stanowiły nazwiska nowo ustalone 10 . Z układu nazwisk można wnioskować, że' autor zebrał dane w Wydziale Ogrodów i Lasów Miejskich Zarządu Miejskiego Poznania, gdzie znajdowała się wtedy najpełniejsza dokumentacja ekshumowanych i grzebanych "cytadelowców" . Przypuszczenia te potwierdza porównanie kolejności nazwisk na liście z uszeregowaniem mogił na Cmentarzu Bohaterów.
N astępny wykaz poległych można było znaleźć w "Kurierze Wielkopolskim" u. Spis ten zawiera 91 nazwisk i nasuwa przypuszczenie, że został sporządzony w oparciu o weryfikację dokonaną przez "Koło Cytadelowców" . Sugeruje to zarówno brak nazwisk osób, których okoliczności śmierci nie stały w bezpośrednim związku z walką o cytadelę, jak i brak nazwisk tych poległych, których zwłoki nie spoczywały na Cmentarzu Bohaterów. Pierwszą gruntowniejszą i jedyną do tej pory publikacją, która zajęła się przedstawieniem poległych "cytadelowców" jest książka Feliksa Róg- Mazurka 12. Autor zawarł w niej wszelki materiał dokumentarny, jaki zdołano zgromadzić przy Zarządzie Wojewódzkim Związku Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokrację od lutego 1945 r. do połowy 1948 r. Są i tu pewne rozbieżności. W przedmowie do książki Jan Izydorczyk, ówczesny sekretarz Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Partii Robotniczej, pisze o "p o n a d półtora tysiąca" ochotnikach biorących udział w walkach o cytadelę, "z których około 200 poległo na polu chwały"". W samej zaś publikacji, autor podaje, że "w walce o zdobycie twierdzy cytadeli brało udział o koł o 1500 Polaków [...] w szturmach zginęło około 200 [...] A około 250 poznaniaków zostało ciężej lub lżej rannych" u. Tymczasem, w aneksie zatytułowanym "Polacy polegli na polu chwały w walce o cytadelę poznańską w dniach 21, 22 i 23 lutego 1945 r.", widnieją w układzie alfabetycznym 104 nazwiska z imionami i datami urodzenia 15.
8 "Głos Wielkopolski" R. 1945 nr 221.
· Akta Zarządu Zieleni Miejskiej, op. cit., k. 32 i 36.
11 W hołdzie poległym na cytadeli. "Glos Wielkopolski" R. 1946 nr 54.
11 Spis poległych na cytadeli poznańskiej. "Kurier Wielkopolski" R. 1947 nr 200 z 2S I I.
lS F. Róg - M a z u rek, op. ciL 13 Jw, s. 10.
» Jw., s. 46.
15 Jw., s. 193-196.

Marian Olszewski
Poprawność tych danych także budzi zastrzeżenia. Wiele nazwisk i dat urodzenia zniekształcono przez nie staranną korektę, a znalazły się nazwiska, których umieszczenie na liście jest nie tylko problematyczne, ale wręcz wykluczone. Mimo to, zinaczenie tego spisu dla piśmiennictwa historycznego jest duże. Posługiwano się nim przy różnych publikacjach prasowych poświęconych problematyce wyzwolenia Poznania. Niektóre jednak wydawnictwa kierując się uwagą autora o niekompletności spisów i cyfr ls poszły na przesadne szafowanie danymi szacunkowymi. Jerzy Karpiński podał dwustu mieszkańców Poznania zaginionych w walkach o Poznań 17. Ludwik Gomo1ec i Stanisław Kubiak 18 , a za nim Benedykt Cader 19 przyjęli, że podczas walk o cytadelę poległo na polu chwały około trzystu Polaków i prawie tylu było rannych, natomiast Stanisław Okęcki 20 stwierdza, że w walkach brało udział prawie dwa tysiące poznaniaków, a z tego jedna trzecia poległa lub odniosła rany. W materiałach archiwalnych odszukano do tej pory dwa autorytatywne wykazy poległych "cytade10wców" . Pierwszy jest spisem administracji Cmentarza Bohaterów w Poznaniu, sporządzonym w 1962 r. i zaktualizowanym w 1964 r., drugi został wykonany przez Zarząd "Koła Cytadelowców" (podpisany przez Jana Hołysza i Leonarda Kujawę) i pochodzi prawdopodobnie z 1947 r. Oba oryginały znajdują się w aktach Zarządu Zieleni Miejskiej w Poznaniu. Spis administracji cmentarnej jest właściwie rejestrem mogił poległych "cytadelowców" znajdujących się w kwaterze polskiej Cmentarza Bohaterów i zawiera 82 nazwiska oraz daty urodzeń i zgonów, które zamieszczano również na nagrobkach. Liczne zniekształcenia tych danych umniejszają jednak ich wartość. Spis "Koła Cytadelowców" zawiera 95 nazwisk z datami urodzenia i adresami poległych, ale zawiera również nazwiska sób, które nie zginęły bynajmniej w okolicznościach związanych z walkami o cytadelę. Dociekając wiarygodności tych rozbieżnych wykazów podjąłem starania o ich sprawdzenie, zautentyzowanie i wzbogacenie. Najpierw sporządzono w Referacie Historii Partii Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej "osobową kartotekę poległych". N a każdy imienny przypadek wystawiono oddzielną kartę katalogową poległego, zamieszczono na niej dane ze źródła oraz odnotowano pochodzenie informacji. W przypadkach rozbieżnej pisowni nazwisk oraz innych zniekształceń, błędów i omyłek poczyniono na karcie wpisy uwag i spostrzeżeń. W rezultacie otrzymano pełną ewidencję wszystkich zapisów drukowanych i archiwalnych. Rzecz wymagała jednakże weryfikacji w urzędach stanu cywilnego.
"Autor zastrzegł się następująco: "Dotychczas nie została ostatecznie ustalona lista Cytade10wców poległych ma polu chwały. Wielu pozostało na zawsze bezimiennymi żołnieirzami poległymi za wolność Ojczyzny". <Jw'., s. 46). "J. Kar p i ń s ki, Poznań w polskiej RzeczYpospolitej Ludowej 1945-1955. W: Dziesięć Wieków Poznania T. 1, s. 296.
18 n. Gomolec, S. Kubiak, op. cit., s. 43.
19 B. Ca d e r, op. cit., s. 112.
TO wyzwolenie Poznania. "Za wio1ność i lud" R. 1946 nr 4 z ,16--19 II, s. 11.

Instytucje te, mające tradycję skrupulatnego zapisu zgonów, posiadają komplety ksiąg, w których dokonuje się oficjalnego zapisu zmarłych na znormalizowanym kwestionariuszu, oraz przechowuje wieczyście akta zbiorowe, stanowiące podstawę urzędowego zapisu. Wszystkie akta zgonów z obszaru Poznania sprzed 1956 r. znajdują się w Urzędzie Stanu Cywilnego Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej Stare Miast0 21 . Ze względu na cel poszukiwań, trzeba było przejrzeć całość zasobów Urzędu Stanu Cywilnego, gruntowniej zaś księgi zgonów za rok 1945.
W związku z koniecznością dokonania weryfikacji niektórych nazwisk, trzeba było też sięgnąć do akt zbiorowych, gdzie znaleziono oświadczenia lekarskie oraz obszerne zeznania o okolicznościach śmierci. Zapisy spóźnione, dokonane za zezwoleniem władz administracji ogólnej pierwszej instancji oraz wpisy dodatkowe, wniesione mocą postanowień sądowych, znajdowały się nadto w księgach zgonów z lat 1946-1963. Wykryto je metodą wyrywkową na podstawie imiennych skorowidzów, posługując się kartoteką poległych. W ten sposób uzyskano materiał, który posłużył za podstawę do niniejszego opracowania. Podstawowym kryterium kwalifikacyjnym, którym kierowano SIę przy uznaniu osoby figurującej w aktach Urzędu Stanu Cywilnego za poległą w walkach o cytadelę, było urzędowe stwierdzenie przyczyn śmierci. Widniało ono z reguły w ostatniej rubryce arkusza zgonu i brzmiało: "poległ w walce o Cytadelę" lub "poległ na polu chwały pod Cytadelą". W niektórych przypadkach, gdy brakło tego stwierdzenia, znajdowano obok zazasadniczych adnotacji o przyczynie śmierci skrócone dopiski ołówkiem naniesione przez ówczesnego kierownika Urzędu, Leona Fryd1a: "poległ pod Cytadelą". Zdarzało się jednak, chociaż rzadko, że na arkuszu nie było żadnych adnotacji, a tymczasem wszystkie inne źródła dawały niezbite dowody zgonu w związku z walkami o cytadelę. Wówczas rozstrzygała treść akt zbiorowych. Jeśli w orzeczeniu lekarskim lub urzędowym zaświadczeniu o przyczynach śmierci istniały dane potwierdzające ten stan rzeczy, wtedy kwalifikowano ów przypadek na listę "cytadelowców" . Skoro jednak akta Urzędu zawierały informację o śmierci w innych okolicznościach, przyjmowano ich wiarygodność i logicznym biegiem rzeczy została zakwestionowana prawdziwość źródła wyjściowego, tj. kartotek, wykazów i spisów archiwalnych oraz drukowanych 22.
" Zasoby ksiąg zgonów w Urzędzie Stanu Cywilnego Stare Miasto datują się od l X 1874 r. d do l I 1956 r. zawierają akta zgonów ludności z obszaru całego miasta. Pierwotnie w 1945 r. Urząd Stanu Cywilnego miasta Poznania był jednym z wydziałów Zarządu Miejskiego. Od roku 1953, (gdy weszła w życie ustawa o jednolitych organach administracji państwowej, przeszedł w gestię Prezydium Rady Narodowej miasta Poznania. Z chwilą utworzenia dzielnicowych urzędów stanu cywilnego, zasoby Urzędu pozostały przy Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej Stare Miasto, a pozostałe dzielnice prowadzą odtąd odrębne księgi (z relacji E. Borowicza). 25 W ten sposób poza niniejszym spisem znalazły się następujące naawiska osób, traktowanych do tej pory jako "cytadelowców''': Tadeusz Bąkowski, Leon Burek, Leon Cebulski, Mieczysław Leśniak, Bolesław Malczewski oraz Janusz paczkowski. F. Róg - M a z u rek, op. cit, s. 193; "Głos Wielkopolski" R. 1946 nr 54, "Kurier Wielkopolski" R. 1947 nr 200. Akta Urzędu Stanu Cywilnego nie potwierdzają w tych przypadkach okoliczności śmierci 
Marian Olszewski
Drugim zasadniczym kryterium uznania za poległego w walkach o cytadelę był dzień śmierci. Przyjęto umowną zasadę, że "cytadelowcami" zwie się grupę ludności cywilnej Poznania, zmobilizowaną do walki i uczestniczącą w szturmie na cytadelę w dniach 21-23 lutego 1945 r. W związku z tym za poległych "cytadelowców" potraktowano konsekwentnie tylko te osoby, które zginęły w działaniach zbrojnych o cytadelę lub poniosły śmierć z odniesionych ran dopiero od 21 lutego 1945 r. począwszy. Przestrzegając tych zasad wyeliminowano z poszukiwań tych wszystkich w dotychczasowych spisach i źródłach, których śmierć nastąpiła wcześniej, chociaż ich okoliczności zgonu wiązały się z walkami o miasto. Odpadły więc ze sporządzonej listy nazwiska osób, które zaciągnęły się ochotniczo w szeregi Armii Radzieckiej, pełniły w niej funkcje pomocnicze, udzielały pomocy wywiadowczej i w walkach o miasto złożyły swe życie w okresie do 20 lutego 1945 r. 23 Warto w przyszłości tym indywidualnym przejawom patriotyzmu i bohaterstwa poświęcić odrębne studium historyczne. W wyniku tak przeprowadzonej selekcji i weryfikacji uzyskano z akt Urzędu Stanu Cywilnego przez porównanie z kartoteką, 82 nazwiska wraz z pozostałymi informacjami, które zakwalifikowano na sporządzoną listę poległych "cytadelowców". Wartość tego materiału przewyższa dotychczasowe źródła tym, że są to dane urzędowo sprawdzone, ścisłe i znacznie obszerniejsze niż wszystkie, jakimi dysponowano do tej pory. Zawierają one bowiem poprawne brzmienie nazwisk, wiek, zawód, miejsce zamieszkania oraz datę i okoliczności śmierci poległego. W przypadku szesnastu nazwisk, nie zdołano jednakże dokonać weryfikacji drogą porównań z aktami Urzędu Stanu Cywilnego. Mimo skrupulatnie prowadzonych poszukiwań nie udało się odszukać ich aktów zejścia 24 . Najprawdopodobniej rodziny tych osób nie dopełniły formalności terminowego zgłoszenia zgonu, a po czasie nie miały potrzeby wszczęcia postępowania sądowego w tym kierunku. Trzeba więc było dokonać rozstrzygnięć weryfikacyjnych inną drogą. Przyjęto więc zasadę nIe kwestionow związku z walkami o cytadelę nawet tak dalece, że np. Janusz Paczkowski zginął jako komendant posterunku Milicji Obywatelskiej podczas interwencji ulicznej 13 VII 1945 r. (Urząd Stanu Cywilnego Księga Zgonów 1945 r. poz. 3825).
23 11 II 1945 r. poległ w walkach ulicznych o Wielkie Garbary 33-1etni Stefan Łukaszczyk, który zaciągnął się ochotniczo do oddziałów Armii Radzieckiej i pełnił funkcję sanitariusza (Urząd Stanu Cywilnego Księga Zgonów 1945 ;r. poz. 201). 29 II zginął w obronie miasta Leon Ruschke (Akta Zarządu Zieleni Miejskiej, op. cit., k. 67). Podczas walk o Winogrady i ul.
Zbożową padli 4 II i 13 II z bronią w ręku ojciec z synem, Franciszek i Kazimierz Sołtysiakowie oraz Zygmunt Gałkowski (F. Róg-Mazuorek, op. cit., s. 70-77 oraz Urząd Stanu Cywilnego Księga Zgonów 1945 r. poz. 177 i 178).
24 Nie znaleziono w Urzędzie Stanu Cywilnego danych do następujących osób: J arogniew Borowicz, Marcin Drobny, Leon Jasiński, Henryk Juchnicki, Jan Kliche, Franciszek Koralewski, Mieczysław Patzer , Andrzej Pietsch, Roman Piotrowski, Stefan Pracel, Jan Przybylski, Józef Tomalak, Michał Wachowiak, Zbigniew Warchowski i Jan Wimpel, których nazwiska wyszczególnione są w Aktach Zarządu Zieleni Miejskiej, na liście Związku Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokrację, przez Róg - M a z u r k a, op. cit.. w spisie administracji Cmentarza Bohaterów i "Głos Wielkopolski". R. 1945 nr 12, R. 1946 nr 54wania wiarogodności akt Zarządu Zieleni Miejskiej oraz dokumentacji Związku Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokracją. W ten sposób zweryfikowano dalszych czternaście nazwisk, które z niekompletnymi danymi wniesiono do ogólnego spisu poległych. Ogółem imienna lista poległych w walkach o cytadelę w dniach 21-23 lutego 1945 r. zawiera 96 zabitych oraz zmarłych z ran.
II
W świetle przejrzanych materiałów okazuje się, że nIe ma żadnych podstaw do dalszego wyolbrzymiania rozmiarów strat polskich poniesionych w walkach o cytadelę. Jeśli zważyć, że stanowią one w tych okolicznościach około 5 proc. ogółu uczestniczących, są to wielkości wcale nie małe. Za miarodajnym wyczerpaniem listy przemawia fakt, że z jej pomocą dało się zidentyfikować trzech nie znanych dotychczas z nazwiska, których bezimienne mogiły znajdują się na Cmentarzu Bohaterów 25 . A oto, jak się przedstawia struktura wieku poległych "cytadelowców"
Tabela 1 POLEGLI WEDŁUG WIEKU
Wiek Liczba poległych 17-18 5 18-21 12 22-25 14 26-30 10 31-35 17 36-40 16 46-50 11 ponad 50 10 brak danych l Ogółem 96
J ak z powierzchownej analizy tabeli 1 widać, że rozpiętość wieku po1egtych sięgała od 17 do 53 lat. Najwyższy jednakże odsetek poległych (77%) stanowili ludzie w wieku do czterdziestu lat. Uderzająco wysoki jest także procent młodszych wiekiem. 43% ogółu poległych liczyło po niespełna trzydzieści lat, a 17 z nich nie osiągnęło jeszcze wieku poborowego. Siedemnaście lat miał jeden poległy, osiemnaście lat - czterech poległych, dziewiętnaście lat - pięciu, dwadzieścia lat - trzech i nieskończone dwadzieścia jeden lat - czterech poległych. Najmłodszy bohater walk Zbigniew Główczak, zginął mając niespełna siedemnaście lat. Nieskończone osiemnaście lat
25 Są to mogiły Stefana Białego, Stefana Kujawy i Aleksego N owaka, których zwęglone zwłoki nie zostały rozpoznane przez rodziny i złożono je w grobach na Cmentarzu Bohaterów z napisem: "Nieznany" (rząd IV, grób 73, 74 i 75).
4 Kronika miasta Poznania 2 
Marian Olszewskimieli również polegli na polu chwały: Bernard Gościński, Henryk Huta i Hilary N ędzewicz. W starszych grupach wieku odnotowujemy czterech poległych w wieku 41 lat, dwóch poległych liczących 42 Jata, jednego poległego w wieku 43 lat, trzech poległych w wieku 44 lat, jednego - w wieku 45 lat, trzech - w wieku 47 lat, jednego - w wieku 48 lat, jednego - w wieku 49 lat i jednego - w wieku 50 lat. Najstarsi wiekiem byli: Kazimierz Jakubiak - 53 lata, Marcin Drobny - 52 lata i Franciszek Kowalski oraz Franciszek Koralewski - po 51 lat. Osobliwością struktury społecznej poległych "cytade10wców" jest zdecydowana przewaga elementu robotniczo-rzemieślniczego (tabela 2). Nie
Tabela 2 POLEGLI WEDŁUG ZAWODÓW
Zawód Liczba Robotnicy 15 Rzemieślnicy 37 Wojskowi 3 Urzędnicy, pracownicy biurowi i bankowi 7 Milicjanci 1 Pracownicy handlu i usług 9 Kolejarze 1 Lekarze 1 Uczniowie zawodu i szkół 5 Bez zawodu 2 Brak danych 15 Ogółem 96ulega kwestii, że był on na pewno główną siłą społeczną całego ruchu zbrojnego ludności polskiej pod cytadelą i dlatego żniwo śmierci w tej grupie społecznej było tak duże. Znamienne jednak jest, że nie brak przy tym również sporej liczby inteligencji; byłych wojskowych, urzędników, pracowników biurowych oraz przedstawicieli innych wolnych zawodów, co świadczy o ogólnodemokratycznym i ludowym charakterze zaciągu ludności Poznania do walki. Stosunkowo wysoki procent poległych (tabela 3) ze Śródmieścia potwierdza hipotezę, że w tej dzielnicy miasta została przeprowadzona naJliczniejsza mobilizacja mężczyzn. Objęła ona w późnowieczornych godzinach 20 II i nocą z 20/21 II następujące większe ulice Poznania: Półwiejską, Kwiatową, Strzelecką, Zieloną, Piekary, Rybaki, Sw. Marcina, Al. Marcinkowskiego, Krętą, Skarbową, Groblę, Wielkie i Małe Garbary, Wszystkich Świętych i Stary Rynek. Werbunek w tej dzielnicy przeprowadzał I Komisariat Milicji Obywatelskiej mieszczący się przy ul. Ra
Tabela 3 POLEGLI WEDŁUG MIEJSCA ZAMIESZKANIA
Dzielnica miasta Liczba Śródmieście 58 Jeżyce 7 Łazarz 15 Winogrady 4 Wilda 2 poza Poznaniem l brak danych 9 Ogółem 96taj czaka nr 9 wraz ze swoimi posterunkami (nr 1 przy ul. Gołębiej 1, nr 2 przy ul. Sw. Wojciecha 30 i nr 3 przy ul. Kwiatowej 2) przy współudziale patroli radzieckiej Komendantury Wojennej. W dzielnicy Łazarz kierował werbunkiem II Komisariat Milicji Obywatelskiej z siedzibą przy ul. Matejki nr 56. Nocą z 20/21 II wezwano do mobilizacji mężczyzn z ulic: Głogowskiej, Matejki, Chełmońskiego, Śniadeckich, Palacza, Tęczowej, Słonecznej, Czesnikowskiej i innych. Miejscem zbiórki były tereny położone przy Urzędzie Pocztowym naprzeciwko Międzynarodowych Targów Poznańskich. W dzielnicy Jeżyce, funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej z Komisariatu VII mieszczącego się przy ul. Słowackiego w towarzystwie żołnierzy radzieckich, wzywali do zaciągu mężczyzn z ulic: Dąbrowskiego, Jeżyckiej, Kościelnej, Kraszewskiego, Staszica, Poznańskiej , Jackowskiego i innych.
W dzielnicy Wilda werbunek prowadził III Komisariat Milicji Obywatelskiej mieszczący się w barakach przy ul. Czarnieckiego. Patrole milicji i żołnierzy radzieckich szły wieczorem 20 II z wezwaniami do domów przy ulicach: Dolna i Górna Wilda, Krzyżowa, Przemysłowa, Fabryczna, Pamiątkowa, Robocza i Rynek Wildecki.
Trudno dziś po latach ustalić, kto z wezwanych szedł z nakazu i pod przymusem lub z konieczności, a kto z własnej woli i na ochotnika. Wydaje się jednak bezsprzecznym faktem, że zdecydowaną większość "cytaide10wców" można bez najmniej szych obiekcji uważać za ochotników. Nie zdziwi to twierdzenie nikogo, kto znał warunki formowania się oddziałów polskich pod cytadelą. Brak było wówczas w Poznaniu aparatu ewidencji ludności, nie było też jeszcze sprawnego aparatu mobilizacyjnego i administracyjnego, trwały walki uliczne, a ogólne rozprzężenie stwarzało niezliczone możliwości, do uchylenia się od ustnych wezwań mobilizacyjnych bez większego trudu. W tej sytuacji do biur werbunkowych komisariatów i posterunków Milicji Obywatelskiej stawiali się w ostatecznym rachunku ci, którzy faktycznie chcieli walczyć z wrogiem. Tabela 4 unaocznia niejako wielkość polskich strat w poszczególnych fazach bitwy od 21 do 23 lutego. Najwięcej poległych notowano w dniu 
Marian Olszewskigeneralnego szturmu (22 II). Rozgorzał wtedy bój o ostateczną kapitulację twierdzy. Natarcie rozpoczęto o 4.00 rano. Atak wzmożono o godz. 14.00, a następnie jeszcze raz ponowiono w godzinach późnowieczornych. "Były to najokropniejsze chwile, jakie kiedykolwiek przechodziłem w życiu - stwierdza jeden z uczestników walk, opisując swe wrażenia z tego dnia - z jednej strony artyleria radziecka biła z wszystkich dział w mury umocnień nad naszymi głowami. Z drugiej strony Niemcy razili nas ogniem
Tabela 4
POLEGLI WEDŁUG DATY ŚMIERCI
Polegli w dniach Zmarli z ran po 23 I I Brak danych 21 II 22 II 23 II 21-23 11 7 46 22 5 11 5z karabinów maszynowych, granatników I pancerfaustów. Widziałem kolegów, którym krew ciekła z uszu wskutek nacisku powietrza, wywołanego przez wybuchy"26. W tej sytuacji - pisze inny świadek - żniwo śmierci było obfite: "Coraz częściej słyszało się jęki rannych, coraz częściej ktoś padał i nie wstawał już więcej. Ambulanse zapełniały się ,,27. Podczas ataku na forteczne zabudowania twierdzy padli: 23-1etni zastępca dowódcy 4. plutonu "cytadelowców" , Stanisław Mizerny oraz 19-1etni Jerzy Wegner. Przy oblewaniu murów fortyfikacji benzyną zginęli od kul hitlerowskich: Janusz Kajetaniak, Stanisław Daleki i Aleksy Nowak 28 . Zwycięski dzień 23 II 1945 r. nie przerwał automatycznie procesu strat wśród "cytadelowców" . Ranni i ciężko poszkodowani znajdowali się w radzieckim szpitalu polowym przy ul. Za Bramką nr 7, w szpitalu Polskiego Czerwonego Krzyża przy ul. Śniadeckich, w szpitalu miejskim przy ul. Szkolnej, lub w szpitalu przy ul. Gąsiorowskich. Ostatni z ciężko rannych, Jan K1iche, zmarł 5 XII 1946 r. zamykając listę poległych.
Większość mogił poległych znajduje się obecnie na Cmentarzu Bohaterów w Poznaniu. Zostały one skomasowane tutaj w wyniku długoletnich robót ekshumacyjnych i identyfikacyjnych, jakie prowadzono w latach 1945-1948 z inicjatywy władz miejskich i Zarządu Zieleni Miejskiej. Dzięki starannej opiece wszystkie groby zostały ozdobione kamiennymi nagrobkami i stanowią dzisiaj na wydzielonej kwaterze cmentarnej pomniki trwałej pamięci narodowej.
M F. Róg - M a z u rek, *>p. c i t, s. 103.
27 Jw., s. 115.
H JW., s. 131.