PODRCGION
CENTRALNY (POZNANIA)
[FUNKCJE
MIAST
W 1 9 6 O rok u * II '«» II » . « II
>><<!(!.! U'»»l«t«««v J' f O l » I * 1 «
· »»« Uff (III»)"»»«
V 6p<<»i6ł * @ }* w«dtt*«iT""*O *i! »
K « I. «
K»11j« *<[«\«(»rew# 1'i)i jłi*a t
PoXoit«** tfrefł
Wi.skełi «ta«.
aooe- seod 1
5H»-10006eeeo-mooo
«-**» łjooao
- - Sola» 
wyliczona jako suma przyrostów w poszczególnych działach gospodarki narodowej wynikających ze wzrostu zadań rzeczowych powinna osiągnąć w 1980 roku 298 tys. osób. Niedobór w wysokości 31 tys. osób trzeba więc będzie wyrównać dojeżdżającymi do pracy15. Podane tu zasoby siły roboczej nie uwzględniają poważnych rezerw zależnych ludno« od stopnia aktywności zawo- 600 tyv dowej. Gdyby np. zwiększyć aktywność zawodową kobiet w grupie wieku 16-54 lat o 5%, w roku 1980 zasoby siły roboczej wzrosłyby o 8 tys. osób. Zatrudnienie ustalono przy przewidywanym skróceniu czasu do 30 godzin tygodniowo. Przy mniejszym skróceniu czasu pracy (np. do 35 godzin) zatrudnienie w roku 1980 mogłoby być mniejsze 16 . Przyjęte wielkości zasobów siły roboczej i zatrudnienia są więc jedną z możliwych alternatyw. Strukturę zatrudnienia, opartą na założeniu utrzymania zatrudnienia w przemyśle na obecnym poziomie 1 zwiększenia zatrudnienia w działach usługowych, przedstawia tabela nr 4. Przy wzroście ogólnego zatrudnienia o 62*/», największy wzrost zatrudnienia przewiduje się w usługach nieprodukcyjnych (poz. Pozostałe - o 100"/»), w obrocie towarowym (o 95%) i w urządzeniach socjalnych i kulturalnych (o 73*/«). Wzrost zatrudnienia w przemyśle jest nieco niższy od średniego
1.00
1980n*
Stan i przewidywana liczba ludności m. Poznania ( po uwzględnieniu ruchów migracyjnych) ogarem zairudnieniez at rudnienieileprzemy
15 Liczba dojeżdżających do pracy do Poznania wynosiła w roku 1960 28 500 osób, a w roku 1961 - 26 700 osób, tj. około 15 c /o ogółu zatrudnionych v/ mieście. 31000 osób dojeżdżających w roku 1980 stanowiłoby około 10*/« ogółu zatrudnionych. Dojazdy do pracy do miast są zjawiskiem powszechnym (np. do Warszawy dojeżdża obecnie do pracy około 110 tys. osób, tj przeszło 19% zatrudnionych, dojazdy do pracy do wielu miast wielkopolskich pomimo znacznie mniejszych rozmiarów w liczbach bezwzględnych niż w Poznaniu w porównaniu do zatrudnienia sięgają 20, a nawet 50'Zo). Zasadniczy problem w tym zalkresie sprowadza się do zapewnienia szybkiej i sprawnej komunikacji, z ograniczeniem promienia dojazdów do izochrony 45 minut. 10 Zarówno zagadnienie skrócenia czasu pracy i jego skutków, jak i problem ustalenia uzasadnionej aktywności zawodowej wymagają dalszych studiów, na podstawie których można będzie rozważyć inne alternatywy bilansu siły roboczej. Projekty ogólnokrajowe przewidują obecnie skrócenie czasu pracy /tylko do 40 godzin tygodniowo.
2 Kronika Miasta Poznania 3 
Antoni J. Przestalski
Tabela 4
ZATRUDNIENIE W POZNANIU W LATACH 1960-1980
Rok 1960 Rok 1980 L.p. Działy gospodarki zatrudnienie struktura zatrudnienie struktura w tys. os. w% w tys. os. w% l Rolnictwo i leśnictwo 2,6 1,4 2,0 0,7 2 Przemysł 77,6 42,3 125,0 42,0 3 Budownictwo 23,6 12,9 36,6 12,3 4 Transport i łączność 19,2 10,5 28,0 9,4 5 Obrót towarowy 17,4 9,5 34,0 11,4 6 Gospodarka komunalna i mieszkaniowa 6,8 3,7 12,0 4,0 7 U rządzenia socjalne i kulturalne 22,5 12,2 39,0 13,0 8 Administracja, instytucj e finansowe, organizacje społeczne 7,7 4,2 9,2 3,1 9 Pozostałe 6,1 3,3 12,2 4, l Ogółem 183,5 100,0 298,0 100,0
U wag a: Stan zatrudnienia w r. 196) przyjęto wg bilansu siły roboczej na lata 19611965, opracowanego w Miejskiej Komisji Planowania Gospodarczego w 1962 r. Stan ten jest niższy od oficjalnych danych Głównego Urzędu Statystycznego o około 8 tys. osób, w tym W przemyśle o 6 tys. osób. Stan przewidywany ma r. 1980 jest ogólnie zgodny ze wstępną koncepcją Pracowni Planów Regionalnych, jednakże wprowadzono pewne zmiany w działach: zmniejszono zatrudnienie w przemyśle, zwiększając równocześnie zatrudnienie w urządzeniach socjalnych ł kulturalnych, transporcie i budownictwie.
(61%), przy czym obejmuje on również zatrudnienie w tzw. usługach przemysłowych, które wzrasta znacznie silniej "
2, PROGRAM ROZWOJU PRODUKCJI I USŁUG PONADREGIONALNYCH Przemysł. Zgodnie z założeniami rozwój przemysłu winien objąć głównie przemysł metalowy, maszynowy, środków transportu i elektrotechniczny. Te gałęzie skupiają obecnie ponad 50% całego zatrudnienia w przemyśle. Znaczny wzrost produkcji będzie możliwy do osiągnięcia przede wszystkim przez
17 W stosunku do zatrudnienia poza rolnictwem udział zatrudnienia w przemyśle wynosił w roku 1959 (wg "Rocznika Statystycznego" GUS-1961): w Polsce - 46.2%, w Czechosłowacji - 51,2%, we Francji 55,2%, w NRF, - 48,l°ju, w NRD -. 48,3°/», w Wielkiej Brytanii - 46,7%. W Poznaniu w tym samym roku stosunek ten wynosił 42,8%. We wstępnej koncepcji przyjęto wielkość zatrudnienia w przemyśle i rzemiośle Poznania w roku 1980 na 128 tys. osób. Proponowana w niniejszym opracowaniu liczba 125 tysięcy wynika z konieczności zwiększeniazdaniem autora -. niektórych innych działów. W porównaniu z założeniami perspektywicznymi innych miast wydzielonych Udział zatrudnienia przemysłowego w zatrudnieniu ogółem Poznania wynoszący 42% można uznać zia prawidłowy, a nawet nieco zbyt wysoki. Analogiczne wskaźniki w roku 1980 wynoszą: dla Warszawy - 28%, dla Łodzi - 51%, dla Krakowa - 39% i dla Wrocławia - 38%. Natomiast można mieć nadal zastrzeżenia co ido ztoyt niskiego zatrudnienia w działach usługowych, szczególnie w gospodarce komunalnej i mieszkaniowej. Dlatego też należy mieć na uwadze, że podana tu koncepcja zatrudnienia w roku 1980 ma charakter wstępny i w wyniku dalszych badań i studiów może ulec zmianierozbudowę zakładów istniejących, szczególnie w latach 1961-1965. Następnie należy wybudować trzy lub cztery duże nowe zakłady, np. maszyn do liczenia, urządzeń radio- i teletechnicznych, przyrządów pomiarowo-kontrolnych i aparatów medycznych, oraz maszyn poligraficznych,8. Przewiduj e się, że wzrost produkcji w tych gałęziach przemysłu będzie prawie ośmiokrotny, tj. nieco wyższy od średniego krajowego, przy wzroście zatrudnienia tylko o 65°/». Więcej niż ośmiokrotnie powinna wzrosnąć produkcja przemysłu chemicznego, w którym wzrost będzie najbardziej dynamiczny, chociaż nie dorówna ogólnokrajowemu. W tej gałęzi projektuje się budowę dwu nowych fabryk. Z zamierzeń rozwojowych w innych gałęziach należy wymienić budowę dwóch dużych drukarni w przemyśle poligraficznym. Ogółem przewiduje się ogólny wzrost produkcji w wysokości 529°/», a więc nieco niżej od średniego wskaźnika krajowego, wynoszącego 55<//"'>19. Dla porównania: w latach 1950-1960 produkcja globalna przemysłu Poznania wzrosła prawie trzykrotnie przy wzroście zatrudnienia o 50%. Proj ektowany pięciokrotny wzrost produkcji przy wzroście zatrudnienia o 61% (biorąc pod uwagę skrócony czas pracy) można uznać za umiarkowany20. Wzrost wydajności pracy przyjęto nieco wyższy niż średni krajowy (326°'/<>: 290%). W konsekwencji przewidywanych tendencji rozwojowych zmieni się nieco struktura gałęziowa przemysłu, zwłaszcza jego produkcji globalnej. Przemysły: metalowy, maszynowy, środków transportu i elektrotechniczny pozostaną nadal na pierwszym miejscu, zwiększając udział w produkcji globalnej całego przemysłu z 39°" do 54"<V N a drugie miejsce wysunie się przemysł chemiczny, którego udział w produkcji wzrośnie z 14,3°j' w roku 1960 do 20% w roku 1980. Przemysł spożywczy przesunie się z drugiego na trzecie miejsce (z 28,1% do 11,6"/0). W strukturze organizacyjnej przewiduje się nieznaczny wzrost udziału drobnej wytwórczości z 17,7°/» w roku i960 do 20% w roku 1980. W okresie 1960-1980 przewiduje się 14 882 min zł nakładów inwestycyjnych w przemyśle. W przeliczeniu na jednego nowo zatrudnionego nakłady inwestycyjne w dwudziestoleciu wyniosą 302 tys. zł. W pięcioleciu 1056-1960 wskaźnik ten wyniósł 208 tys. zł, a w bieżącym planie 5-1etnim wynosi 268 tys. zł. Biorąc pod uwagę konieczność znacznej modernizacji przemysłu, można wyrazić zastrzeżenie, że nakłady inwestycyjne zostały ustalone za nisko. Powinny one wynieść około 20 mld zł.
18 Poznań ma wszelkie warunki do rozwinięcia produkcji precyzyjnej, szczególnie przyrządów pomiarowo-kontrolnych związanych z elektrotechniką i elektroniką oraz aparatów medycznych. Wskazują na /to dotychczasowe osiągnięcia takich zakładów, jaik "Teletra", Przemysłowego Instytutu Maszyn Rolniczych, skonstruowanie sztucznego serca i in. Rozwój tego typu przemysłu ma dodatkowy aspekt zwiększenia zatrudnienia kobiet, a w Poznaniu wskaźnik aktywności zawodowej kobiet jes(t stosunkowo niski. 19 Wartość produkcji globalnej wzrośnie z 11,9 mld zł w roku 1960 do 0Ct mld zł w roku 1980. Należy zaznaczyć, że plany ogólnokrajowe przewidują obecnie nieco niższy wskaźnik wzrostu ogólnej produkcji przemysłu i w takim układzie wskaźnik dla Poznania jest wyższy od krajowegoi. 20 Średnio roczny wskaźnik wzrostu produkcji w okresie 1960-1980 wyniesie wg założeń 8,7%, przy ogólnokrajowym wzroście o 8,9%. Przewidywane tempo wzrostu produkcji, niższe aniżeli w województwie i w kraju, uzasadnione jest pozycją wyjściową Poznania, który w roku 1960 znajdował się na tazeeim miejscu wśród najbardziej uprzemysłowionych ośrodków (po Łodzi i województwie katowickim). Rozwój przemysłu będzie tu więc wolniejszy niż w rejonach intensywnie uprzemysłowionych (w tym również województwo poznańskie) . 
Antoni J. Przestalski
W podregionie Poznania, a zwłaszcza w strefie podmiejskiej, powinien rozwijać się przemysł kooperujący z przemysłem miasta. Między innymi przewiduje się budowę odlewni w Śremie dla potrzeb poznańskich zakładów przemysłowych. Rolnictwo. Ogólny areał użytków rolnych (łącznie z ogródkami działkowymi) obejmuje około 9 tys. ha, tj. 42% całego obszaru miasta. Znaczenie gospodarcze rolnictwa Poznania jest jednak niewielkie. Przeważającą część produkcji ekstensywnej stanowią uprawy zbożowe i ziemniaki. Warzywa zajmują tylko 130/0 upraw. W perspektywie przewiduje się zmniejszenie ogólnej powierzchni upraw rolnych ze względu na potrzeby urbanistyczne, na pozostałej zaś powierzchni projektuje się rozwinięcie intensywnej uprawy warzyw (szczególnie inspektowych i szklarniowych). Również w strefie podmiejskiej należy rozwinąć intensywną produkcję warzyw i owoców. W perspektywie szczególnego znaczenia nabierze rola podregionu, a zwłaszcza strefy podmiejskiej jako strefy żywicielskiej miasta. Wymaga to prZejSCla na produkcję intensywną. Na tym samym areale upraw warzyw można osiągnąć przeszło dwukrotny wzrost produkcji. Duże znaczenie będzie miało również zwiększenie mleczności krów, obecna bowiem wydajność jest dość słaba". Struktura gospodarstw w strefie podmiejskiej jest stosunkowo korzystna: około 400/0 stanowią wielkie gospodarstwa rolne. Jednak pozostałe to gospodarstwa indywidualne, z których prawie 70 e /o stanowią gospodarstwa do 2 ha, o małej towarowości. Dlatego też rysuje się konieczność przebudowy struktury w kierunku dalszego zwiększenia gospodarstw wielkorolnych B . Transport i łączność. Znaczenie Poznania jako węzła komunikacyjnego stawia szczególne zadania przed kolejnictwem. Najważniejszym z nich będzie przebudowa węzła dla wyeliminowania ze Stacji Poznań-Główny, ruchu towarowego i przeniesienie go na Franowo. Łączy się to z budową obwodnicy północnej, likwidacją obecnego dworca towarowego i budową dworca osobowego wschodniego. W latach 1961-1980 projektuje się elektryfikację węzła poznańskiego w czterech kierunkach: Poznań-Warszawa, Poznań-Słubice, Poznań-Wrocław i Poznań-Szczecin. Ponadto przewiduje się elektryfikację linii kolejowej Poznań-Gniezno-Inowrocław. Elektryfikacja kolei będzie miała duże znaczenie dla podregionu i strefy podmiejskiej, zapewniając szybkie i częste dojazdy do pracy, do szkół i innych zakładów w Poznaniu 23 . Na liniach nieelektryfikowanych przewiduje się wprowadzenie trakcji spalinowej.
21 Pojęcie strefy żywicielskiej wielkiego miasta w dawnym rozumieniu przestrzennym jest obecnie mnIej aktualne. Dzięki coraz szybszym środkom transportu strefa ta coraz bardziej się rozszerza. Wydaje się, że nie jest już uzasadnione rozwijanie wyłącznie wokół miasta gospodarki ogrodniczo-sadowniczej, szczególnie jeżeli nie ma tam korzystnych warunków naturalnych. Zagadnienie to wymaga odrębnych studiów, przy czym należy równdeż wziąć pod uwagę zagadnienie organizacji obrotu towarowego, efektywnego popytu itp 22 Zgodnie z założeniami ogólnokrajowymi wielkorolna forma gospodarowania będzie w 1980 roku powszechna. Należy przy tym rozumieć, że będą to wielkoobszarowe gospodarstwa uspołecznione. Ponieważ pod tym względem struktura stref/y podmiejskiej jest znacznie korzystniejsza niż w innych częściach województwa (szczególnie wschodniej), można przyjąć, że osiągnięcie prawidłowej struktury będzie tu możliwe wcześniej nliż w roku 1980. 23 W roku 1961 liczba dojeżdżających do pracy wynosiła 26 400 osób. z tego 
W zakresie transportu drogowego, który zwiększy przewozy czterokrotnie, przewiduje się przebudowę głównych arterii komunikacyjnych, budowę zaplecza technicznego i nowego dworca autobusowego. Transport wodny powinien zwiększyć przewozy lO-krotnie, co wymaga rozbudowy portu rzecznego i regulacji Warty. Przewiduje się znaczny wzrost pasażerskiej komunikacji lotniczej, w związku z czym konieczna będzie budowa nowego lotniska I klasy międzynarodowej, mogącego przyjąć pasażerskie samoloty odrzutowe dalekiego zasięgu 24 . W strukturze przewozów towarowych udział transportu kolejowego spadnie z 91,2% w roku 1960 do 86,9°/« w roku 1980. Znacznie zwiększy się udział transportu drogowego (z 8,8% do 10,2°/») i wodnego (z 0,9"/« do 2,9%). W dziedzinie łączności projektuje się modernizację linii kablowych na 12 i 24-krotne oraz wprowadzanie półautomatyzacji w połączeniach międzymiastowych. Przewiduje się budowę nowych międzynarodowych połączeń kablowych oraz bezpośrednich połączeń telefonicznych, Poznań- Warszawa, Poznań-Kraków i Poznań-Trójmiasto. Liczba aparatów telefonicznych na 100 mieszkańców winna wzrosnąć z 4 w roku 1960 do 17 w roku 1980, co będzie wymagać rozbudowy i budowy central automatycznych. Gospodarka energetyczna. W dziedzinie energii elektrycznej Poznań będzie włączony do sieci ogólnokrajowej. Równocześnie projektuje się skojarzoną goc, -idarkę elektro-ciepłowniczą, co będzie wymagać przebudowy obecnej elektrowni na elektrociepłownię oraz budowy nowych elektrociepłowni dla możliwie pełnego objęcia zabudowy wysokiej systemem centralnego ogrzewania z wyeliminowaniem kotłowni tradycyjnych 25 . W dziedzinie gazownictwa brak jest obecnie konkretnej koncepcji co do wyboru jednej z alternatyw, dosyłanie gazu z dużej gazowni centralnej w okręgu konińskim, dosyłanie gazu ziemnego lub budowa nowej gazokoksowni w Poznaniu. Obecna gazownia, całkowicie przestarzała, będzie mogła pracować do roku 1970. Projektowana budowa generatorów dwugazu nie zaspokoi zapotrzebowania po roku 1970. W niniejszych założeniach przyjęto koncepcję budowy nowej gazokoksowni w latach 1966-1970. Dzięki tej inwestycji będzie można zaopatrzyć w gaz także niektóre miasta w strefie podmiejskiej26. Gospodarka wodna. Podstawowe problemy gospodarki wodnej dotyczą równocześnie gospodarki komunalnej. Obejmują one budowę nowego ujęcia wody 1 nowej oczyszczalni ścieków oraz regulację Warty. Niewątpliwie duże znaczenie dla zwiększenia przepływu Warty będzie miała budowa zbiorników retencyjnych na terenie województwa. Ważną sprawą będzie również opracowanie koncepcji oczyszczania ścieków przemysłowych i bi
23 000 dojeżdżających codziennie. Z ogólnej liczby dojeżdżających 10 700 osób (tj. 40%) przypadało na powiat poznański, a więc dojeżdżało z odległości około 20-25 km.
21 Sprawa ta jest dyskusyjna, obecne plany resortowe nie przewidują budowy nowego lotniska w Poznaniu. 25 Zagadnienia ciepłownictwa wymagają dodatkowych studiów i uzgodnień z Ministerstwem Energetyki. Budowa elektrociepłowni i sieci ogrzewczej, to inwestycje rządu 4 mld zł. Według wstępnych obliczeń oszczędność węgla wyniosłaby przy systemie centralnego ciepłownictwa około 580 tys. ton rocznie. 26 Przyjęte założenia w zakresie gazownictwa również nie są jeszcze uzgodnione i wymagają dalszych badań. 
Antoni J. Przestalskilansu wodnego. Zagadnienia wodne wymagają kompleksowego opracowanIa dla całego regionu. Usługi ponadregionalne. W dziedzinie usług ponadregionalnych zasadnicze znaczenie mają Międzynarodowe i Krajowe Targi Poznańskie. Przewiduje się, że powierzchnia wystawowa kryta winna wzrosnąć do około 100 tys. nr (w r. 1960 było 61 tys. m 2 ). Rozwój targów zależy w dużej mierze od ich zaplecza, a więc urządzeń komunalnych, hoteli, lokali gastronomicznych itp. Sprawą najważniejszą jest baza noclegowa. Przyjęto konieczność osiągnięcia w 1980 roku 6800 miejsc hotelowych (stan w r. 1960 wynosił 837 łóżek). Już obecnie bowiem w okresie targów przebywa w Poznaniu ok. 10 tys.
gości zagranicznych. · Szczególnie ważne zadania stoją przed szkolnictwem wyższym. Musi ono wykształcić odpowiednie ilości specjalistów we wszystkich dziedzinach nauki i techniki, a także dla potrzeb gospodarki narodowej - i to zarówno dla własnego regionu, jak i dla regionów sąsiednich (szczególnie dla woj ewództw bydgoskiego, zielonogórskiego i koszalińskiego). Założenia przewidują wzrost liczby studentów na studiach stacjonarnych z 11 tysięcy do około 30 tysięcy, a na studiach zaocznych z 5 do 20 tysięcy". W związku z planowanym rozwojem przemysłu znacznie wzrośnie zapotrzebowanie na absolwentów Politechniki, która powinna uruchomić nowe wydziały: chemii, urbanistyki i architektury, inżynierii sanitarnej. '" JL "'yki technicznej, górnictwa odkrywkowego - oraz rozbudować obecne. Zły stan pomieszczeń większości szkół wyższych (szczególnie Uniwersytetu, Akademii Medycznej, Politechniki) oraz przewidywany znaczny wzrost liczby studiujących uzasadniają konieczność budowy nowych budynków szkolnych i domów akademickich, przy czym należy dążyć do grupowania obiektów poszczególnych uczelni. Powinny również rozbudować się instytuty naukowe, ich oddziały oraz centralne laboratoria. Planuje się utworzenie w Poznaniu instytutu silników wysokoprężnych oraz oddziału Instytutu Ekonomiki Rolnej. W szpitalach ogólnych, przewiduje się wzrost liczby łóżek na 10 000 mieszkańców z 77,8 do 100, zgodnie z wytycznymi Komisji Planowania przy Radzie Ministrów *3.
Osobnym problemem jest rozbudowa Instytutu Balneoklimatycznego, placówki naukowo-badawczej zajmującej się lecznictwem uzdrowiskowym. Ponieważ na terenie Poznania odkryto kilka źródeł wód mineralnych, należałoby rozważyć celowość budowy niewielkiego uzdrowiska (200 łóżek), przy którym wybudowano by pomieszczenia dla Instytutu, nie posiadającego obecnie własnych lokali. Sprawa ta wymaga jeszcze dokładnego zbadania.
3. WARUNKI BYTOWE LUDNOŚCI
.Nt podstawie założeń rozwoju przemysłu, wzrostu zatrudnienia oraz zmian w strukturze wieku ludności przewiduje się, że średni dochód indy
27 Po uchwale XI Plenum KC PZPR plany te wymagają dalszego zwiększenia liczby studentów. Konieczne jest opracowanie zapotrzebowania na kadry z wxższym wykształceniem. Wysoki poziom poznańskiej medycyny (szczególnie osiągnięcia w dziedzinie ortopedii, chirurgii serca, neurologii) uzasadnia postulat znacznej rozbudowy szpitali i klinik.