ANTONI J. PRZESTALSKI AKTUALNE PROBLEMY POZNANSKIEGO RZEMIOSŁA DZIAŁALNOŚĆ rzemiosła obejmuje wytwarzanie dóbr materialnych i usługi. Działalność usługowa rzemiosła ma dla ludności miasta szczególne znaczenie. W większości wypadków grupy rzemiosł i warsztaty łączą kilka rodzajów działalności (np. ślusarstwo), dlatego wyodrębnienie poszczególnych rodzajów działalności rzemiosła zgodnie z oficjalną klasyfikacją gospodarki narodowej jest dość trudne. Według "Rocznika Statystycznego" GUS 1960, w r. 1959 w stosunku do ogółu zatrudnionych w rzemiośle prywatnym, w rzemiośle przemysłowym zatrudnionych było 78%, a w nieprzemysłowym 22*/0. W Poznaniu w tym samym roku według materiałów Wydziału Przemysłu stosunek ten był nieco korzystniejszy na rzecz usług i wynosił 76:24. Porównania te wykazują wyraźną przewagę roli produkcyjnej rzemiosła. Poznań był zawsze ośrodkiem dobrze rozwiniętego i stojącego na wysokim poziomie rzemiosła. W okresie międzywojennym rzemiosło poznańskie w wielu dziedzinach wytwórczości przewyższało ówczesny przemysł. Szczególnie wysoko stało stolarstwo, ślusarstwo, instalatorstwo elektryczne, rzeźnictwo, tapicerstwo, kaletnictwo i krawiectwo damskie. Tę rolę ośrodka o dobrze rozwiniętym rzemiośle Poznań zachował nadal. W r. 1959 (według "Rocznika Statystycznego" GUS) zatrudnienie w rzemiośle prywatnym na 1000 mieszkańców wynosiło: Polska 8 Poznań 22 Warszawa 16 Kraków 14 Łódź 10 Wrocław 9 Na koniec 1959 r. w Poznaniu działało 3561 zakładów rzemieślniczych zatrudniających 8492 osoby. W r. 1960 liczba warsztatów obniżyła się do 3399, a zatrudnionych do 8285. Zatrudnienie w rzemiośle w stosunku do ogólnego zatrudnienia w Poznaniu stanowi obecnie 4,4°/», tj. więcej niż np. w całej gospodarce komunalnej. Natomiast wartość produkcji przemysłowej i usług przemysłowych rzemiosła stanowi około 3'/0 globalnej wartości produkcji całego poznańskiego przemysłu. Jeżeli zaś wzięlibyśmy pod uwagę wartość całkowitą działalności rzemiosła, to w stosunku do wartości produkcji całego przemysłu stanowiłaby ona około 4,4%. Struktura branżowa poznańskiego rzemiosła według podstawowych 8 grup rzemiosł przedstawiona jest w tabeli 1. Tabela 1 STRUKTURA BRANŻOWA RZEMIOSŁA W POZNANIU (Stan na 31. XII. 1959) Zakłady Zatrudnienie Obroty Grupa rzemiosł Liczba /0 Liczba /0 min. zł % Budowlana i mineralna 470 13,2 1647 19,4 106,7 20,7 Metalowa 981 27,5 2503 29,5 169,8 33,0 Drzewna 291 8,2 681 8,0 40,7 7,9 Papiernicza 154 4,3 373 4,4 27,3 5,3 Skórzana 432 12,1 706 8,3 33,1 6,4 Odzieżowa 899 25,3 1538 18,1 61,1 11,9 Spożywcza 92 2,6 345 4,1 42,5 8,3 Różne 242 6,8 699 8,2 33,6 6,5 Razem 3561 100,0 8492 100,0 514,8 100,0 Ź ród ł o: Materiały Izby Rzemieślniczej w Poznaniu Układ ten, jeśli chodzi o zakłady i zatrudnienie, nIe uległ W r. 1960 zasadniczym zmianom. Dlatego rozpatrując kształtowanie się struktury branżowej poznańskiego rzemiosła, opierać się będę na materiałach za r. 1959 \ Wyraźnie zaznacza się przewaga grupy rzemiosł metalowych, która skupia 30% ogólnego zatrudnienia w rzemiośle w 28% ogólnej ilości zakładów (981 warsztatów), osiągając 33 % ogólnej wartości obrotów. W grupie tej 49,8% stanowią warsztaty ślusarskie, których jest prawie 500. Na drugim miejscu znajduje się - daleko już liczebnie mniejsze - ślusarstwo samochodowe: 79 warsztatów. Następnie zegarmistrzostwo - 65 warsztatów i elektromechanika - 57 warsztatów. Pozostałe rzemiosła tej grupy mają już niewielkie ilości warsztatów, np. radiomechanika 20, grawerstwo 13 itd. Drugą grupę pod względem ilości warsztatów, a trzecią co do liczby zatrudnionych stanowi grupa rzemiosł odzieżowych. Prawie 900 warsztatów odzieżowych stanowi 25*/0 ogólnej liczby zakładów rzemieślniczych, zatrudniając około 18% rzemieślników poznańskich. Przeważają tu oczywiście warsztaty krawieckie, których jest 560. Na trzecim miejscu pod względem liczby zakładów, a drugim co do zatrudnienia i wartości obrotów jest grupa rzemiosł budowlanych. Obejmuje ona przeszło 13"/0 liczby zakładów i 19% zatrudnionych. Dalej następują grupy: rzemiosł skórzanych - 12';0 liczby warsztatów i g% zatrudnionych (z 432 zakładów tej grupy 298 przypada na zakłady szewskie); drzewna, rzemiosł różnych, papiernicza i spożywcza. W grupie rzemiosł różnych (ok. 7/0 ogółu zakładów i 8% zatrudnionych) mieszczą się takie rzemiosła, jak fryzjerstwo, parasolnictwo, szczotkarstwo i zabawkarstwo. Przeważa tu zdecydowanie fryzjerstwo - 130 warsztatów. l Za ten rok dysponujemy szczegółowymi danymi odnośnie do rodzajów rzemiosł w każdej grupie, opublikowanymi w "Roczniku Statystycznym m. Poznania" za lata 1951-1959 (s. 184, tab!. 10). Grupa rzemiosł spożywczych obejmuje 48 zakładów cukierniczych, 39 pIekarniczych i 5 rzeźniczych. Poznańskie zakłady rzemieślnicze to warsztaty małe, zatrudniające średnio 2,4 osoby. Największe średnie zatrudnienie występuje w grupie rzemiosł spożywczych. Ilustruje to szczegółowo tabela 2. Tabela 2 ŚREDNIA WIELKOŚĆ ZAKŁADÓW RZEMIEŚLNICZYCH WEDŁUG ZATRUDNIENIA (Stan na 31. XII. 1960r.) Grupa rzemiosł Średnie zatrudnienie na l zakład Budowlana i mineralna 3,4 Metalowa 2,6 Drzewna 2,3 Papiernicza 2,4 Skórzana 1,6 Odzieżowa 1,8 Spożywcza 4,1 Różne 3,0 Ź ród ł o: Materiały Izby Rzemieślniczej w Poznaniu. Rozpatrując zróżnicowanie branżowe rzemiosła pod względem Jego roli wytwórczej, możemy powiedzieć, że jest ono korzystne. Rola wytwórcza rzemiosła sprowadza się obecnie w gospodarce wielkiego qiiasta do dwóch zasadniczych zadań: uzupełnienie produkcji wielkoprzemysłowej ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb rynku lokalnego oraz kooperacja z tym przemysłem. W tym zakresie szczególna rola przypada rzemiosłom metalowym, które w Poznaniu są najliczniejsze i najlepiej rozwinięte. Kierunek ten jest zgodny z ogólnym kierunkiem rozwoju poznańskiego przemysłu. J ak już wspomniałem poprzednio, działalność przemysłowa poznańskiego rzemiosła stanowi 76%, jeżeli chodzi o liczbę zatrudnionych w rzemiośle. Działalność ta obejmuje również usługi przemysłowe. Natomiast działalność ściśle produkcyjna, tj. wytwarzanie dóbr materialnych, według struktury obrotów stanowiła w r. 1959 - 50%. W ogólnej wartości uzyskanej sumy za sprzedaż wyrobów gotowych największy udział miała grupa rzemiosł metalowych - 24,8%, następnie odzieżowa - 16,9°/», spożywcza - 16,5%, drzewna - 13,8 % ( rzemiosł różnych - 9,8%, skórzana - 8,8';», papiernicza - 8% i budowlana - 1,3%. Wytwórcza działalność rzemiosła ma nie tylko duże znaczenie dla potrzeb rynku lokalnego, szczególnie w tych asortymentach, które są pomijane przez przemysł kluczowy i terenowy. Duże możliwości otwierają się przed rzemiosłem w dziedzinie eksportu. Wykorzystanie tych możliwości miałoby dodatni wpływ na kształtowanie się naszego zagranicznego bilansu handlowego i oczywiście dałoby duże korzyści poznańskim rzemieślnikom. W r. 1960 Antoni J. Frzestalskiwartość produkcji eksportowej poznańskiego rzemiosła osiągnęła 22,2 mln. zł, tj. 79,2% produkcji eksportowej całego rzemiosła wielkopolskiego. Z tej kwoty przypadało na: artykuły włókiennicze I konfekcyjne zabawki wyroby (plastikowe 2 0,8mln. zł, czyli " " " " " " 85,SC / w r. 1965. Podstawowym "usługodawcą" pozostanie jednak rzemiosło prywatne, którego udział w usługach dla ludności przewiduje się jak następuje:zakłady zatrudn. obroty usługi przemysłowe 88,2% 70,6% 64, 1% nieprzemysłowe 37,0%> 15,9% 8,3% . budowlane 92,8% 72, 1% 87,3% " ogółem: 79,8% 54,3% 51,4% Przewiduje się równlez, że wartość usług świadczonych dla ludności wzrośnie z 240 min. zł w r. 1960 do 439 min. zł w r. 1965 czyli o 82%. W związku z rozwojem placówek usługowych trzeba będzie zwrócić uwagę na ich równomierne rozmieszczenie. Zakłady uspołecznione znajdą pomieszczenie głównie w pawilonach usługowo-handlowych w nowo budowanych osiedlach, jak Grunwald, Świerczewskiego, Junikowo, Dębieć, Główna, Starołęka, przy pętli jeżyckiej. W śródmieściu powstanie budowany obecnie dom usług krawieckich przy ul. 27 Grudnia, oraz powszechny dom usług Wojewódzkiego Związku Spółdzielczości Pracy przy zbiegu ul. Czerwonej Armii i Kantaka. Najtrudniejsze będzie uzyskanie potrzebnych lokali dla rzemiosła oraz dla wszelkich usług lokalizowanych tam, gdzie nie przewiduje się budowy pawilonów usługowo-handlowych ani .nowych bloków mieszkalnych. Znaczenie funkcji wytwórczej rzemiosła stopniowo będzie maleć . Według założeń planu rozwoju gospodarczego na lata 1961-1965, udział produkcji przemysłowej rzemiosła w globalnej wartości produkcji przemysłu poznańskiego spadnie z 3,3% w r. 1960 do 2,3% w r. 1965. Udział przemysłu kluczowego wzrośnie z 85,4% do 86,8%, (państwowego przemysłu terenowego nieco spadnie - z 5,0% do 4,3%, spółdzielczości - wzrośnie z 5,5% 'do 6,0% Podstawowe zadanie drobnej wytwórczości wytwarzanie dóbr konsumpcyjnych na użytek miejscowej ludności przejmuje na siebie państwowy przemysł terenowy i spółdzielczy. Oczywiście w tym zakresie rzemiosło będzie nadal spełniało ważne zadanie, szczególnie jeśli chodzi o krótkie serie poszukiwanych na rynku wytworów, o przedmioty wytwarzane na zamówienie, a także w zakresie kooperacji z przemysłem kluczowym. Bardzo ważna role może odegrać rzemiosło w dziedzinie produkcji eksportowej. W r. i960 wartość produkcji eksportowej rzemiosła stanowiła połowę produkcji eksportowej całej drobnej wytwórczości. Przy większym udziale branży metalowej i drzewnej rzemiosło ma możliwości podwojenia swej produkcji na eksport. Ponieważ zaś w dziedzinie wytwórczości, a szczególnie wytwórczości na eksport rzemiosło nie może opierać się wyłącznie na surowcach odpadowych i lokalnych, należy zapewnić mu odpowiednie przydziały niezbędnych materiałów. Zasadniczym zadaniem rzemiosła jest zwiększenie usług dla ludności. Przewiduje się, że przy wzroście obrotów do r. 1965 ogółem o 17,/0 wartość usług ogółem powinna wzrosnąć o jfA>, a usług dla ludności o około 61%. Zadania te powinno rzemiosło osiągnąć przy wzroście zatrudnienia ogółem o około IT/n oraz wzroście liczby zakładów o około 5°(. Sieć zakładów rzemieślniczych ogółem winna więc wzrosnąć o około 170 placówek, przy czym należy dążyć aby powstawały one szczególnie w dzielnicach N owe Miasto, Grunwald i Wilda. Osiągnięcie takiego poziomu będzie niewątpliwie trudne. W związku z odbudową zniszczonych budynków i budową nowych coraz mniejsze są możliwości lokowania rzemiosła w podwórzach i pasażach. Miasto stwarza na ogół odpowiednie warunki do lokalizacji warsztatów w nowych domach, ale wysokie czynsze nie pozwalają w wielu wypadkach na rentowną działalność zakładu rzemieślniczego. W tej sprawie Prezydium Rady Narodowej m. Poznania podjęło jużodpowiednie uchwały. Sprawą, o której należy pamiętać przy rozwijaniu działalności usługowej, jest zapewnienie części zamiennych, potrzebnych przy wszelkiego rodzaju naprawach. Jest to postulat zarówno pod adresem przemysłu, jak i handlu. Ważną rolę może i powinno spełniać rzemiosło w dziedzinie szkolenia narybku. W latach 1961-1965 wzrasta znacznie grupa młodzieży w wieku 13-17 lat. Nie wszystkich będą w stanie przyjąć szkoły średnie ogólnokształcące i zawodowe. Pozostałym powinny zapewnić naukę zawodu uspołecznione zakłady pracy i rzemiosło. W r. 1960 liczba uczniów w zakładach rzemieślniczych Poznania wynosiła 1600. Przyjmując wzrost uczniów przynajmniej taki, jaki przewidywano w skali ogólnopolskiej, tj. 67%, rzemiosło Poznania winno do r. 1965 zwiększyć liczbę uczniów do 2700. Prawidłowa działalność rzemiosła, zarówno wytwórcza, jak i usługowa, wymaga odpowiedniego sprzętu, maszyn, narzędzi. Wiadomo, że stan posiadanych urządzeń nie jest najlepszy, w większości wypadków urządzenia są przestarzałe i niedostateczne. Rzemiosło inwestuje niewiele. Według danych za r. 1959 z zysku w wysokości 125 min. zł - 8'A> przeznaczono na inwestycje. Wypada więc średnio 2800 zł nakładów inwestycyjnych na jeden warsztat. Sytuację w tej dziedzinie może wydatnie poprawić odpowiednia polityka fiskalna. Właściwe organy władz terenowych winny w oparciu o istniejące przepisy stosować we wszystkich uzasadnionych przypadkach ulgi w stosunku do zakładów rzemieślniczych, szczególnie prowadzących działalność usługową. Zmechanizowanie, nawet w niewielkim stopniu, warsztatów może poważnie zwiększyć wydajność, co wpłynie korzystnie i na szybkość świadczonych usług, i na rentowność warsztatów, a także na kształtowanie się bilansu siły roboczej. 3 Kronika Miasta Poznania l Chłopięce igraszki w dziecincu przY ul. Alfreda Bema