JAN ŻAK
WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OSADNICTWO NA OSTROWIE POZNAŃSKIM W POZNANIU
W ŚWIETLE BADAff WYKOPALISKOWYCH W R. 1%0l OZNAŃ, jedna ze stolic wczesnofeudalnego państwa Piastów, od dawna był przedmiotem zainteresowań badaczy. Już J. Łuk a s z e w i c z lokował gród Piastów na Ostrowie Poznańskim'. N a tym samym stanowisku stanął prawie o wiek później W. K o wal e n k o 2. Historycy ci oparli się zasadniczo na źródłach pisanych, choć W. Kowalenko wykorzystał częściowo również materiał archeologiczny, pochodzący jednak z badań powierzchniowych i znalezisk przypadkowych. Materiał, jakim dysponowali ci historycy, nie pozwalał na określenie zasięgu form oraz rozwoju osadniczego. Wyjaśnienia tych problemów można było dokonać poprzez wykopaliskowe prace archeologiczne. Zainicjowano je w r. 1938 i odkryto w zachodniej części placu przed katedrą potężny wał grodu o konstrukcji drewniano-ziemnej, umocniony od przodu ławą kamienną (ryc. 7), pochodzący z drugiej połowy X w. i początków XI w. s oraz fragment podgrodzia. W rok później podjęto dalsze badania, tym razem na południe od kościółka NP Marii, prowadząc jednocześnie próbne badania zwiadowcze we wschodniej części ogrodu Seminarium Duchownego i przy ul. Lubrańskiego. Dokumentacja tych prac zaginęła w czasie ostatniej wojny. Wiemy wszakże, że rUI południe od kościółka NP Marii odkryto fragment wału z X/XI w. 4 Badania te łącznie z danymi o topografii Ostrowa Poznańskieg0 5 dały podstawę do pierwszej rekonstrukcji (wizji) grodu i podgrodzia na Ostrowie Poznańskim jako
1 J. Łukaszewicz: Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania. T. 2. Poznań 1838, s. 49. 2 W. Kowalenko : Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesnohistorycznej. Poznań 1938, s. 281. 3 W. Hensel: Zagadnienie początków Poznania. "Kronika m. Poznania" , t. 16: 1938, s. 484-507; W. Hensel: Poznań wczesnodziejowy. "Kronika m. Poznania II t. 16: 1938, s. 222-240; W. Hensel: Kilka uwag na tle wyników wykopalisk na Ostrowie Tumskim w Poznaniu 1938 i 1939 r. "Kronika m. Poznania" t. 19: 1946, s. 14-27; J. Kostrzewski: Gród Mieszka I w Poznaniu, "Z otchłani wieków", t. 17: 1948, s. 132-137. 4 Według informacji prof. dra W. Kocki, który wówczas prowadził tu prace wykopaliskowe. 6 S. Pawłowski: Geograficzny krajobraz i położenie Poznania W: Księga pamiątkowa miasta Poznania. Poznań 1929, s. 117-118. 
Jan Żakzwartego kompleksu osadniczegolI. W świetle jednak badań H. M i i n c h a, opierającego się o kartografię XVIII w. 7, okazało się, że jeszcze w w. XVIII Ostrów Poznański dzielił się przynajmniej na dwa człony, rozdzielone od strony południowo-wschodniej enklawą zalewów Cybiny. Mając na uwadze kartografię XVIII w. oraz w oparciu o nowe badania archeologiczne w r. 1946 e, W r. 1948 9 , i w latach 1950-1954 l0, podjęto dalsze próby rekonstrukcji zasięgu grodu i podgrodzia poznańskiego, tym razem już wszakże w aspekcie rozwojowym ". Całokształt wyników badań archeologicznych, dane ze źródeł pisanych i kartograficznych oraz materiał porównawczy pozwoliły na wyroznlenie trzech zasadniczych faz rozwoju osadnictwa na Ostrowie Poznańskim. Od około IX do połowy X w. trwał okres przedmiejski. Drugi okres rozpoczął się koło połowy X w., a skończył się w r. 1039. Jest to okres niewątpliwie miejski, w którym krystalizować się zaczęły instytucje lokalne. Trzeci okres, od połowy XI w. do połowy XIII w., z głównym nasileniem w XII w., to okres rozwoju prawa lokalnego, prawa "polskiego" 12. 6 W. Hensel: Wstęp do studiów nad osadnictwem Wielkopolski wczesnohistorycznej. Poznań 1948, s. 203-204 rys. 75. , H. Miinch: Geneza rozplanowania miast Wielkopolski XIII i XIV w. Kraków 1946, s. 78, ryc. 11.
8 Badania na posesji Ostrów Tumski 10, a więc we wnętrzu grodu, oraz w katedrze, gdzie odsłonięto relikty świątyni wczesnoromańskiej. W. Hensel: Na śladach Mieszkowej stolicy. "Przegląd Zachodni". R. 3: 1947, s. 121-132. 9 Badania na posesji Ostrów Tumski 11, gdzie stwierdzono obecność wałów grodu X/XI i XII w. W. Hensel: Szkice wczesnodziejowe. "Slavia Antiqua", t. 2, z. 2: 1949/50, s. 264-276. 10 Badania na posesji Ostrów Tumski 13, gdzie odkryto fragment wału grodu z IX/X w., dalej walu grodu i podgrodzia z X/XI w., wreszcie wału grodu i podgrodzia z XII i l połowy XIII w.; W. Hensel - J. Slaski - J. Żak: Badania wczesnośredniowiecznego Poznania w latach 1950/51, "Przegląd Zachodni", R. 8, t. 2: 1952, s. 366-369; W. Hensel: Odkrycia archeologiczne w Poznaniu w 1952 2., "Przegląd Zachodni", R. 8, t. 3: 1952, s. 401-404. Prowadzono również badania w ogrodzie Seminarium Duchownego, które dostarczyły śladów osadnictwa z lXXIII w. Por. A. Dymaczewski - L. Leciejewicz: Osadnictwo wczesnośredniowieczne w południowej części Ostrowa Tumskiego w Poznaniu, "Przegląd Zachodni", R. 11, t. l: 1955, s. 357-376. Nadto na posesji Ostrów Tumski 17; M. Konieczna: Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Poznaniu, ul. Ostrów Tumski 17, prowadzonych w latach 1953 i 1954. "Sprawozdania Archeologiczne", t. 1: 1955, s. 63-76. Wreszcie cenne odkrycia w katedrze poznańskiej: Z. Kępiński - K. J ózefowiczówna: Grobowiec Mieszka Pierwszego i najstarsze budowle poznańskiego grodu, "Przegląd Zachodni", R. 8 t. 2: 1952, s. 370-397; K. Józef owiczówna: Sprawozdania Z prac naukowo-badawczych prowadzonych w katedrze poznańskiej w 1954 2., "Sprawozdania Archeologiczne", t. 2; 1956, s. 150-159. 11 W. Hensel: Poznań w starożytności i we wczesnym średniowieczu, "Przegląd Zachodni", R. 9, t. 2: 1953, s. 72 i nast; W. Hensel: Poznań w zaraniu dziejów, Wrocław 1958, s. 127 i nast.; W. Hensel: Najdawniejsze stolice Polski. Warszawa 1960, s. 134 i nast. W ostatniej pracy wykorzystano już wyniki badań na placu przed katedrą w 1959 r. 12 W. Hensel: Poznań w początku wczesnego średniowiecza. "Sprawozdania z prac naukowych Wydziału Nauk Społecznych P AN", z. 5: 1959, s. 52-62.  
. II .....  _.L:...._  II
-piasek LU spalenizna A.wa{
Ryc. 2
.1 _ _J" I
. 5b . OOm n o qx
A/OO 
Mimo uzyskania wielu cennych wyników, zwłaszcza w okresie powojennym 18, wiele zagadnień osadniczych na Ostrowie Poznańskim czeka na wyjaśnienie poprzez dalsze systematyczne prace wykopaliskowe. Mając to na uwadze, na rok i960 ustalono uchwycenie zarysu osadnictwa w środkowej części Ostrowa. Wybór konkretnego miejsca padł na ogród przy ul. Ostrów Tumski nr l. Z pomocą pospieszyło Prezydium Rady Narodowej m. Poznania, uchwalając znaczne dotacje na przeprowadzenie prac wykopaliskowych. Wykopaliska prowadzono od 11 lipca do 15 listopada 1960 r. Z ramienia Stacji Archeologicznej Poznań - Gród IHKM PAN pozostającej pod kierownictwem prof. dra W. Kocki, badania prowadził dr Jan Żak z pomocą mgr M. Perzyńskiej, mgra E. Dzięciołowskiego oraz studentów archeologii polskiej UAM: Ł. Pawlickiej, A. Nowaka, A. Smoleńskiej, O. Romanowskiej i K. Dębskiej. Dokumentację prowadzili mgr L. Fijał oraz A. Nitschke. Ogółem zhadano 125 ma terenu, przekopując 390 m \ Technika wykopalisk, inwentaryzacji i dokumentacji była podobna jak w latach ubiegłych '*! Wykopy hiegły w linii Pm-Pd (ryc. 1), przecinając szerokością 2,5 m całą centralną część Ostrowa Poznańskiego. W pierwszych sześciu wykopach nie stwierdzono żadnych śladów osadnictwa średniowiecznego. Nikłe jego ślady w postaci ułamków ceramiki wystąpiły dopiero na złożu wtórnym w warstwach z XVI/XVII w. Calec typu bagiennegopojawił się na głębokości 51,80 ID n.pjm., wykazując w ostatnim północnym wykopie (VI), obniżenie
Ryc. 3
RyC" 4
13 Pełną dokumentację i opracowanie badań 1938, 1946, 1948, 1950, 1954 podano w "Poznań we wczesnym średniowieczu" , t. 1,2, 3, Warszawa-Wrocław 1960-1961. 14 Por. przypis 13.

4 Kronika Miasta Poznania 2 
Jan Zokdo głębokości 50,10 m. Według przypuszczeń jest to zapewne ślad po fosie, być może, wnioskując ze stratygrafii wykopu VII, położonego o 23,0 m na północ od wykopu VI, około 20,0 m szerokiej. W wykopie VII (ryc. 2) odkryto natomiast fragment wału o przebiegu W-Z, złożonego z wyższej partii piaszczysto-drewmianej oraz niższej w postaci ławy kamiennej o przedniej ścianie wiązanej konstrukcją hakową (rys. 3-4), która jednak uległa w znacznym stopniu korozji. Wysokość części wyższej, to jest wału właściwego, wynosi obecnie około 3,50 m, wysokość ławy do 2,0 m, a jej szerokość dołem 3,0 m, górą zaś 2,0 m. Podłoża ławy jeszcze nie odkryto, ale najprawdopodobniej znajdowało się ono wprost na calcu, na głębokości około 51,20 m n.p.m. W świetle warstw nad nim zalegających wał ten pochodzi z X/XI w. N a przedpolu ławy zalegała warstwa żółtoszarego piasku, grubości do 50 cm, w której wystąpiły skupiska kamieni polnych, fragmenty rozrzuconego drewna oraz ślady kołków wbitych w calec. Z zabytków ruchomych wymienić tu należy kości zwierzęce i ułamki naczyń typowych dla XI w. Warstwa ta jest osypiskiem z wału. Na nią nakłada się zespół warstewek mierzwy i wiórów oraz kory drzewnej (dąb, brzoza, sosna, olcha) z przesypkami piasku, w którym wystąpiły łuski rybie, orzechy laskowe, pestki wiśni i ogórka, nasiona komosy białej, plewki białego prosa, paździerze lniane, nadto kości zwierzęce, fragmenty skóry oraz ułamki naczyń glinianych typowych dla IX-XI/XII w. Ogólnie rzec można, że była to warstwa śmietnikowa, która ze względu na stratygrafię powstać mogła dopiero po utracie funkcji obronnej wału. Podobny charakter miały też warstewki piaszczyste oraz piaszczysto-gliniaste zalegające powyżej z XI - XII w. Dopiero od końca XII w. (ryc. 5-6) występują warstwy o charakterze ściśle osadniczym. W jednej z nich, tuż nad konstrukcjami ławy, w warstwie pochodzącej z końca XII lub raczej z początków XIII w., odkryto płaskie palenisko otwarte, w przybliżeniu koliste, o średnicy około 2,0 m i miąższości 0,25 m, starannie zbudowane z gliny zmieszanej z drobno łupanymi kamieniami i ułamkami naczyń z XII w., jednak typologicznie starszymi od tych, jakie występują w samej warstwie. W rejonie paleniska odkryto skupienie drobnych odprysków i zapewne zgorzelin żelaza. Przypuszczać zatem można, że było to palenisko kowalskie, związane z przygotowaniem surowca do dalszej obróbki. Hipotezę tę należy jednak sprawdzić badaniami chemikametalografa i hutnika. W wyższej warstwie wystąpiło inne palenisko, rozkopane tylko częścioRyc. 5 wo (dalsze badania projektuje 
SIę W roku przyszłym), o funkcji nie wyjaśnionej. Z odkrytego fragmentu można by wnioskować, że było to palenisko otwarte z wywyższanymi krawędziami. Na podkreślenie zasługuj e, że składało się ono z 9 poziomów użytkowych, oddzielonych od siebie cienkimi warstewkami żwiru bądź iłu. Koło paleniska zalegał gruby pokład węgla drzewnego, ułożonego skośnymi warstewkami, odpowiadającymi z grubsza poszczególnym poziomom paleniska. W świetle materiału ceramicznego palenisko to datować można na pierwszą połowę XIII wieku. Na te warstwy, częściowo zniwelowane przez warstwę z drugiej połowy XIII w., nakładają się już warstwy późnośredniowieczne o charakterze śmietniskowym, a na nie nowożytne, przy czym w warstwach z XIX w. widoczne jest planowanie terenu. Prócz badań metodycznych przeprowadzono też niewielkie prace ratunkowe, wywołane przypadkowymi odkryciami w związku z pracami kanalizacyjnymi w dniu 21 czerwca 1960 r. przy ul. Wieżowej 2-4, przed bramą Seminarium Duchownego. Prowadziła je K. Dębska. W wyniku badań stwierdzono istnienie cmentarzyska grobów "szkieletowych" z XII w. Odkryto w sumie trzy groby i ślady dalszych. Rzecz szczególnie godna uwagi, że zalegają one na wcześniejszej warstwie kulturowej. Przypuszczać można, że groby są reliktem cmentarzyska, związanego z kościołem Sw. Mikołaja, który w świetle źródeł pisanych istniał w XII w., a którego istnienie nie zostało dotąd przez archeologów potwierdzone. Występująca pod grobami gruba warstwa kulturowa, jak się zdaje, stanowi dalszy ciąg warstwy kulturowej z XI w., odkrytej w latach 1950-1953 w ogrodzie Seminarium Duchownego. Uzyskane w sezonie 1960 r. wyniki stawiają w jaśniejszym świetle problem osadnictwa w środkowej części Ostrowa Poznańskiego. Przede wszystkim odnieść to należy do osadnictwa z X/XI w. Uchwycenie fragmentu wału podgrodzia (ryc. 3) stwarza możliwość odtworzenia stosunkowo dokładnie zasięgu podgrodzia katedralnego w jego południowej części 15. Łącznie z odkrytym przez mgr K. Józefowiczównę fragmentem wału prawdopodobnie tegoż podgrodzia 16 przy zakrystii katedry oraz na posesji Ostrów Tumski 13 " fragment odsłonięty w r. 1960 pozwala na prawie pełną rekonstrukcję przebiegu wału podgrodzia. Niestety stosunkowo mało jeste
15 Por. W. Hensel: Poznań w zaraniu dziejów. Wrocław 1958, s. 133, ryc. 52.
ie Wyniki tych badań nie zostały jeszcze dotąd opublikowane. 5I Por. "Poznań...", t. 2, s. 82.
l' 
Jan Żak
Ryc. 7
śmy poinformowani o zabudowie wewnętrznej tego podgrodzia, obejmującego około 1,16 ha; pewna jest tylko lokalizacja katedry wczesnoromańskiej we wschodniej jego połaci oraz kilka domostw drewnianych na dzisiejszym placu katedralnym i w samej katedrze. W związku z ich występowaniem oraz na podstawie licznych zabytków ruchomych, znajdowanych w trakcie wykopalisk, domyślać się można, że podgrodzie to było dość gęsto zabudowane i zamieszkałe przez zamożniejsze grupy społeczeństwa feudalnego, włączając w to też kler i rzemiosło. Podgrodzie przylegało do grodu, którego wały były nieco potężniejsze od podgrodziowych. Fragmenty wału grodu z X/XI w. znane są z wykopalisk r. 1938 na placu przed katedra (ryc. 7)lS, z r. 1939 oraz z r. 1948 z posesji Ostrów Tumski li 19. Jego zachodnia partia, jak się wydaje, uległa ścięciu w czasie prac nad regulacją starego koryta Warty. Obszar jego wewnętrzny wynosił w przybliżeniu około 0,67 ha (ryc. 8). Zabudowa grodu nie jest nam również dobrze anana. W r. 1946'-" odkryto tutaj ślady nie określonego bliżej budownictwa drewnianego. Sugerować jednak można, że na miejscu, gdzie znajduje się dziś kościółek NP Marii, znajdowała się kaplica wraz z murowanym z kamienia zamkiem książęcym. Jednocześnie badania w r. 1959 rzuciły pewien snop światła na genezę
18 Por. "Poznań... ", t. l, s. 28 i nast.
19 Por. "Poznań... ", t. 2, s. 12 i nast.
20 Por. "Poznań... ", t. l, s. 85, ryc. 4.
 IIl,$ jpodgrodzia Z X/XI w < . * *r -cinentarxysko 1lI - wykopy Z 19 hO 50 m
Ryc. 8 
Rye. 9 
wału podgrodzia. W związku z nimi przyjąć wypada hipotezę81, że podgrodzie z X/XI w. było pierwotnie nie obwarowane, a bronione tylko fosą, a wał uzyskało dopiero po wzniesieniu wału grodu. Hipotezę tę jednak muszą potwierdzić dalsze badania. Powracając do wykopu VII w ogrodzie przy Ostrowie Tumskim nr l, stwierdzić można, że fosa miała szerokość około 20 m. Podgrodzia od strony południowo-wschodniej broniły bagna i zalew Cybiny na szerokości około 140 m, gdzie rozpościerała się, występująca już w IX w., niewielka osada przy dzisiejszym Zagórzu, uplasowana na małym wzniesieniu ("Górze"); rozwój jej przypada wszakże na drugą połowę X w. i czasy późniejsze. Bezpośrednie połączenie lądowe między obu zespołami osadniczymi, podgrodziem i grodem a osadą-podgrodziem II przy Zagórzu (którą zwać możemy w związku z wynikami prac archeologicznych osadą na "Górze") możliwe było zapewne jedynie w zachodniej części Ostrowa Poznańskiego, przy czym od strony zalewów Cybiny (o ile sugestię tę potwierdzą badania wykopaliskowe) znajdować się mogła przystań rybacka. O ile plon badawczy 1960 r. w odniesieniu do skonkretyzowania zasięgu osadnictwa obronnego X/XI w. jest bardzo bogaty, o tyle w odniesieniu do XII-XIII w. jest uboższy. W szczególności niejasno przedstawia się przebieg eT wału podgrodzia z XII/XIII w. w środkowej części Ostrowa Poznańskiego. Teoretycznie rzecz ujmując, powinien on wystąpić na obszarze przez nas rozkopanym w r. 1960. Sprawę na tym odcinku wyjaśnić mogą ostatecznie dalsze prace wykopaliskowe. Uzyskano także nowe i cenne materiały rzucające światło na charakter samego osadnictwa w południowej części Ostrowa Poznańskiego i świadczące, że osadnictwo to dochodziło do Warty; tutaj w w. XII zbudowano kościół Św. Mikołaja i założono cmentarz. O dkryte w środkowej części Ostrowa (wykop VII) żużle, odpady żelaza, półsurowiec wreszcie i piece kowalskie wskazują na wybitny rozwój kowalstwa na Ostrowie w XII/XIII w. Warto podkreślić, że rzemiosło to w tym czasie grało rolę dzisiejszego przemysłu ciężkiego. Liczne fragmenty ułamków naczyń, stereotypowo a solidnie wykonane, świadczą niewątpliwe o rzemieślniczym charakterze produkcji dla księcia i na zbyt. Rzemiosła te, zwłaszcza kowalskie, podnoszą wyraźnie rolę ośrodka miejskiego z XII/XIII w. "na prawie polskim" na Ostrowie Poznańskim, przy czym dodać trzeba, że Ostrów Tumski z XII/XIII w.
posiadał już konkurenta w rzemiośle z drugiej osady miejskiej w Poznaniu przy kościele Sw. Gotarda, a więc na lewym brzegu Warty (ryc. 9)24.
21 Por. W. Hensel: Najdawniejsze stolice, s. 156. Badania prowadziła mgr M.
Malinowska (sprawozdanie z druku).
22 Nie wyjaśniono dotąd, czy osada ta była w X/XI w. broniona wałem czy palisadą, czy też była otwarta; por. W. Hensel: Poznań w starożytności, s. 93. 23 Por. W. Hensel: Poznań w zaraniu dziejów, s. 168, ryc. 92.
24 Wskazują na to badania archeologiczne, tam prowadzone w 1959-1960 r.
Por. też zagadnienie od strony źródeł pisanych: T. Tye: O kościółku św. Gotharda i kulcie tego świętego "Kronika m. Poznania" , t. 2.: 1924, s. 126-133; K. Tymieniecki: Rozwój historyczny miast i mieszczaństwa w Wielkopolsce, "Strażnica Zachodnia" , t. 1: 1922, s. 11, 13; W. Hensel: Poznań w starożytności..., s. 99; Z. Kaczmarczyk: Przywilej lokacyjny dla Poznania z r. 1253, "Przegląd Zachodni", R. O t. 2: 1953, s. 155-156, ryc. 6a ryc. 7.