MARIA MALINOWSKA
DOTYCHCZASOWE MONOGRAFICZNE OPRACOWANIE PRADZIEJÓW MIASTA POZNANIA
Poznań jest obok Krakowa kolebką polskiej archeologii. Już sto lat temu na terenie Poznania i dzisiejszego województwa poznańskiego działały rozmaite stowarzyszenia (np. Towarzystwo Zbieraczów Starożytności Krajowych od 1840 do 1846 r., Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół N auk, działające od 1857 r. do chwili obecnej), kładące podwaliny pod rozwój archeologii wielkopolskiej. Po pierwszej wojnie światowej nowo powstały U niwersytet Poznański organizuje Katedrę Prehistorii, pierwszą wielkopolską placówkę archeologiczną o charakterze dydaktycznym. Dzięki niestrudzonej inicjatywie kierownika tej katedry, będącego równocześnie kierownikiem Działu Przedhistorycznego Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu, prof. dra Józefa Kostrzewskiego, archeologiczny ośrodek poznański wysunął się na pierwsze miejsce w kraju, nadając ton polskiej archeologii swymi badaniami terenowymi, wydawnictwami i kształceniem młodych kadr archeologów. Żywotność poznańskiego ośrodka archeologicznego spowodowała, że Wielkopolska pod względem archeologicznym zalicza się do najlepiej zbadanych części Polski. U możliwiło to podejmowanie prób ujmowania całości pradziejów bądź to Wielkopolski, bądź też poszczególnych jej regionów - w tym także pradziejów miasta Poznania. Prób takich, posiadających często rozmaity charakter ujęcia, możemy wymienić kilka. Pierwsza monografia archeologiczna Poznania ukazała się JUZ w 1929 r.', w dziesiątą rocznicę pracy polskiego zarządu miasta e. Opracowanie to zestawia w porządku chronologicznym najważniejsze stanowiska archeologiczne z obszaru ówczesnego Poznania i niektórych ówczesnych wsi podmiejskich: Lubonia, Żabikowa, Starołęki, Golęcina i Kozichgłów. W przeglądzie tych stanowisk wymieniane są znalezione na nich ciekawsze materiały zabytkowe, przedstawione na 37 rycinach. Z dzisiejszego punktu widzenia, można by temu opracowaniu zarzucić przede wszystkim brak historycznego ujęcia pewnych problemów, zarysowujących się na podstawie posiadanych wówczas, choć skromnych jeszcze, materiałów archeologicznych. Jest to jednak zupełnie zrozumiałe ze względu na sytuację, jaka panowała w owych czasach w archeologii
1 Pomijam tu wcześniejszy kilkustronicowy, ogólnikowy zarys pradziejów Poznania J. Kostrzewskiego, "Poznań w czasach przedhistorycznych", Ziemia, r. IX, nr 4-6, Warszawa 1924, s. 56-61. Z tego samego powodu pominęłam tu artykuły o podobnym charakterze W. Hensla, "Najstarsze osadnictwo i rozwój sił wytwórczych społeczeństwa bezklasowego" i "Poznań w okresie kształtowania się stosunków feudalnych", X wieków Poznania, cz. I, Poznań - Warszawa 1956, s. 8-13 i 14-24.
2 J. Kostrzewski, "Poznań w czasach przedhistorycznych", Księga Pamiątkowa Miasta Poznania, Poznań 1929, s. 3-31.
polskiej. Znaczenie tej publikacji polega na tym, że pozwoliła ona przetrwać do chwili obecnej wielu informacjom o zabytkach miasta Poznania i to takich, które zaginęły względnie zostały zniszczone w latach II wojny światowej. Drugie kolejne opracowanie pierwotnego osadnictwa w Poznaniu ukazało się już po ostatniej wojnie światowej3. W pracy tej autorka główny nacisk położyła na szczegółową publikację materiałów archeologicznych od starszej epoki kamienia począwszy, na późnym okresie rzymskim skończywszy. Autorka podaje więc stanowiska, ich położenie, określa badania i rodzaj znaleziska, opisuje materiał zabytkowy, podaje jego chronologię, wymienia zbiory, w których jest on przechowywany i literaturę, w której był już publikowany. Z tego powodu opracowanie to jest podstawową pracą materiałową dla zagadnień związanych z pradziejami Poznania, Wielkopolski, a także innych części kraju. Ryciny i mapki powiększają walory tej pracy. Pozostałe części, to analiza formalna publikowanego materiału i wnioski ogólne. Niestety, na tej ostatniej części pracy zaciążyły tradycje dawnego okresu, brak w niej historycznego ujęcia dziejów naj dawniejszego osadnictwa w Poznaniu. Praca ta posiada więc dla nas znaczenie głównie materiałowe. Zupełnie inny charakter posiada kolejna monografia pradziejów Poznania 4.
Autor jej nie powtarza publikacji inwentarza zabytkowego z poszczególnych stanowisk archeologicznych, lecz opierając się na wyżej wymienionej publikacji, przeprowadza analizę historyczną pradziejów miasta Poznania, rzucając je na szerokie tło porównawcze oraz dodając do tego zarys wczesnośredniowiecznego osadnictwa na terenie Poznania. Praca ta daje więc obraz historycznego rozwoju grup społecznych, które zamieszkiwały w czasach starożytnych obszar dzisiejszego Poznania i pojęcie o wartości odkrytych tu zabytków. Jej walory podnosi jeszcze duża ilość ilustracji. Podobny charakter ma i inna najnowsza praca tegoż autora, poświęcona popularnonaukowemu ujęciu pradziejów Poznania 5 . Podobnie jak w pracy wzmiankowanej powyżej, autor daje tu historię obszaru Poznania od schyłku paleolitu, czyli starszej epoki kamienia, do połowy XIII w, ściśle zaś do 1253 r., w którym to czasie nastąpiła lokacja miasta na prawie magdeburskim i przeniesienie miasta z Ostrowa Tumskiego na lewy brzeg Warty. Opierając się na materiałach opublikowanych przez M. Piaszykównę dla okresów wspólnoty pierwotnej oraz na własnej poprzedniej publikacji, autor uzupełnia je najnowszymi badaniami i najnowszą literaturą. W ten sposób powstała najbardziej pełna historycznie monografia najdawniejszego osadnictwa na obszarze dzisiejszego miasta Poznania. J ej charakter popularnonaukowy, wzbogacony liczną literaturą fachową i rycinami sprawia, że dostępna jest ona dla przeciętnego miłośnika pradziejów, wartościowa jest również i dla archeologów. Maria Malinowska
3 M. Piaszykówna, "Pradzieje miasta Poznania", Poznań 1953. Rec. S. Tabaczyński, Przegląd Zachodni, r. IX, nr 9-10. Poznań 1953, s. 256-260.
4 W. Hensel, "Poznań w starożytności [we wczesnym średniowieczu. Epoka wspólnoty pierwotnej i wczesny feudalizm", Przegląd Zachodni, r. IX, nr 6-8, Poznań 1953, s. 14-100.
6 W. Hensel, "Poznań w zaraniu dziejów. Od paleolitu do połowy XIII wieku II. e.", Wrocław 1958.
 Libretto: Stefan Hoza i Eugen Suchoń; przekład Zdzisław Hierowski i Piotr Widlicki; kierownictwo muzyczne: Zdzisław Górzyński; inscenizacja i reżYseria: pro! Bronisław Horowicz (Paryż); dekoracje: Zbigniew Kaja; kostiumy: Aniela Wojciechowska; choreografia: Margrit Steger-Kiihne (NRD): kierownictwo chóru: Wiktor Buchwald IV. obraz. Krystyna Jamroz - Katrena, Antoni Majak - Sztielina