TADEUSZ MALINOWSKI
STO LAT MUZEUM ARCHEOLOGICZNEGO W POZNANIU
W bieżącym roku Muzeum Archeologiczne w Poznaniu obchodzi rzadki jubileusz - setną rocznicę powstania swoich zbiorów. Historia zainteresowań zabytkami archeologicznymi w Polsce sięga co prawda czasów daleko odleglejszych, czasów zasłużonego historiografa polskiego Jana D ł u g o s z a, jednakże okres kładzenia fundamentów pod rozwój archeologii i kształtowanie się jej jako nauki, przypada dopiero na drugą połowę XIX wieku. Archeologia jest więc nauką młodą i stąd rzadkość wspomnianego jubileuszu. Dla ścisłości należy tu jedynie wyjaśnić, że przed powstaniem zbiorów Muzeum Archeologicznego w Poznaniu istniał w Polsce cały szereg archeologicznych kolekcji prywatnych i krótkotrwałych stowarzyszeń Uako przykład można tu podać "Towarzystwo Zbieraczów Starożytności Krajowych", działające w Szamotułach w latach 1840-1846), których nie można jednak powiązać z instytucjami obecnie istniejącymi. Od zbiorów Muzeum Archeologicznego w Poznaniu starszą metrykę w Polsce posiadają jedynie zbiory Muzeum Archeologicznego w Krakowie, powstałe w 1850 roku. Rok 1857 przyniósł Poznaniowi i całej Wielkopolsce utworzenie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Towarzystwo to od początku swego istnienia postawiło sobie między innymi za cel założenie zbiorów muzealnych, w skład których wchodziły również zabytki archeologiczne. Już pierwsze sprawozdanie muzealne, ogłoszone w 1857 i w 1858 roku wymienia liczbę 100 zabytków archeologicznych, pochodzących z rozmaitych okresów naj dawniej - szego osadnictwa na naszych ziemiach. Były to początki zbiorów obecnego poznańskiego Muzeum Archeologicznego. Do roku 1924 wchodziły one w skład Muzeum Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, następnie zaś, połączone ze zbiorami b Muzeum Prowincjonalnego, przekazane zostały w depozyt jako Dział Przedhistoryczny nowopowstałemu Muzeum Wielkopolskiemu, będącemu pod opieką Samorządu Wojewódzkiego. Stan ten przetrwał do września 1939 roku, do wybuchu II wojny światowej. W czasie okupacji hitlerowskiej zbiory archeologiczne Działu Przedhistorycznego Muzeum Wielkopolskiego przemianowane zostały na Landesamt fur Vorgeschichte. Po wojnie, od roku 1945 utrzymano wyodrębnione przez Niemców z Muzeum Wielkopolskiego zbiory archeologiczne i utworzono samodzielne pod względem administracyjnym Muzeum Prehistoryczne, przemianowane z kolei w roku 1950 na Muzeum Archeologiczne, którą to nazwę zachowało po dziś dzień. W ten sposób pokrótce przedstawiają się dzieje administracyjne Muzeum Archeologicznego w Poznaniu na przestrzeni stu lat. Jak z nich wynika, czynnikiem, który powołał do życia Muzeum Archeologiczne w Poznaniu było Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które przez szereg lat udzielało bez
7 Kronika Miasta Poznania 
Tadeusz Malinowskipośredniej opieki zbiorom archeologicznym 1, i które również w bieżącym roku obchodzi swoje stulecie. Dzieje Muzeum Archeologicznego w Poznaniu wiążą się zatem w dużej mierze z dziejami tego zasłużonego Towarzystwa.
Byc. 1. Wystaroa Z okresu I wojny śmiatomej
Jeśli chodzi o inną stronę historii Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, działalność naukowo-dydaktyczną, to w historii tej dadzą się wyróżnić dwa zasadnicze okresy. Okres pierwszy, obejmujący lata 1857-1914, charaktel Do dzisiejszego dnia Muzeum Archeologiczne, dawno nie związane z Poznańskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk, zajmuje dla swych celów dużą część budynku Towarzystwa przy ulicy Alfreda Lampe 27/29. 
ryzuje się tym, że pieczę nad zbiorami archeologicznymi pełnili archeologowieamatorzy , okres drugi zaś, od roku 1914 do chwili obecnej cechuje fakt, że zbiory te pozostają pod opieką archeologa z wykształcenia, prof. dra Józefa K o s t r z e w s k i e g o . Sprawa wyodrębnienia obu podanych wyżej okresów posiada swoje dalsze uzasadnienie, będące jednakże poniekąd konsekwencją kryterium zasadniczego. Archeologowie-amatorzy bowiem, działający w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk mieli, oprócz archeologii, swoje inne zainteresowania. I tak na przykład wielce zasłużony dla archeologii konserwator zbiorów muzealnych Towarzystwa, dr Bolesław E r z e p k i, był z wy
Eyc. 2. Fragment wystawy Z 1945 roku
kształcenia filologiem, i tej dziedzinie poświęcał cały szereg swych prac. Podobną sytuację zaobserwować można również w działalności sekcji, komisji i wydziałów archeologicznych Towarzystwa, w skład których w owym czasie wchodzili wyłącznie archeologowie-amatorzy, i które to organa upadały po dłuższym lub krótszym okresie swego istnienia. Powodowane to było tym, że członkowie sekcji, komisji czy wydziału archeologicznego zajmowali się archeologią tylko na marginesie swych właściwych zainteresowań. Ponieważ zarówno zbiory muzealne, jak i wymienione powyżej organa archeologiczne wchodziły w skład tego samego towarzystwa, występuje między nimi silny związek. Członkowie sekcji, komisji czy też wydziału archeologicznego przekazują do zbiorów muzealnych zabytki uzyskane w trakcie swoich badań.
7* 
Tańeusz Mai nowski
Często na zebraniach sekcji, komisji lub wydziału archeologicznego refe,vuje się najnowsze nabytki muzealne, z których najciekawsze publikowano I?ądz to na łamach "Roczników Towarzystwa Przyjaciół N auk Poznańskiego", bądź też w specjalnych wydawnictwach archeologicznych. Z tych ostatnich wymienić tu należy "Zapiski Archeologiczne Poznańskie''', wydawane w polskiej i niemieckiej wersji językowej w latach 1887-1890 oraz "Album Zabytków Przedhistorycznych Wielkiego Księstwa Poznańskiego zebranych w Muzeum Towarzystwa Przyjaciół N auk w Poznaniu", wydawany od roku 1893 do roku 1915 Powyżej podkreślono silnie związek zbiorów muzealnych i organów archeologicznych Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół N auk. Zbiory archeologiczne bowiem, szczególnie zaś w pierwszych latach swego istnienia, nie były dostępne szerokiej publiczności, a przeważnie członkom Towarzystwa i uczonym, między innymi licznym zagranicznym. Okres drugi w historii Muzeum zapoczątkowuje objęcie w 1914 roku kierownictwa Działu Przedhistorycznego przez prof. Józefa K o s t r z e w s k i e g o Wy.;tawa archeologiczna otrzymuje wówczas układ chronologiczny, a poszczegiiiie szafy mieszczące zabytki oraz same eksponaty zaopatrzone zostają w napisy informujące. Dla ułatwienia korzystania ze zbiorów wydany zostaje wreszcie w roku 1918 obszerny przewodnik po wystawie. Z inicjatywy prof. K o s t r z e w s k i e g o zostaje również założone "Towarzystwo Muzealne
Hyc. 3. fragment wystawy Z 1948 roku 
Ryc. 4.

Fragment obecnej wystawy Muzeum Archeologicznego
w Poznaniu", mające na celu spopularyzowanie zbiorów (wśród nich i archeologicznych) oraz udostępnienie ich szerokim rzeszom społeczeństwa. Towarzystwo to wydawało własne czasopismo "Zapiski Muzealne", które było rozprowadzane bezpłatnie wśród jego członków. Jeśli zaś chodzi o stronę naukową działalności ówczesnego Działu Przedhistorycznego Muzeum im. Mielżyńskich taką to nazwę nosiło Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu od roku 1876), to rozpoczęto systematyczne prace wykopaliskowe na cmentarzyskach i osadach z czasów starożytnych, które poważnie wzbogaciły zbiory oraz posłużyły jako tematy publikacji naukowych. Dalszy rozwój pracy dydaktycznej i naukowej nastąpił w chwili połączenia się dwóch istniejących w Poznaniu zbiorów archeologicznych w roku 1924, o czym pisaliśmy na początku niniejszego artykuliku. W ten sposób w Poznaniu powstaiy najbogatsze w Polsce zbiory archeologiczne. Pomnożenie liczby pracowników umożliwiło zwiększenie ilości systematycznych i powierzchniowych badań archeologicznych oraz rekonstrukcję i konserwację pochodzących z nich zabytków. Rozdzielono też wówczas zbiory, tworząc z części przedmiotów wystawę dostępną dla publiczności, umieszczając zaś resztę w magazynach, gdzie korzystać z nich mogli specjaliści. Od roku 1929 Dział Przedhistoryczny Muzeum Wielkopolskiego zaczął wydawać własne popularno-naukowe czasopismo "Z Otchłani Wieków". Do wybuchu wojny w 1939 roku zmieniano kilkakrotnie ekspozycję wystawy, organizowano specjalne wystawy ciekawszych nabytków oraz wystawę opartą na wypożyczonych zabytkach ze zbiorów prywatnych. Zwiedzanie organizowanych wystpw ułatwiały wydawane przewodniki. Do spraw dydaktycznych zaliczyć należy też tworzenie kilkudniowych kursów dla nauczycieli, mających za zadanie popularyzowanie akcJi ochrony zabytków archeologicznych. Wojna 1939-1945 przerwała stale wzmagającą się pracę naukową i dydaktyczną Muzeum. Przeprowadzone przez okupantów reorganizacje magazynów, archiwum, wywiezienie części zabytków (w tym wszystkich wykonanych z metali szlachetnych), doprowadziły do tego, że niektóre z nich straciły dokumentacja naukową, co tym samym obniżyło znacznie ich wartość, jako źródeł histo
Tadeusz Malinowskirycznych. Wiele z najcenniejszych wywiezionych zabytków już w ogóle nIe powróciło do Poznania. Dodatkowe straty poniosło Muzeum w czasie zbliżania się frontu do Poznania w 1945 roku. W laboratorium fotograficznym urządzono wówczas stajnię dla koni, a w piwnicach, mieszczących część magazynów zabytków, okupanci w obawie przed odłamkami pocisków pozastawiali okna całymi naczyniami lub też stosami skorup, pochodzących z rozmaitych stanowisk archeologicznych. Nie trzeba chyba tutaj bardziej rozwodzić się nad tym, że w ten sposób potraktowane zabytki uległy zniszczeniu i przemieszanIU. Z chwilą oswobodzenia Poznania, już od marca 1945 roku, następuje szybka akcja doprowadzania Muzeum do stanu umożliwiającego spełnianie jego właściwej funkcji. Mimo braku sprzętu, pierwszą stałą wystawę otwarto już pod koniec 1945 roku. Dalsze unowocześnienia wystawy miały miejsce w latach 1948 i 1952 oraz częściowo także w latach późniejszych. Równocześnie z wystawą stałą, już w 1943 roku zorganizowano pierwszą wystawę objazdową pod nazwą "Wielkopolska w czasach przedhistorycznych", po której nastąpiło kilka innych, tego rodzaju wystaw. Akcja ta, zmierzająca do dotarcia do najbardziej nawet oddalonych od ośrodków archeologicznych miejscowości, obejmowała niekiedy tereny kilku województw i cieszyła się wielkim powodzeniem. Wiele z wystaw objazdowych posiadało również drukowane przewodniki.
Prócz tej, na szeroką skalę zakrojonej akcji popularyzacyjnej, wymienić tu należy inne, należące do tego samego rodzaju. Na pierwszy plan wysuwa się tu działalność odczytowa, prowadzona na terenie województwa zielonogórskiego głównie przez pracowników oświatowych Muzeum. Obejmując różnorodne warstwy społeczeństwa, jest ona ważnym elementem akcji ochrony zabytków archeologicznych. Ciekawą formą popularyzacji archeologii jest również wyjście Muzeum na ulice miasta poprzez gablotę umieszczoną na rogu ul. Fredry i Alfreda Lampe, na której treść składają się monograficznie ujęte tematy. Kontynuowane są kursy archeologiczne dla nauczycieli, wydawanie przewodników po wystawie stałej i ulotek. Lokalny charakter mają wystawy polowe urządzane w miejscach prowadzenia prac wykopaliskowych oraz oprowadzanie wycieczek po badanych obiektach. Pracownicy Muzeum pomagają również muzeom regionalnym i rozmaitym instytucjom w organizowaniu wystaw. Jeśli chodzi o działalność naukową, to i ona w okresie powojennym uległa znacznej rozbudowie. Systematyczne prace wykopaliskowe objęły kilkadziesiąt punktów na terenie województwa poznańskiego i zielonogórskiego. Na setki należy liczyć stanowiska, na których przeprowadzono badania powierzchniowe. Oprócz wydawanego do 1952 roku dwumiesięcznika o charakterze popularno-naukowym ,.Z Otchłani Wieków", przejętego następnie przez Polskie Towarzystwo Archeologiczne, od roku 1951 posiada Muzeum Archeologiczne własny rocznik "Fontes ArchaeoIogici Posnanienses". W chwili obecnej zatrudnionych jest w Muzeum 10 pracowników z wyższym wykształceniem, z zakresu archeologii. Próbując podsumować na zakończenie niniejszego pobieżnego omówienia znaczenie poznańskiego archeologicznego ośrodka muzealnego należy stwierdzić, że wniósł on istotny wkład w rozwój archeologii polskiej. Posiadając bogate zbiory i rzutkie kierownictwo, potrafił stworzyć u siebie odpowiednią atmosferę naukową, w której mogli pracować nie tylko specjaliści poznańscy 
JQ3
czy też krajowi, lecz także i licznie odwiedzający Poznań archeologowie zagraniczni. Dochodzi do tego, od samego początku istnienia zbiorów i związanych z nimi organów archeologicznych, konsekwentnie reprezentowane stanowisko na rzecz autochtonizmu Słowian na terenie Słowiańszczyzny zachodniej. Oczywiście, było to niemile widziane przez N iemców zarówno w okresie przed I wojną światową, jak i w okresie międzywojennym. Równie poważne osiągnięcia posiada Muzeum na przestrzeni całej swej sto lat trwaj ą
Ryc. 5.

Projekt podwórca arkadowego przYszlego gmachu muzealnego
cej historii w dziedzinie akcji popularyzacji idei ochrony zabytków arche010gicznych. Naturalnie , w początkach swego istnienia zbiory muzealne dostępne były raczej (choć przecież nie zawsze) węższemu kręgowi publiczności, co jest zupełnie zrozumiałe w owym okresie rozwoju muzealnictwa nie tylko polskiego, lecz i ogólnoeuropejskiego. Radykalna zmiana w tym względzie, która dokonała się w latach I wojny światowej, szczególnie silne oddziaływanie nie tylko lokalne, lecz sięgające terenów kilku województw, które nastąpiło po II wojnie światowej, stała modernizacja wystawy, sięgającej po naj
Tadeusz Malinowski
bardziej oryginalne i dostępne dla szerokiej publiczności rozwiązania ekspozycyjne, mimo pewnych braków, wynikających z trudności lokalowych, stawiają Muzeum Archeologiczne w Poznaniu w czołówce muzeów polskich i zagranicznych. Zgodne są pod tym względem głosy zarówno codziennej publiczności, jak i zagranicznych gości. Omawiając chociażby pobieżnie działalność Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, niesposób pominąć jego perspektywy rozwoju na najbliższą przyszłość. Najbardziej istotnym momentem będzie tu niewątpliwie uzyskanie przez Muzeum nowego gmachu - pałacu Górków. Pozwoli to na stworzenie lepszych warunków nie tylko dla prac naukowych (obecne magazyny zabytków są częściowo trudno dostępne ze względu na ich przeładowanie), lecz i dla akcji dydaktycznej. W tej ostatniej dziedzinie szczególnie ważne jest zwiększenie przestrzeni ekspozycyjnej Muzeum, co umożliwi na przykład umieszczenie rekonstrukcji grobów czy budynków z czasów starożytnych czy wczesnofeudalnych, bardzo atrakcyjnych dla zwiedzających 2 .
Niniejszy artykulik jest tylko pobieżnym omówieniem działalności Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. Dokładną historię Muzeum wraz z podaniem całej literatury odnoszącej się do tego zagadnienia przygotowuje do druku w VII tomie "Fontes Archaeologici Posnanienses" doc. dr Bogdan K o s t r z e w s ki.