PLANY POZNANIA Z PHZED HOKU 179:1bezprawnie pieniędzy. Niewf.!.tpliwip oprócz aktów z -ol{resu \\'ego uJ'zędmvania mia.ł Sauer także i plany mia.sta, ,pm'ządzane z l'amienia urzę'lu k\\'atermistrzowskiego, one też /.ol5taly ::-.kopiowane. a nie u:aojl'e'lll1iej!'ze z punktu widzenia \HJjskowego: egzemphu'"" drezdeński i I'yunki fortyfikacji z iat ok. 1114 do 1716 (p.oz. I) i 11, 12). Te ostatnie l'Ohione byly, bądl. z polecenia dO\vództ\\ a saskiego korpusu inżynierów, hądź na rozkaz dowódcy z,ałogi poznańskiei gen. Sey(llitza, wobeł' ('zego lIie mogły znajdo" a,ć !':il.' wśró-cI aktów k wa,termistrzmvstwa 2). Gdyh' kopie cto"tał- się Szwedom na drodze dyplomatycznej. wówcza'> hyli by oni hez'przecznie posiadaczami ()dI'YSów I t) rh panów. Powyższe wyjaśnienie nie tłumaczy jednak, w jaki sposób zdohyli Szwedzi kupię saskiego pl.anu hihvy z 9/10. \ III. 1704 (poz. 3), {'hyha że I'a'zem z pop,rzednimi znajdowal się on pod hpieką poznańskiego kwntermistrza. co jednak wydaje SIę mało pI'a\v(lopodobIlP, Grupę planów z Jat] {l;? -1716 kończą dwa wsponHiane już zdjęcia fortyfikacyj. Póżniejsze z r. 17111 (,pL poz. 12) I'ysowal Rouxel de LOllgrave. Zdradza ono clużf.!. zależność od rysunku drugiej kOlp-ii szwedz,kiej (pOl'. ry('. ;) i 1)). Kierunek murów. wyg'ląd reduty lJalprzeciw'ko furtki DominikalIskiej i Ulllocnif>nia Garhar od ,,"schudu są na ob)'dwóch jedllako\ve. Z szkicowego ujęcia przez Rouxela Illuró" i OI)\\,11,,'owall \dda(\ ż" zostały one wzięte skądinąd, a -oryginalnym jego dodatkiem jest uwydatnienie miejsc, \\ymagającyeh na.p.rawy i sposobu tej napra,wy. ROllxel de LongT,ave to. zapewne fJulkowllik HOllsel. k16remu gClI. Seydlitz polecił, w pł'zewidywaniu g'Oi.'ąl ego starcia z konfederatami "posta:wić miasto. lIa tej stopie -obrony, ab się mógł do ostateczności hronić 25), Obydwa plałl' p<)lwalają śledzić do koilca przebieg- prac fortyfikacYJnych. Po kilkunastoletniej przerwie pojawia się \.... ł' 1728 pierwszy, według' ówczesnych pojęć, plan katastraln' łIIiata. zdjęt\' przez Jana Rzepeckiego. Jest to jed\rn,\ na pr.J:e,st!'zelli póltora wieku płan, który odzwierciedla układ posz'czegóin ch I'ealno 2) Wskazują na ,to piec.zę-cie na pIana,ch ; miejsca pl'zŁ'ehowa nia w archiwach. 26) Jarochowski K.. Kamieniec.... o. C., str. 305. 2' ści w l\liedp. Nie minął też bez e('ha. 'kilka lat później nieznallY nutol" nie((,atO\\'alleg-o \\ojs'kowego plal]lU pl'zejąl I. jego przebogatej tHści (R4 pozyc j ohjaśnień!) w'j.zystkic kościały. klasztor- i kaplic!:' wraz z opiem. od siehie zaś dał \Vlan pamial', teren. ohw.al'a'Wania ziemne i ślic7.ny I'yunek ,alości. \\'01n- ocl prymitywinnu Rzepeckiego, gcl' ch.odzi o o.strów tum:;ki, Sródk i \yszy,stkie przedmieścia. Podkreślić h'zeha niezmierną zasług!,' Hze.peckiego. Żp mimo "allgustia temporis", lIa którą się skarż- \\" zakań(zpniu objaśnień. nit:> wahał się - pierwszy - - wyjść poza śrer1niowip(,ZIH' lIHł1T POO;:łlaJ1ia. ZmusIł IYHI poprostu ,,\\"oil-h następców (la uwzględniania ,,\-\ ielkieg{] PazIw.Ilia", })\'zpkazując' im jellnoczpśnie hezhłędne oznan'enie każdej ważniej:"zej budowli. \\'S.p()-lIll1iall' plan \VojskO\\'- ((och()-\\'al się \\ dwu pgze-urplal'Zach, jPdpll jest przl:'('I){nY WaJl' \\ Dreźllie (poz. 14), drugi \\' Bpl'linip (}1HZ. I;'), Oh dwa iwz dat i, jak szereg poprzednich, hez podpisu autor,a. Niewątpłiwa zależnOHc od p'lanu Hzppeckiego wyznacza początkową, granic!,' na rok 1728. Biiźsze przyjrzenie się I'vsunkowi, pozwala tą gTanirę z.acieślli( do lat 1732 do 173U, poni/C'waż uwzględnia on most, łą,czący Grabię z Miasteczkiem, łmdowaiTI- w latach 1732 -1735 na miejscu dawnego, spalonego 2"). \fost ten zniosla potężna powódź z r. 1-30, 7.atem ten rok i"tanowi granicę koiJcową. wykonania ooydwóch planów. ł-'or{nuwnie ich ze "obą pozwala za:cieśnić tE. granice je.szeze bardzipj. N"a egzemplarzu herłińsl,im wszystkie ol.JjaśnielIia poł{J''\\'ają sit;' ('O do joty z {)hjaQllienialUi egzempłaJ'-R drezde11skiego. :,ą jednak już poza tekstem rysunku, padczas gdy na egzelllplarzu dl PZdP1I';kiIlI dzielą ",iI,' one na gTUpę., umieszezoną 1>od tytułem plfinu i IIH napisy I"Ozmieszczone na rYfoąmku, Co \\'i<:cej. lIa eg'zPJII}llu'I'zlI ])el'lii1skiJII widać szel'eg linij, za.mykają("'ch \\'sz\'st\dp pn1\\"lP drogi, uliee i uliczki, wiodące no miasta. Owaf'zają 0]\(' zHtol'}, prawdopodobnie ziemne, uniemożliwiające napad lliepJ'zyjaeielski. a dR.jące możność .obrony minilIlalll mi silalIIi. ZazIlHI"ZOIlP ,",zrzegóły pozwałają, przpus,zczać, że egzemplan berliiu;ki jP",t uzupełnionym czystopi'5em drezdeil 2") Luknszpwil'Z .J., ObI'3z.... n. ('., 11, ",II', 9i) i }11' 7 :VPh:. kieg-o, oh'd\\"a zaś zdjęeia pol'ządz'lJI!JO ('pleHI zorganizowania obr'Ony. Pismo DbjH'bllieil i (''fr, pozimTI technicl;ncgo wykonania wskazuję., że obydwa. I'y:;owała jedna i ta sama osoba. Potrzeba takiej obrony 7.achod7.iła \\. ('zasie l. zw. "wojny ukre::;yjIwj polskiej" \\" r. 1734, i to jest data lIajnlOżliwsza do pl'zr.ięria \\ za.kl'cślouych gl'aHirach lat 17:ł2 1731i. S.l to zdj(}ria Il('z "1;11pienia saskiej ł"Oboty, wskazlIj.l na t(J choćby miejsc,a ich Pl'zechowania. Egzemplarz berliński dostal się PrlIsakow.. p(ldohlIie jak ()mÓWi{Joll już pIali z Jat ole 1718 171;) UH,Z. !-('. " ('Wsie w()jn- siedmi(J]etlliej, kied' to w 1'. 1756 ogołun.ll\o '/ I'ozkaw Fryderyka Wielkiego archiwa: drezdeńskie. PnIsI,;:.! rd-ohyrzą wojennQ. jest ró\\"nież piali I. h. ()allIIlHIIna z r. 1761 (P(Jz. 17). Pod7.iałka podana w "sa.genes 'Ou files de Husse" zdradza l'Osyjskip pochodzenie tego zdjęr;ia. Dla PJ'us,a1{\\'al, r!opi:.;al nlHJk tytulu: "r.w(isl'łlł'n) 1771- 177i (Fehlełl r!el' BrLickc lIlI h St. Ho('hus, ist. 1771 r.er<;tort: FehlcłI deJ' {'vg. I\ir(')1(' auf dpI' (J'ohh\. 1777 !Jpg: S" wedóv.. RO-.:jH II, T' ł' U S a k (I w dopisH I P,'ellS('h ,,1772" \\ miejscu "die Gelhell (=- geldsseJH' \V('l'cke) '7) ::5chwartz FI'., Uie I'rovinz POSCH aJs Schauplatz cles ",je\Jcll jahrigell Krieges (Zeitsch,', d. Hi"t, G i"SP lJ.,ch. f. d, Prov. Posell, \'. 1"90). .str. 277 i nast ,on de'llell PI'eus"ell 177i el'lJauet" Z pl'.lebicgu {I\H'ze"'IIl'h wydarzeń politynmyeh wynika, że po roku 1773 nie przehpvali Prua("y \\ Poznaniu tak długo. <łby IIwgli mieć dość cz.au na :pOl'ząflzellie .Iukladnego plauu, dlatego granic", \V Zlla('ZOllt' ]ll'zez I{ohtego. IIIOŹIlH śmialo zacieśnić do lat 1772-1773. Cz zal'ZUl'on piali z l'. 17154 jeHt również ]Jrusklej robot \ , (z też zd.ił.'dem ol'yginainym, albo może przel"ohl\ą względni" kopię. pla'lIl1 Cnullla z I', 17HO, te!!'o nie da ię stwierdzić na podtawip kl'Mkiej lIot.ltki katalogowej. Poza sztychcm Hu'p(" kiego. wszy:,;tkie plan\" Poznania p,rzechow),wanc oLecniP '" Pnldkiej Bibliotf'('p Pa1't;;t\\"owej w Berlinie, dosta.ły się tam \\' l'. 1!H!) z \Vielkiego Pl'u<:kie.go Sztabu Generalllego I akźp i ten drobny szczegół pJ'zNnawia z.a tym, że autormni tych plan{", są, wojskowi. lT {'h\'łku dawnpj Hzeczypospolitej powsta.ły dwa plan l"y\villle: C. L. Grunda w r. 1780 z rozporządzenia poznail!'kiej I{otnisji BOlli Ordinb i Roilczy Krze\yskiego dla kapituly pozl1ailskie.i w l'. 17b5. Samo miasto potraktowa.ne zo,,;talo na oJ)\'dwóch ('hellJatyczlli(', zl"Zegół()wo na.tomia:-t Ostrów tUJll,.,ki. ::::ródka i \\'szystkie jJl'zedlllicśeia Daj.l oue przegląd :-.tosunkÓw własnoś('imvych. I{rze\\ski oparł się w eał()ści na płanie Grunda, podkreślił jedynie osohną ban'\ą posiadłości kapituly i wprowadził lIieznarZIll' p.oprawId. Zdjęcie Grullda, jaklwlwipk stDi niżej pod względem te('hni(.z.nego wykonania od planów wojskowych, przecież łącznie z aktami l{mnisji Dohrego Porządku daif' dosy(; dobn poglę.d na ów('zesnv stan ,,\Vielkiego Poznania", Prze-('hodzą.c do o('eny wartości omówionych planów dł<ł had<łń nad topografię miasta w XVIII wieku, można z zadowoleni{'ln t\'\'ierdzir, że są one różne co do pochodzenia (cywilne i wojskowe), mniej \\ ię('ej róvv'llomiernie rozmieszczone na prze..trzeni całego wieku (1704, 1712-1716, 1728, 1734, 1742, 1761. 1772-1773, 1780, 1785), poza tym wiele z nich opiera się na samodzieJny('h pomiarach (por. poz. 4, 5, 6, 7, 10, 12. 13, 14, 17, IH, HI). T-al\ pOIllysl.ll:'-' o;;ta.u J'zel'Z} poZ\vała nie ł}.lko uz.u,}JeIIJil' tl'eść .iP(IIł1 ('h pl.anó\\ treśeią. innyell, chronologicznie hliskkh, ale d01JUsz.cza I'ówui('ż kOHtrołę wiarygodnośd ka.żdego z nieh, któI'ą można pl'ZPI'I"O\\ etdzil' drog'l;ł. porówna.nia dWI!l'h zdie l '. wkOllanych nlezależllip od iehjc \\' krótkich {Jo(btęparh ("l.alL Sprawdzan:p dokJa(hlo:;l'1 pomiarÓw nie możp w,'jlOdzić tutaj \\" racł1llhę, ponjpw l 37. p.omniej-;zpuia fotografie ,me, orll7 użytp lIipkied \\ kl'Okaell podziałki, lIlI'lHlniajQ Pl'(ll' zyjllo:-\(- i jednoLitość tak jego pl'a wllzall ia. PrÓIIlIl' )Jol'l!\\'lIa lIi(' d lugo:ki, ,.zeJ'Okośei i kątów zejśrln "'iI,:' ulie. hądź dróg itp. w sobą.. przeprowadzone z dzisiej<':zvl1l pIallem w I'ęku (7 1'. 1933, w'dany przez Zarząd III, Pozłlania \\' podz. I: 10000) d..llo \V-Jłlk zallawal(I iająn , Z luiejSl'H podkl'e.:-,Ii{' naleź}, że \vsz:,-, :-t.kie hez w'jl;ł.,tku JJła'II, tetk \Vf)jko\\'f' jak i l'Y'\ illle, Ilo.\eż uznać, - ",tosowJ\ie do poj'.'l: dzisie,iszyeh o plalla('h 7a 7dj<.'1"i1l tllan jllf'. \Voj"ko\\'(' P'Zp\\.\ ż=-,zają ,'}'\\'i!uc Zllal'zlłie ".od \VZ.gIQlh"lIł W} kUl-H.nill teehnil'Z'lIl'go, do" powielizi!''', Żp c;;ztn'h Lapvintc'a z 1". 1(;:1;:' góJ'lIk mul zlljęciclllli (nlllda i «I'zpw"kiego, jeślI chodzi ( I' suupk śródlOipścia. SHlll ("el sporządzellia planu zazna.cza się \\'yrllzllłc w oh'1.1\\'11 katpgol'ial'h, \Yoj'ko\Vi klalł gló\YlI n:u'i..;I\ lIa JII-ożliwic wierne odtwOl'ZeD ip i': tu at' j i ol'JwIIl'owall, sto"uukÓw IWllIunikaevjnyl'!l, WI)1! i tCl'l'llU, (',\ \Vilni Zll lIa ,;tosunki wlasH{JściQ"(', llolllijallc zupełnie pl'ZI'Z \\OojskO\\'.\"('h. Pouieważ u jedu}"('h i drugich jstuiała dążnO\\'ierza, ograniczają się do Poznania lewobrzeżnego, gdyż poza nim jedynie na Ostrowie Tumskim -notuję plan- (poz. 13. 14, 15 i 18) bramę tuż za mostem Chrobrego. którą można śmiało uzua,ć, ze względu na jej położenie i wzmianki źródłowe. za pozostałość z dawnyeh wieków. Miasto lewobrzeżne, blło w ('ałości opasane murem. zabezpieczonym nadto od południowego zachodu, zachodu i półuocy drugim, l1iższym murem zewnętrzn'lll. Z eałośl'i pozos'taly dzisIaj tylko: haszta z łHUI'U zewu{'t1'zlIego Ha dziedzillCu Szpitala ;\licjkiego (Podgóma 12 b), dwie hazty mil,:'dzy gmachem Straży Poż.arnej 'B) \Y objaiŚnieniach tq,;o planu znajduje s.ię zestawienie domem w Poznaniu i przyległych 1'1'7pdmieściach, :'IJie udało Uli ...ię :,twier (lzić, na C1.ym się ono opiera. Haus(,l' Adelithe in der StacH: \? in ([enen VorSl1\(ltl'Jl: Chwalif'che" o Domm Ostl'owka Schrolł>ka. Za wady Komelldpl'st\\ (J Si. nOChUH Grobla Rybacki St. Marcin Kundorff St. \Voicipl"Il Biirgerlithe 4S Judeo SummanI :;xl :łli :ł5 34 U R 12{i 3łi 't-) , :-1;') 22li 8 2R 6i :21 }:\ :! .) 28 70 Summa: 52 a klasztorem PP. Ka,tarzynek, oraz fragmenty na, stokach wzgórza zamkowego. vV olWdwu mm'ach istniały liczne pl'zp.rwy na b r a m r i f u l' t ki. Pierws.ze wśrórt nich miejsce zajmuje brama Wrocławska, której kamienne resztki od strony wschodniej. rozebrane w r. 1898, datowano na koniec XIII i poc'7.ątek XIV wipku 2U). Skłartała się z dWÓl'h cZl;'ści, połączonych 2:e sobą bastionem. W obrębie ba.stionu zmieniał się kif'runek wja,Zllu do miasta z zachodniego na północny. Ślad tego pozo.stał w zakręcie uJic' 'Vrocławskiej na odcinku: Pla.c Świl;'tokrzyski - uJ. Jaskółcza. Część zachodnia bramy (ryc. (1) późniejsza, bo. z koilc.a XVII względnie z poc"zątku XVIII \Y., składała się z ('zworohoc7.nej baszty, od której szły murki, ale tylko do wału we\'intrznego w baH'ł1onie. Starsza, c,zęść północna miała dwie baszty: zewnętrzną i wewnętrzną, połączone ze sobą murami. Zewnętrzna baszta występuje wyraźnie na rysunku Grawerta IJYc. 3) i na pochodnych od niego z wyjątkiem kopii drezdeilskiej (pl. poz. 9), która jej nie uw,zględnia. Kopia 'llrezdeilska Vl'zedstawia również odmiennie od Poz{)stał'ch basztę wewn('t'l'zną, gdy bowiem na innych planach pojawia się wąskie przejśde mięrtzy obydwoma, murami mia,sta (pl. poz. 6, 7, 8), a w nitu zaznaczana jest niekiedy haf>z,ta, już zhJczona z wewnętrznym pierścieniem murÓw (pl. poz. 14 i 15), to na ko)ii mi!,'dzymul'ze wypełniają (lwie śdśle 7.(' sO'hJ zppolone baszty. PHd tym \Vg'lęrtem je'\t ona zgodna z rysunkiem planu z lat 1772-1773. Sprzeczności rladzą się wyjalśnić w ten sposób, że jedne plan} uwydatniają zarys wnętrza -tej ("zęści l,ra,my, inne .iJ zaś rY,'llją -od ze!winątrz. Za Urzędem Wojewódzkim, gdzie dziś ul. Za Bramką scbodzi się z Nowym Rynkiem. była furtka Ciemna lub Zgniła, czę:,;tokroć zamurowywana i d'la.tego nie za,wsze na planach oznaczana, (tylko pl. poz. 10. 13, 17. 19 i 20). Od strony w:5chodniej mamy bram.v: \Vodną. i Wielką oraz. furtki: Dominikańską i Ży. c1ow;ską. Brmn}' Wodna i \Vielka s:kłarda.ły się każda. z rtwórh: zewnętrznej Illad '\Tartą, po. drugiej stronie Garbar, i wewnętrznej, zwię.z,anej bezpośrednio z murem, \V stosunku do zewnętrz 20) Kohte J. Von drr mitteJalterlichen Stadtmaucr in P'Jsen (Zeitschr. d. Hist. Gesellsch f. d. Prov. Posen, XIV, &tr. 141-144j. 2j