KRONIKA MIASTA POZNANIA
ROCZNIK XIV
NUMER 1.

Dr. A n d }" z ,e j Woj t k o w s k i.

JÓZEF ŁUI{ASZEWICZ JAKO HISTOHYK
Vv l'ozprawie p. t. "Rozwój nauki polskiej \\0 lata.-]I lX()O do 1880", drukowanej w tomie XV "Nauki Polskiej" (\Va1'''7<1\,,-a 1932, str. 203-2O), Franciszek Bujak pl7prowadza tez, ż.' ucz,eni polscy pochodzenia. niemieckiego.. jak Joachim ł elewel. Samuel Bandtki,e, Samuel Bogumił Linde, lIulw. Hell'el. Estreicher, Kolbergowie, LibeIt, Krem er, l\Iajer itd., pDzosta,vili po obie dzieła, które "zachowały prz,ewa.żnie lIrzez dluższy czas wartDść" albo. też wartość swą zachowały do. Llziś dnia. gdy 1ymezasmn "dzieła uczonych o nazwiskach IIDlskich tego. ujp ,,,ykazują, a wiel,e z nich zaraz po ogłDszeniu spotkało sil: ze stanowczą krytyką ujemną". "Ta różnica. pisze Bujak, najdohitniej może występuje w porównaniu fi!ozofów CipszkDW.,I,iI>go i Tr('ntowskiego tudzież I{remera i Lihelta (wszyscy Dni k"ztałcili "iI;' na uniwersytetach niemieckieh), etnografów (I. Kolberga i Lzarnockiego-ChDdakowskiego, oralz histol'ykó,,, prawa R. Hubego i .\JaciejDwskiogo, wreszcie historyków litcratuI'V Władysława Nphringa i TarnDwskiego". (str. 213).
Był jednakże hi::toryk pDlski, który, acz]w]\,\iE'k ni,e POChDdzenia niemieckiego., przedeż stworzył dzieła. mającl' (lo dziś dnia wysoką wartość. Był to. Józef Łukaszewi('z. Bujak wie o n'im i przytacza go., Jako. też \Vawrzyilca Surowi,crkiego i \\'ojdecha Cybulskiego, na dO\vód, jak bardzo dodatni\' zmiany w umysłmvości polskiej może sprawić wpł w niomi!'l'ki. T[,1I to wpływ oddziaływał na ł,ukaszmvicza, zdani!'ll1 Bujaka., \\" ('Z,,'1S'ie wychowywania go w rod7inie nicmieckiE'j oi'a.z \\ ("/.a,.,i.' tudjów na uniwersytecie ni,emiceJdm. 
\\' ...:okie muiemanie Bujaka o twórczości naukowej ł.uka::;/'('\\ icza 1IW. La sohą opinję kompet,cntnych }V tcj mierze znaw""1 w, IH'zellewsz;-;tldem zdanie Stanisława l(ota 1). Nic można sic: natomiast /'godzić z twierdzeniem Bujaka, że to wszystko :,:prawił \\ pływ umysłowości nie1nieckicj 11<1 Łukaszewieza.
HII,'l1no jt'st twiel'llzenh\ ;i:e Lukaszewicz studjował na uniwe)':-.ytocil' lIicllIipeJdm, gdyż historyk nasz pO'za uniwcrsytetem .Iagiellollsldm radnego innego uniwersytetu nie oglądał 2), Pnl'wfh}. natomiast jcst, ŻC wychowywał się przez pewlt'll czas w d{HllH pastOJ'a hnińsldego Rotwitta (nie Rothwicda.), jak za j\łott m pisz wszyscy hiO'grafowie Łukasz08\\ icza 3). U Rotwitta Łukaszewicz nauczył sil;) po llicmi!cku i poduczył się ładn-, r'rzcdtem ucz'ł się u Franciszkanów w Pyzdrach, a po {)[Hlszczeniu d{)Jnu pastora Hotwitta kształcił sil,' w gimnazjum POZIlRllsldem, kh1re {'d r. 1815 pawoli dopierO' przch.:t'a,('zało się \\ SZkO'ł(,' nicmipcką. a wreszcie w Kaliszu, gdzie w r, PH9 uzy.. :-:kał maturę.
Ol1działywanip. um-słowośd niemieckiE'j u J"ukaszew.icza, \\ POl'(J\\IHllIiu n. p. z Libeltem, było więc wyjątkowo słabe. Wychowanek Franciszkanów w Pyzdrach. gimnazjów polskich \V Poznaniu i Kaliszu, a wreszcie uniwersytctu Jagicllońsk,iogo, z domu pastara Hotwitta, poza znajomością języków, wyniósł jJl'zedc\\-szystkiem zamiło\vanie do dziejów reformacji w Polsce, 4)raz przekonanie, że jej się w Polsoe działa wielka krzywda, ;i to z wielką szkodą dla hytu lliepodległego Polski. Przekonanie ta ugruntawał w nim nauczyciel jego krakowski. J.erzy Samuel BandtIde, przez którego wpływ ducha niemieckiego i protestanckiego oddziaływał na ni,ego siln:iej, niż przez Hotwitta. Łukaszewicz nie należał do historyków, ichcyeh udeptanę, ścieżką. Prof. l{ot słuszuie podkreśla, ż,e "zajmowały go nie
1) ,,\\-iek XIX. Sto la.t myśli polskiej", \Val'szawa 1913, s. 4G4--4()j, '1'('1'02 "Histol'ja wychowania", wyd. 2, 1934, tom I, str. 14.
2) A \\'ojtkowski ,. Przyczynki do 2yciorysu J. ŁukaEzewicza" ,,,,Kronika. III. Poznania." IX (1931), str. ]35--147), poprzedzone I,rytycznym pl'y.eglądplh dotychczaeowej literatury o Łukaszewiczu, 3) A. \Vel'ner ,,(ech. d('r evang, Pa.rochien in d. Pro'i, POi"cn", :-itr. 20 (POZnali, 1898).

.dziej,e wojcn lub dyplomacji, lecz sprawy kultury tak duchowej, jak materjalnf'j, a w'il;)c rodzaj i losy wyznań religijnych, kościołów, szkół, miast, filantropji, cechów,obyc1zajności, osób uc:zollych" ). Na niwie historji szkolnictwa polskiego nie miał żadnych poprzedników ni wzorów. Miał ich natomiast w zakresie histol'ji rpfonnacji, al,e jalrżeż czasowo odległych. Byli nimi: ;\ndrzej Węgierski w połowie XVlI wieku, drukujący swoje dzi,eł3J w Utrechcie i Amsterdamie; dalej Stanisław Lubi,eniecki, który swoją "R i s t o r i a l' e f {} r m a t i o n i s P o lon i c a eH wydał w r. Hi85 również w Holandji, oraz autor pierwszej "Ii i r c h e n g ,e s c h i c h t e d e s K o n i g r e 'i c h s P o l e n" z r. 1786, Chrystjan GotIieb Friese, mieszczanin wa.Iszawski. Ani w Poznaniu, gdzie uczęszczał do gimnazjum, ani w Krakow.ie. gdzie odbywał studja uniwersyteckie, Łukaszewicz nie znalazł 7adnego śI'odo\\>iska badali nad historją reformacji \\ Polsce.
Ni,e mi:a.1 żallnych w tym zakresie hezpośllednich nauczycieli, którzyby go nauczyli met{)(ly hadań nad historją wyznań i nauczyli go gromadzić materjały. Nie zastal nawet w Poznaniu po" .tł'zebnych do swoich badalI archiwów, lecz je sam dopiero z Leszna, p p l' f a s e t n e f a s, a raczej t.ylko p e r n e f a s ) ..tło Poznanja śdągnął.
Z uniwersytetu krakowskiego, a zwłaszcza od Jerzego Samuel:a Bandtkiego. wyniósł oprócz znajomości historji Polski dokładne wiadomości bibljograficzne, przedewszystk:i'em zaś znajomość starych druków i historji drukarń polskich. Z bibljografją łączy się tak niegdyś, w Niemczech zwła<;zcza, c&niona "GeIehrtengeschichte 8), czyli wiadomości {} życiu i dziełach wszel:aki,ego rodzaju ludzi pióra, nietylko badaczy naukowych. Stąd to w dziełach Łukaszewicza tak wielka liczba wiadomości bio- i hibljograficznych. \Vszystko to staj,e się zrozumiale na Ue ówczesnej epoki, w której nietylko zawodowi bał) "Sto lat myśli polskiej" VIII, str. 464 ") O zdolno,ściach jego do "wyciągania" książek ob. list jego do J'ytusa Działyilskiego: "Kron, 111, Poznania;'". IX, 1931, f>tr. H5-146, 8) "Zentralblatt fUr BibliotheksweiSen" 1929, str. 4124 i n.
\\. lIerse: "Lef>sing und dif' Gelehrtengeschichte").

3.