KRONIKA MIASTA POZNANIAl\1IESIĘChNIK P\JŚ\VIĘCONY SPRAWOM KULTURALNYM STaŁ. M. POZNANIA.
(OIWAN TOWAI{ZYSTWA lVHLORNIKÓW MIAS'l'A POZNANIA.)
ZYGIUNT ZAI,E"KI
K,\Z!:I1IERZ IWCiŃSKI - DR, KAZIMIERZ J{ACZIARCZYK
Rok IV.

Poznań, dnia 3i. stycznia 1926.

Nr. 1.

DZIAf... HISTORYCZNY.
PRA WA l\IENNICZE mSKUP()W I-'OZ:NASKICH, (Idpowiptlzi na pytani£': czy hiRkupi poznu-łscy mieli kiedykolwiek prawo hicia własn£'j mon('tT, rlostal'czyły w ostatnich czasach badania w tlw{,ch idące kierunkach, numizmatycznym i historycznym. Badania piprwsze, nip eal1iem jeszcze' SkOllczom' dostarcz:lją dowodu. Żp prawo to wymieniC'ni biskupi posiada li ('(majmniPj w X i XI wif'ku, IXt(lania zaś hiRłoryczno-dyplomatycznp utlowodni1y, że mieli jł' rÓwuież w wieku XIII. Prawa te były jednak rozmaite i rÓ'żnego rodzaju i dlatego Rzczegółowe ich zestawienie j£'8t konipcznf'. Ug-romna liczba znalezionych u na skarhÓw X i Xl wif'ku IlIówi nam wyraźnip, ż" Jl10npta poh.;k:t tych cza8Ów rozpada się na dwil' grupy, na pipniądz książęcy. hity pod stmplem i imif'niem rmIJu,;ącego mOIJarchy, i na pieniądz kośeiplny, hity Vrz('z duchowicJlstwo. mianowiciC' biskupÓw pol8kich. O ile na denarach k8iąźt,rych prawa lIIonarchy zaznaCZOl\p są jPf!'O wyohrażpnił'11l luli illlit'uit'm, o tylp na denara.ch biskupich wyohrażenip i napis ,\'i:i(I('zą najw,vraźnit'j o kośeiplnym ich charakterze, a więe widzimy tam klZYŻ, wiątyni'i. ka'pliczk!;, pa5toraL alfę i omegę etc. oraz ('zyt.amy t.akip wyrazy, jak CHYX XPI - CR-VX- VEI{A, a t',zaS('1I1 nawet. imię patrom\ i biRkupa. .\lonf'ty biskupi p dzielą 8ię na kilka r{J\\ noleglp biegnących THp. kt.Óre świadczą o równoeZeSllplll wykonywaniu prawa llIenniezego przez kilku biskupim polskich. Jak gnieźnieńskiHgo, kru8zw;('kipg'o, poznajiskiego i wł'(wlaw:>kieg'o. Ta równOCzt'sna praca 4 werlllie hiskupich ciągnie si!; z ma.lpmi prznnvami aż do kOl-łca XJ wipku i przynosi nam jedno t\'lko imie, biskupa EIJerharda 7 Krllsz\Vic.

KRONJKA MIASTA POZNANIA
.Jpst rzeczą jasną, że te monpty biskupie, ktÓre sięgają X wipku; muszą pochodzić, od biskupÓw i mennicy pozuallskipj. kj Órzy ,vÓwczas byli jedynymi w Polsce KrakÓw bowiem z rÓżnych wzglę'lów nie wchodzi tutaj znpełnip w rachubę. Otóż jakich moIIet biskupich, ktil!'eby sięgały X wipkn, są dwie grupy. albo dwa typy: starszy i młodszy, starszy o denarach dużych, Jwznapisowych z krzY7,em i dużą świątynią, oraz młi:Jdszy o denarach mniejRzych, rÓwnie beznapisowych z krzyżpm i małą kapliczkl). Pierwszp przypadają na czasy pif'l'w8zego biskupa poznulskiego Jordana (G8-!)82), drngie znów są widocznie !>ozo!';f,aJością po rządach biskupa Ungera (982-1012). Ponieważ .ohaj podlegli byli metrovulji magdeburskiej, wilc nic tei dziwnego, żp pewne wpływmagdeburskie widać i na rysunku tych monf't. Monety te są dowodem, że biskupi poznailscy od początku swojej fundacji wyposażeni zostali przez l\1irszka I. w prawo bicia ", Jasnej monety, co było równoznaczne tnkż!! z prawem do cła i targu, z prawem regulowania stosunków handlowy.ch i ipieniężnych, kierowania targami i jarmarkami. kontrolowania miar i wag, wymieniania monety i pobielania opłat. .\V(' współcz(8nych przy wilej'ach Ottollowski,ch. wydawanych tak często dla kościołów niemipckich, nazywało się to l-azem "merr:atum, thploneum et moneta". Celem tych przywilejÓw było leps7e uposażl-'nip hiskupa, a zarazem nałożenie na niego pewnych obowiazków, związ:mych z politycznem i społecznem jegn stanowiskiem. Dalszy ciąg monet krzyżowych t. zn. krzyżami po ohu strouaeh oznaczonych. wskazuje jasno, że i hiskupi poznmlscy podobnie jak inni wif'lkopolscy korzyst:l.li z tego prawa w ciągu całego XI wif'ku. Bezporednio z grupą monet o typie kapliczki, która pl zypada na czasy bisk. Pnera. łączy się następna grupa, bardzo duża i obfita o typie krzyża IJf'rełlwwatego lu h t. zw. patryjarchalnego, która nm;i zwykle napif' CRYX VERA, a charaktf'J' swój biskupi ma podkl'f'ślony ezęsto jeszcze doClatkowemi symholami, jak krzyżyki, pastora,ły, ehorągwie, pierścienie etc. iezliezt'l\( odmiany stempla i warjanty rysunku tej monet.ki wskazują na prawie nieprzerwaną czynność mennicy prlPZ cały wiek XI i dają powód do ciekawych reflek.layjl) Gumowski, Szkic€ Num. hist.or. PDznań 192..1., 50 n, l wga Redakcji: Kwest ja mleżn08ci biskupów poznańskieh od arcy biskupów magdeburskich, którą Szan. Aut.or p1'zyjmuje, jest zresztą Hporna, 
POMzuje się z tego, że chociaż nie znamy imion wszystkich l,iskupów poznańskich XI w. to przecież nie należy za Karwowskim przypuszczać, że z powodu zniszczenia Poznania i najazdu Czct'hÓ'w 10:37 na Wielkopolskę, znikło biskupstwo poznailskie na dłuższy przeciąg czasu i że dopiero w połowie XI w. zostało odbudowane. Zapewne, że najazd rzeczony spowodować mus\iał pewną prz'e-rwę, która na.wet za:znacza: się na monetach Ibiskupich różnic między starszemi, a młod8zemi odmianami tej grupy denarów. J erulakże przejście od jednych do drugich jest łagodne i widoczne i świadczy, i,e dluższej prrerwy tu być, nie mogło i żre- mennica yoznallska wnet po najeździe pod.ila z powrotem swą czynnoŚĆ. O jakiemś wskrzeszaniu i powtórnej fundacji bisktipstwa uie może być mowy2). l\lonetki biskupie kończą E-ię jednak na d<Jnarkach, które pochodzą z czasów vVład. Hermana, a zatem przypadają na rządy bisk. Yranka, albo Pawła, znanych z kroniki Galla. 'W ówczas to, z niewiadomych na razie przyczyn, musieli biskupi poznańscy utracić awoje prawo mennicze, jakie przez 1 i pół blisko wieku wykonywali. Głównym .ozynnikiem, ktbry do tego się przy.czynił, był jak 8i zdaje, wojewoda Sieciech, którego nadużycia i grabieże majątku kościelnego tak jaskrawo wymieniona opisuje kronika. Możliwe, że po upadku Sieciecha 1098 otrzymała, katedra p'Jiznańska dobra ziemskie jako odszkodowanie, za odelbrane prawa, podobnie 'zresztą jk inne, równoc1ześnie przez Sieciecha poszkodowane -biskupstwa. Faktf'm jest, że w XII w. nie możemy wskazać ani na jedną.
mendę: któraby mogła pochodzić z mennicy biskupów poznańskich. Monet kościelnych, denarów i brakteatów jest w tej epoce caly szerf'g' ale jak to gdzieindziej staram si udowodnić, wszystkie są wyrobem menniey a'ł'l.ybiskupie.i w Gnieźnie. Jest też możliwem, że w l'nznaniu istniała także mennica, ale jeśli była to tylko książęc:t, a nie biskupia. Zmiana, tego stanu rzeczy następuje dopiero w XIII w. Oto dowiadujemy się z rocznika Wielkopolskiego, że w 1232 enet'giczny hiRknp poznański Paweł (1211--42) uzyskał od księcia Wladysława Orlonicza prawo bicia monety w Krobi. A zatem nie w Poznaniu, ktÓry był siedzibą i stolicą księcia, ale w grodzie prowincjollallLym, na południu blisko granicy śląskiej położonym, miał
") KnrwOiwski w RDCZluku Tow. p, Nauk:Poznań 1909. 332 n.

KRONIKA MIASTA POZNANIA
odtą, L mieć biskup poznailski <;woją mennicę. Jak hadani:t R. Grodeekiego wykazały:;), nie był 10 naWf't grÓd biskupi, ale książęcy i tyłko posiadłc;;ci hisknpiF lpżai \Y około nif'g'o gę:;ciej, aniżeli gdzieind:ziej. Moneta, jaka z mennicy krolbskiej wyi;ć miala pOll stpIIlplem biskupim. miała ohsłngiwat" t.ylko targi micjscowf' i ludup!ić okoliczną, bynajmniej zaŚ nip magła kursować dmHllnie po cakm księstwie. jak nl0neta ksi q 7.f;ca. , Wiadomo, że ten przywilej biskupi, w połączeniu z inuYIi przywilejami' Odonicza dla kościoła. wywoł:1ł już w 12a; bunt rycerstwa i interwf'ncję Henryka Brodatf'!!,'o k8, śląskiego w WieIkop(,h,ce. Orlonicz utracił południow:) czę{: księstwa. a Krohia zualaz.ła się w okupacji f;ląskiej i zotaJa \\ ni,ej ruż dlo 1241 r. Ikpiero wówczas zrażeni \Vielkopolanit. rZfldami śląskimi urządzili powstanie i oddali panm;mnip synOlH Chlonicza. Przemysłowi i Bolesławowi Pobożnemu. '/., tej zmiany skorzystał biskup pozna1'\ski BO'1.lChwał i pOoczął znowu wykouywai' pm,wa. uzyskane przez kościół w 1232 r. Nowy jeduak bunt rycerstwa, zwrócony w 1 44 "prost przeciw hisku}Jowi, wIlIsił go przecież do obrania innej ilrogi. (lto CiCJlf'llIi namowami zdobł wkollCu skłonić obu wymienio'IlYt'h k"';ążąt, wS!póluif' jeszczre krajem rządzących. Żoe, w 1245 r. wydali nowy {lokument dla kl,:-"cioła pozmtl)skiego potwiprdzaj3cy w znIJeln()ci dawne f,WObody i prawa biskupie. Wr!iczl'nip h'go (loku1l1entu hiskupowi, odhyło się w uroczyst.ej formip, a tre?;t jl.'p:o nmyślni.. ogłoszoną została na wszystkich targa,rh księstwa ku puhIicznej wiadomości. Wypadki z 1245 były tryumfem kocioła. a porażką ryrprstwa.
kttjrf> tez w nast.ępnym zaraz roku sprowadziło najazd Bolesława Rogatki ze Śląska, a glLy tl'n fie nif' Ullał. uknnto spi:3Pk antiksiążęcy z kaszt.elanem poznaliskim T0'ł1:lSZPll1 Nałęczem na czple 1248 r. Spisek jednak zostaj "cze::'nif' (.dkryty, a sprzysiężeni zna leźli fi w więzieniu. Biskup mł-.gł tt'raz swohodnie wykonywać w Krobi swoje prawa i bić swo,i::J: monet ę 4). .Jedno miasto i jeden targ 11:1, ksi!istwo. to hyło je-d'na.k za malo dla kościoła i za szczupłe dawaJo Ilochody. Z tego powOfIn kilka. lat później. wYstarał sil: hif'kup poznajiski Boguchwał Ul, autUI' słynnej kroniki, o tlalsze rozszt'rzenie tego przywileju. a to lIa mia.st.o Buk 125.,
3j GrtJlTec1ki, Przywlej men. btikup8hva pozn, Poznail 1921 4) Zaehorowski wEncykl. Akad. Umiej. V, 181.

TnJipra.iący książę Przemysław I, zapisał na łożu śmierci ,it,:,;zl'Z{' 111_ Buk kociołowi poznaiu,kimnu. Brat i następca jego Bolesław Pobożny zatwif'rclził to mtdanie 6 czerwca 1257 r., przezn,-(.7.ctjąe ('ałą lita jtność dotychczas ksiażęcą w Buku biskupowi, raZł'lIt z monf't.ą, dPlll, karczmami i wszystkiemi prawami książęt'plIli;i). W ten sposÓb doszli bi!3kupi pOZnaIlscy do posiadania dwóc!: targów \\' Krobi na pdudniu i w Buku na zachodzie, na kU)J'f) mogli rzucać w obieg własną mnnf'tę, zmicnia{ ją wedle upodobania i' czerpa{o z niej w:szf'lkie clochody. . Nit' ulep:3, wątpliwoci, i.o wohec tak zacit;tych walk o ten przy ilej. a JUlstt.'pnif' tryumfu k()l'ioł:l. prawa s'\\'oje biskupi rzp. t'z:>'wi{'if' w czyn '''prowadzili i monet wyhijali. Jak ona jednak wyglądała nic wiemy, ponim\'aż 2-!:o połowa XIII wi,eku to czasy kiedy 1IIoneta polska l'yła już I'Pznapisowa i tylko \"yoorażeniem ;:;wP,hn mó",.-iła o pochoclzeniu Stl'lUlwl za:!; monety biskupiej m {Igł nosić W) obrażenie krzyża. pa::;torału. świątyni. biskupa lub patrona święteg-o. które to znaki rzeczywiście na ów-czesnych ltraldf'atach znajdujemy. Które jedn:!k z nich należą do Krobi, a kUl]"(' do l;ukn. co więct'j, kt{Jrp nalf'żą do hi",kupów poznaitskich, a które do :wcybiskupó" g'nieźnieil,.:kich. którzy więcej jeszcze. bo ai. 4 JIlt.'I1nice mipli do tlYRpozycji. na razi,' nie da ,>ię powierlzie(; i prohlplIl tell <łalsych jef:zczP hadait i t)llkrTć wymaga. Zaznaczyt .kllnak nal8ży. Żp obok "ymboluw knściplnych mogą tli 'H'h.)<łzit'. w wrhuhę i lH'rby wtlowe hiskupt'lw. Długof:z zwrac:t.i<!,y h.L tę kweRtjQ LacZJlC). uwagę, Jłot.ujl' w swoim katalogu, że u. p. biskupi Bogufał II. i m. byli herbu Hóża, Piotr (1253-4) h. Prawdzie, Falanta (12ti4) h. Hah(lank. Miko!aj (12£j4-73) h. Li. .Jan 1.(1273-86) h. I,odzia, Amhze,j I. (1295-1316) h. Z:lr£']lba. Domarat (1:316-1320) h. Grzymala ptc. Otóż jest rzeC7.ą interesującą, że herby takie luL do nich podobne można rzeozywiście ()'{l:;;zukać wśród licznych hrakteat.ów z kOlleai XIII w. Jest też rzeczą daleko bardziej prawclopodohną. że herby t.e odnoszą się Ilo biskupów. aniżeli do mincerzy lllb magnatów. o których prawie menniczem ni,c nie wiemy. W spokojnem używaniu swego \)rawa pozostawali biskl1pi }lozmu'u;cy aż do śmierci PrzemysIa II. 129t r. potem zaś przeszkodzili ;1\1 w tem jlk się z{laje książęta ::iląscy, Henryk mogowski i j1t'go synowi\' pod kt.órych rządami. z małą przerwą na rządy
") Kotleb. Wkpol. 1. 317, My111ic interprctuje t<; rzec,7. Gwtlec1.i l. c. 27.

KRONIKA MIASTA i'OZNANJAc'zcskie, powstawała, Wielkopolska do 1314 r. Do powstania przedwko okupa.cji śląskiej przyszło w 1313 r. ,pod wodzą biskupa poznańskiego Andrzeja h. ZaI1emby, a skutek te,go było powołanie do rządÓw Wład'ysława Łokietka:. Wymieniony biskup był też pierwszym. ktÓry od nowego wład'z,cy nagrodę otrzymaJ, mianowicie nowy przywilej mennic,zy ze sty,czniw 1314 r. ,, myśl słów dokumentu, otrzymali wówczas biskupi poZ!lar!Scy prawo bicia monety własnej w Słupcy. mieście do katedry już należącem, ale z warunkiem, by ta moneta nie różniła się co de' jakości i wartości od monet książęcych. Było to koniecznem z teo względ'u, ŻP w przpciwieństwie do przywilejów poprzednich, moneta słupecka miała kursować w całym kraju i być przyjmowana wszędzie na równi z książęcą6). Tym razem wybrano Słupcę, na wschodzie i blisko. graniey knjawskiej leżącą, prawdopodobnie dlatego, że dwie poprzednit mitjscowości. Krobia i Buk były jeszeze pod okupacją śląskieh książ::t, którzy tego rodzaju przywilejom llIenniczym byli z reguły przeciwni i jak się zdaje do bicia monet biRkllpich nie dopuszczali. Przywilej z 1314 robi wrażenie, że jest to nietylko nagroda za polityezJJe stanowisko biskupa Andrzeja, ale również odszkodowanie za straty kościoła, poniesione w czasie śląskich rządów. Rok ledwo upłynął, a Ibiskup przekonał się dO'Wodnie, ż,e dochody mennicze zależą w pierwszej linji od ruchu handloweg'f! i h('gactv,'a danego miasta. Słupca Z3';; w wojnach oRtatnich była i wyludniona i zrujnowana. Dlate(I wyst:uał się przy końcu 131fi o drugi przywilej łokietka na urządzanie co roku wielkiego 3-dnio. \Veo jarmarku w tem mieście. oraz na zwolnienie mieszczan od cpl wszelkiego rodzaju w calem państwie 7 ). Monet słupeckich nie znamy. Słupca sama ley już dziś w K rÓltstwie. poza powiat.em wJ'zesińskim. O Hp monety hiRkupil hyły tam wybijane, to chyba czas krótki tylko, może do końca panowania Łokietka. Hasło Kazimierza W-go: jeden król. jedno prawo i jedna moneta, było równoznaczne z centralizacją. walutnwą i zamknięciem 'Wszystki1ch mennic nieksią!żęcych, a więe i biskupich. W późniejszych wiekach nigdy już biskupi poznańscy praw mCJ nie zych nie zdobyli i nie posiadali. Poznań , 3. 1. 1926. Dr. M. Gumowl!ki.
6) Kode'kJs Wkpołs. II. 308.
7) Kodek!! Wkpol. H. 321.