W KWBSTJT SĄDU KOMISARSK. 6 MIAST W POZNANIU. 43wsiach ma ono charakter sądownictwa miejskieg 1). Kompetencja tych sądów obejmuje tak sprawy cywilne jak i karne z wyjątkiem tych. które zastrzegał przywilej lokacyjny dla właściciela osady względnie dla panującego- Zastrzeżenia te odnoszące się zazwyczaj do zbrodni pociągających za sobą karę śmierci, spotykane częściej we wsiach niż w miastach doprowadziły do rozwinięcia się t. zw- sądów wielkich, odbywających się trzy razy w roku na obszarze osady przy udziale sołtysa względnie wójta i ławników osady, pod przewodnictwem właściciela lub jego zastępcy. Sołtysi i wójtowie z rodzinami odpowiadali przed właścicielem, ze zględu zaś na to. że stanowili osobny stan, przeto według zasad średniowiecznych mogli być sądzeni przez równych sobie tj. przez sąd złożony z sołtysów i wójtów, zwany dworskim lub leńskim. W skład sądu takiego wchodzili sołtysi wsi sąsiednich, zwoływani tylko w miarę potrzeby. Stałe sądy dAvorskie nad sołtysami i wójtami i ludnością w sprawach apelacyjnych wytworzyły się przedewszystkiem w dobrach panujących, do czego dawała sposobność wielka ilość tych dóbr i zastrzeżenia panujących co do wypadków pociągających karę śmierci tudzież zastrzeżenia, że w razie zaniedbań sołtysów w dobrach kościelnych i rycerskich w oddawaniu sprawiedliwości będą powoływani przed sąd panującego 2 )- Sprzyjały temu także dążności do wyłamania się sołtysów z pod jurysdykcji swych panów i podleganiu panującym 3 ). Jednym z naj starszych tego rodzaju sądów był sąd w Krakowie pod przewodnictwem sędziego królewskiego zwanego landwójtem. wzmiankowany poraz pierwszy w r. 1306). W r. 1326 powstał podobny sąd w Sandomierzu 5), a spotykamy się także z podobną instytucją w Sączu. Bieczu i Sanoku. Z czasem powstają sądy leńskie także w dobrach bogatszych klasztorów, jak Tyniec i Zwierzynlec.
Podobnie jest i w Wielkopolsce, gdzie spotykamy SIę z sędziami dworskimi książęcymi (landwójt. advocatus noster), do których odsyłano sprawy nad sołtysami 1 wójtami tudzież nad ludnościąB). Nie wiemy jednak, czy funkcjono
3) BobrAyński, O założeniu sądów wyższych prawa niem. na zamku krak. Kraków, 1875. str. 121-122. 2) Pieko-iński, O sądach wyższych prawa niem. w Polsce. Rozprawy Wydziału hist. fli. Akad. Umiej. XVIII, sir 23. ) Bobrzyński. op. c, str. .139.
! Piekosiński op. c, str. 23.
) Kodeks Małopolski, I nr. CC1V.
8J Kodeks Wielkopolski, nr. 419, 568, 629. 684-. 825.

KRONIKA MIASTA POZNANIAwały one stale, przywileje lokacyjne nie dostarczają nam żadnych danych w tym kierunku. Przypuszczać możemy jedynie, że sąd tego rodzaju istniał w Poznaniu z iandwójtem na czele, przed który odsyłano obok spraw sołtysów i wójtów, także sprawy karne ważniejsze z posiadłości księcia, jak to się dzieje przy lokacji Górczyna w r- 1284 na prawie niem.. gdzie książę Przemysław 11. wyraźnie zastrzega, że sprawy o mężobójstwo z Górczyna będzie sądził nie sołtys górczyński. lecz wójt prowincjonalny poznańskil). Opierając się na przywileju lokacyjnym Poznania z r. 1253 skłonni jesteśmy przypuszczać, że funkcje landwójta pełnił wójt poznański. Obok sądów dworskich czyli leńskieh. które mogły być sądami wyższymi dla sądów ławniczych położonych w ich okręgu, powstawały sądy wyższe prawa niem.. wywołane koniecznością udawania się po objaśnienia prawa w wypadkach wątpliwych cło sądów słynących z pgo znajomości- Z tego zasięgania porady prawnej (U rtheilsholen) i z nagany (U rtheilsschelten) wytworzyła się z czasem apelacja od wyroków, rady bowiem prawne udziela ne przez tego rodzaju sądy, zwane "ortylaini" niemające początkowo mocy obowiązującej, zaczęto uważać za wyroki prawomocne. W przywilejach lokacyjnych spotykamy się często z zastrzeżeniem, że w wypadkach wątpliwych co do tłómaczenia artykułów praWnych dopuszczalny jest rekurs do sądów w macierzystych miastach i tak o ile osada powstała na prawie średzkiem miano się udawać do Środy, w osadach na prawie chełmińskie m do Chełmna lub Torunia -) · W wielu wypadkach sądy osad starszych uzyskiwały stanowisko sądów wyższych w pewnych okręgach i tak Kraków udawał się do prawa niem. we Wrocławiu 8), do Krakowa zaś Nowy Sącz 4), Opatowiec 5) itp. Przeważna jednak część przywilejów lokacyjnych nie określa instancji apelacyjnych i pozostawia zupełną swobodę w tym kierunku, wobec czego znaczniejsze miasta polskie udawały się po wyjaśnienia prawne za granicę, przedewszystkiem do Magdeburga 1 Halli 6). Pociągało to za sobą zwłokę w wykonywaniu sprawieli Tamże, nr. 547. 3, Kodsks Polski, I, nr. LXVII, I, nr. O C' O C LXXX.
:!l Kodeks dypl. Krakowa, I, nr. l.
4 Kod. Polski, III, nr. LXVII.
Bj Tamże. III, nr. LIII.
6) Fiekosiński, op. c. sir 39 i Tenże, Sądownictwo w Polsce wieków średnich Rozprawy Wydz hist. fil. Akad. Um. XXXV, str. 382: Kaindl, Geschichte des Deutschen in den Karpathenlandern. Gotha, 1907.
str. 14 T, 267.