TUD.T.\ "AD DZIEJAI\I1 GOSPOD. ŻYD()\\" I'OZI\.\:\SKICII nowienia trz"mali si, zdaje się, niekied' Ż'dzi, w 1'. 1400 bowiem godzi się Mikołaj Luhiatowski pojedllać si z Żrdallli w sprawiR odsptek, jedllak z WTaznen1 zastrzeżenien1, że "usura non dehet alialll usuram usurare nee fenerare..... O!"). Ksigi ącłowp poznallskie znają tylko. nielicznp wypadki stosowania prul'elltu składanego. Jeden z roku 1390, w któr'm Maćko z Luho::;z' w liścip dłużnym J'ohowiązuje się spłacić w umówionym tennillie 12 grz,\"\vien z odsetkami, czego gdyhy nie ucz)'nił, płaH \", :->7:;). ,.fI) .I" l'l'aC<1l1pr, (;pseh. d" .l1I(1f'11 in Fl'allkful"l a. :'II., I, no II; SehpJ'pr, lłPchts\"f'l'hiiltnis"p, HI!). :iI) I. KraemH')', (;{'seh. d. Judf'n in Fl'anldul't a. :\1.. I. HH; Schl'1'('1', HpehslvPI'II;i1lnii"(', 1!!. KościÓI kat. lIiC' /IIial oez) \\ i':;cIP żadw'j broili przed,," liclm-ip i.ydO\\ skipj. \\" jpdn) 111 tylko wypadku, \\-yst;\]!ila stoliea apoloIslGl 11I'7l'eiw li(']m il' żdO\\ sl.iPj i \\"zy,,":da do f;rodkÓw l'ppn'syjll)'I'h, 1'7ę('ipj lIfJOJllinaly się o to Hynody li wladców f;wipckich: ..I'rillcivibus alllf'm iniul1gilllus, ut pl'op!!'r 1101' (chodzi o lichwę) Ilon sinI. Chri:-:tianis inff'sti, sf'(1 110tius a tanto gra\"a/lli, 11(' ludeos studC'ant cohiIH'''''.. (Statuta syn. wrod. z l'. lZfI7, p. 10; Cod. dipl. :\1. 1'. III'. t2:J: :-:('lIip!H'I', Studya, 7;). u\\".:!. Zhiglli{'\\ Pazdro, LklIwa \\" wil']'1\c1l Ś"l'dlliclI, ,'JO:J). :'lImII)' lIalOllliast tll!\\'od)T w lIasz)'eh źrÓ(llach, ł(' Ż)do\\ si. ich liell\\ ial'z'y slarallo Się przpcią1-!lIąć ))I'z{'d ",Flr d u c 110 \\. II f' o ('dsf'1kl: "Helll... .lohallllps fillu8 :\ic. WaJ'gowski oblig-atus e'8t et pro pa,'ll' sua prOllliSf'I'it, qllod IIlHlllnlll d1'1H'1 citnl'/' i II i li d i c i u lU "p i r i t u a I f' IUrl('UIII :'IlallillUll1 pinml')1I p 1'1) u s U l' a dplliti patl'is :-ui...". TI'I'I'. 1'0SIl. 11.;!:!- 1-, :,JOl) \'., a n H:a. 1'01'. Tf'l'l'. PO"II, H'!!! ,;;!, :!O; TI'I'I'. 1'0SIi. I t!:!- I. H/I ,,'. :,JOli). Żnlzi lH'onili się oczy\\"iHcil' przeh\\ Iw 1f'IIIU; pfJszlo zall"lI, ŻP w listach dluill) I'h dlużnik Chl'Zf'f;Cijallsl,i zohOl' i;V::II' SJ( lilusial Żrdo\\'i-\\ il'rzTi('lo\\ i ..mdło iun' s p iI" i t u a I i ('\ ad('/'('..:'. TI'IT. I'osll. l I:! l -Ii, 1/). 110 mniejwięeej 101i% roeznie. Stawka tu ani naj\\"'ższa, ani Bajniższa w szeregu znan"eh Bam na zael1utlzie stop proeento\\ )Tll. Na względnie wy:,;okie odsetki zezwalał Ż)'dom list FrydCl'"ka II z r. 1241, który służ'ł za wzór twórl'onl przywileju Bolesława Pobożnego. Jest dziwne, że w polskim pomniku prawn) m dla Ż)'dów to ważne postanowienie Friderieianum, dopuszezająeego stopę w w)'sokośei 173,33 %, nie znalazło pomieszezenia. Opj'óez Friderieianum jed'nie statut dla Żydów z Prowansji dopuszl'zał \viększe jeszcze odsetki, mianowicie 300% (w roku 143), podezas gdy w innyeh krajal'h b)"ł)' one stanowczo niższe w ezasie, o któr'm tu mowa ;;2). \V miastaeh niemieekieh stopa procentuwa b'ła hardzo różna ""). Sejm miast w Moguneji z roku 1255 zezwalał Żydom na pobieranie odsetek w wysokośd 43,33 %, względnie, gdy pożyezka upiewała na ezas dłuż,szy, na 33,33%5ł). \V Czel'hach były pod tym wzglQdem stosunki najhardziej zhliżone do polskieh; Żydzi prasey pohierali howiem 011 kapitału od 80100% roeznie, wszelako już pod koniec wieku XV 55). Zastallawiano się nieraz w nauee nad przyezynami \\')'śruhowania stopy prol'entowc-j do \V"sokoRci niespot" kanej \V dziejaeh kred"tu ani przedtem ani \V ezasaeh późniejszych. Odsetki hył)' zapłatą za pożyezkę, rozumuje słusznie Sl'herer, podlegały przeto tym Sam"n1 prawom społeczno-ekonOlllicznym. co eeny wszelkich i1l11)"ch towarów 56). Z\Viększon' popyt na 52) \\"r Fnme.ii wYllosila stolJa 1)\'OcPBtowa w roku t!O() i I;!O _" 4;"330/0, w roku 1300 - RU.()(;ojo, W l\:astyl.ii - 25%, w \Valrllcji 20"/0, tyleż w kraju awara (8chrrer, TIechtsvrl'hiiltnissp, 191 i n.). Xa Sycylji zezwalało prawo Żydom pobierać odsetki 1D % -tmvp, (o bntli ponadto, oddal' nmsieli 9, kl'utnie koraBie .lako karę (Tamże). 5:1) 'Ye Frankfurci(' \HlII "enellL. który był jednym z glówłl"eh siNlliRk żydo\\'skirj finansjery, pohiemli Żydzi od roku (;\:H Ollsetki w wys. 32.!0i>/o rocznych. Po u}Jł"wip roku doliczaBo 1Iro('rut 110 kapitału i OIprocentowano calość. (.I. I\:racauer, ..eRchicht(' d. .Jull('n in Franldlll't a. 1\'1., L 9:J, 12R). M) IIprbel'l Fischrl', l)ie verfassungsl'pchtlichp Stelluug drl' .I Hden in urn deutschen Stiidtrn wiihrend dps dreizehnteu .Jahrl1unllel.ts. Untel'suchungen ZŁU' DeutsclH'n Staats- ull(l H('chtsgeschichtp, hrsg. v. Giet'ke, zesz. HO (19;H), str. 1;1U, 137, przypis 2. 05) 8ch(,1'er, TIechtsvrł'lliiltnissp, 194; Die .Jull(,lI in l'rag, 59. 06) Scherer, TIechtsverhiltnisse, 195. pieniądze i powszechny hrak gotówki przycz'niły się do zwiękf'enia stopy proeentowej zależllie od ogólnych stosunków gospodarl'zYl'h dauego kraju, w mniejszym stopniu na w'sokość stupy wpł)'wać mogła władza pallstwowa, która, jak tu na przykładzie Polski stwierdzić możpmy, pogudzić się musiała z rze('z'wistym stanem rzecz'. Te uwagi w'dają się zupełuie słuszue i mogą lias przekollać, że w naszych warunkach stopa procentowa szła w górę, i duszła wyżej niż gdzie.kol wiek illdziej. Mniej słuszne w"dają się inlle przycz'u'. Utrz"muje się miauowicie, że na wyśrubowanie stopy prol'entowej wpływało ryzyko. którem było w tym czasie wypożYl'zanie pielliądza, inaezej mówiąc, wysoki procent zabezpieczać miał wierzyeiela przed utratą gotówki 57). Tymczasem \V"daje się rzeczą zupełuie uczywistą, że w wypaku jak u nas, gdy dług zdwajał się już w ciągu roku i to z okładem, oddanie pożyezki b'ło tem trudniejsze, im większa była stopa procentowa, a zatem podnoszenie odsetek powikszało ryzyko a nie umniejszało niehezpieezei1stwa utrat' kapitału wraz z llarosł"m procentem. Mówi się też, że książęta średniowieczui zezwalali a uawet ehętnie patrzeli ua zdzieranie w)'sokieh odsetek, bo w ten sposóh rósł w rękaeh żydowskich kapitał, który książęta, posiadająey przecież nall Żydami bezwzględną \Vładz, zuż'ć mogli każdej chwili. Jeden z pisarzy francuskich, Beddarid, po'sunął się nawet do twierdzenia, że "Ies veritables usurariers ee n'etaieut pas les juifs, mai s e'etaient les rois et łes ba.rons, qui s'appropriaiellt )eUJ's j'apines.. .". Tak mogło hyć na zaehodzie, w takiej Fran. «:ji, Anglji ez Niemczee-h, naszyeh królów natomiast nietylko o takie ezyn". ale zam)'sły posądzić nawet nie możemy i nie mam pl'zycz"n". Nie znajdziemy bowiem w dziejaeh polskich ani jednego przykładu umarzania długów żydowskieh al/Jo ściągania kontr)Tbm')'j tak, jak to miało miejsce w Niemczeeh łub iunyeh pal1stwach zachodnich. U !las pożTzki żydowskie, jeśli pod uwagę we-źmiemy ówzesne stusunki kred.\'towe, nip wyrodził)" się w lichwę, oczywiście w dzisiejszem rozumieniu tego wyrazu. Nie było też w Po 57) 8e11('I'('I', Hechts\"eł'hiiItniss(', 19:J. znaniu w omawianym tu okreie kapitałów i kapitalistów żydowskich, którzy wpływaćby mogli decydująco na zmianę kOll.., junktur gospodarezych, o ezem przekonać' się możemy, okreśInjąe r o z m i a l' y lichwy żydowskiej. Księgi sądowe, na których nasze ohliezellia głównie opierają się, zawierają setki wiadomośei, które zawdzięczamy jedynie niedoszłym a l'aezej niewykonallnn umowom pieniężnym między żydowskimi lichwiarzami i chrześeijallskimi dłużnikami. Możemy jednak założyć, że w wikszości w'padków, choćhy nieznaeznej, umowa doszła do skutku i obie strony dotrzymały warunków pożyezki, to znaczy, wierzyciel wrę('zał dłużnikowi pieniądze, ten zaś po otrz"maniu gotówki oddav.ał mu list dłużny. hez zapisywania do ksiąg sądowych '"j. Z tego powudu zapisy ksiąg grodzkieh i ziemskich dają nam niezupełny ohraz liehwy żydowskiej w Poznaniu, który w wipku XIV i XV był siedzihą najwięb;zych żydowskich hankierów w 'Wielkopolsce. Nie hędziemy tu opisywać szezegółowo interesów pielliżnyeh poszezególllych wielkieh kapitalistów żyduwskieh \V Poznaniu, uezynił to bowiem po częśei I. Sehipper, po części T. Nożyński w omówionych poprzednio praeaeh. Nam chudzi głównie o liczby, które przemówiłyhy same za siehie, a które przy tem porównać trzeba ze stosunkami w illll)"ch dzielni('ach o ile możności w innych krajach. Kapitały żydowskie skupiał)" się w rękach pewny eh rodzin i spółek poznańskieh, ohok tego liehwiarzył każdy Żyd, gdzie się dało, jak o tem świadczą pojedyńcze t':apiski o Żydach, którz' . tylko małe kwoty \V'pożyezali. .T eśli zhierzem' Wz"stkie sumy ohrotowe z lat 138(j do 1399, to otrz"mamy wcale nie dużą cyfr!.' 2578 gTz'\Viell. rocznie obracali zatem Żydzi kapitałem 200 grzywien 59). Przy tem zauważyć trzeha, że jedne i te same sum)' obrotowe niekiedy powtarzały się w ksigach, lliezawsze bowiem mużna odróżnić, ez)" w sporze powtarzająe)"m się llliędz' jednym ..) Co w w. XIV i XV nie było jeszcze obO\\'iązkil'1Il (Por. I'I'ZPITI. Dąbkowski, Prawo lJl' w. polskie, 11. Lwów 1911, :J!J, !1). "") :\a porlshl\\"ie Lekszycl,il'go (Gl'OlIb. 1. :!;)7 gl'Z. :! gl',). 274: i tymsam m wierzycielpm i dłużnikiem, ehadziło, a jeden i ten!'am dług, czy a nawą pażyezkę. \Yiemy też, że paż"l'zki były kl'ótkaterminawe, roezne lub najwyżej dwuletnie, z czego, znawu wynika. że kapital ż)'do\Vski był \V eiągł'm ruehu. Gdy więe pażyczka wróciła \y terminie, magła iść i szła zapewne znawu jaka wierz'telnaść w obieg i wrócić magla da ksiąg. Z drugiej strany jednak trzebab)" w myśl w)'pawie(lzianych wyżej uwag sumę 2578 gl'zy\\'ien pamnaż"ć dwu- alha trzykratnie, ahy otrz"mać rzeez'wist' ohraz stasunków kred'to,\\"yeh w latach 138U da 1399, a ta temhardziej, że w znaezllej ilaści wq)adków wiemy t"lka Q istnieniu długu a nie znamy jego, wysakaści. Najwyhitniejszym lichwiarzem w Paznaniu pad kalliec wieku XIV b"ł Żnl Aarall 6"). Obraca an w latach 1386 da 1399 SUlną 80fi l :! grzywny 61), ez li bJisko, 1/;; kapitałów żydawskich z tego, ezasu. Jeśli daliczym)' do, tego, 152 gTznvny jego, s"na Abrahama 62), 2HJ grzywien jego, zięeia Daniela 63), atrzymamy snm 1174 1 ,:: grzywn', ta jest 2/. ugółu pieniędzy, któremi Żn1zi paznaJlsey wiele i mali, ohracali \y Paznaniu w lata('h 1386 do 1399. \V t) m ezasie dupiera, alba na\\'et później, razpaczynają w Paznaniu aperaeje finansawe dwaj Żydzi tego, samego, naZ\\ iska, mianawicie Manlinawie "'). Jeden z nich zwany zwykle 6") Schipper, Studya 110 11. Aarona spatykałllY jeszcLe znacznie rÓŹllif',i. (Ten'. Posn" H19-:!l, 71-) - o ile ta nic jest inny Żyd, kryjący się pod termwll1ell1 irnielliclII. U) Lpkszycki, Gl'Odb. I. iO, U;), :!U8, 38:!, 3Rt (j:!:!, 1i;)1, (j81, 721, 7KJ, HO(i, 827, 8:11, 81-5, 887, 9:!9, 9:Ui, 9:38, 11Ii:!, 17:m, 191-:3, ;:'218, 22i!J, 2;3)!). 211-H, 2791, 2803, 28(;2. 62) Lpkszy('ki, (l"Orlb. 1. 12::!!J, 1261, 1:101, 1;305, l7:!K, :ZOHl, 2:307. Ahntlwl1I wYHlęlH1je ,jPHzcze w IIaHtIHłYl1l okl'f'sif' (Por. Terr. Posn. 11.1:3-17, 20, 10;,. 1'1'1'1'. POSil. H17-19. H7. Terr. I'OHII. 11.19-21, 54. Ten'. PasIl. 11:!1-(;, Hi). 63} Lekszycki, Gl'odb. 1. Gi7, 7H(j, UOU, 2122, 2Hi, 248:3. 8') :\lanlillów (pełlla o nich zapisek w księgach sądowych z lat 1107-11;32) bylo ('oJH!.illlllipj 2, jak 10 wynil,a z jPdllPj z zapiHek (Terr. Posn. 1419-21, 10c1 v.): ..:\Ianlinus I'UffUH et alius :\Ialllinus rUIn gelJel'e....., liiI' u]pga tf'Ż \\'ą1IJli\\'o'::ci, ŻP )'lanlill :\lag'llus i Manlin 2'