KRONIKA MIASTA POZNANIA
Motyw równomiernego krzyża w e w n ą t I' Z naczyń występuje, o ile :;ię zdaje, dopiero w późniejszych fazarh kultury łużyckiej 1). Wcześniej i daleko częściej zdobi on zewnętrzną. stronę dna 2), z czasem, jak słusznie zauważa Jpntsch, by lepiej był widoczny, przenosi się ornament ten na wewnętrzną stronę. Przejściem między jednym a drugim sposobem zdohienia jest zapewne obustronne zdohienie dna tym znakiem ), z którego mniej widoczny z czasem opuszczano. Odmianą motywu równoramiennego krzyża jest krzyż w kole. W tern połączeniu, znanem z licznych wypadków'zwłaszcza w późniejszych okresach prehistorji, przedewszystkiem w okresie wczesnohistorycznym, spotykamy motyw ten także już w kulturze łużyckiej i raz po raz nawet na wewnętrzłle stronif\ dna naczynia 4). Ornament równo,ramiennego krzyża zdobi nietylko dna mis i czarek. Dość często. spotykamy go na ściankach naczyń "),wita XIII), str. 23, ryc, 27, str. 48, w :\'owodworach pod \Var::>zawq, dalej Pietrkowice (Petel'kaschiitz), pow. milicki (Tackcnbcrg: Neue ::>chles.
Funde der friigermanischen Zeit, Breslau 1922, tab!. I, ryc. 9), \V połączeniu z innym ornamentem na urnach twarzowych np. La BauIue: (esichtsurnen u. Hausurnen, str. 35, ryc. F 1 i tab!. VI, ryc. C. itd.
1) porównaj także Jentsch: Niederlaus, Mitt, I, 8tr. 50 i Weineck.
tamżl' str. 323. Drawsko, pow. czarnkowski, gr. XXXVI (kat. 1931 : 528) itd. 2) np, Jentsch: l. c. str. 111, tab!. III r.6 i Wf'ineck str, HO, 327.
II str, 208, 213, 395, IV str. 245. \V grupie C Jahna takźc na zewnętrznej 8tronie (Mannus III Erganzungsband, tab!. 1 14 ). 3) przykłady takie poda.ie np. Jentsch: I. c. I, str. 114, przypi::>pk, także \Veineck: tamże str. i36, II str. 285, Scnf: Dm; heidnische Kreuz (Arch. f. Anthrop, XX str. 2G).
4) np. \Veineck: I. c. str. 362.
5) liP, Gottwald: :\'Ji'Ij arch. vyzkum, 8tr, 63, ryc. G2. Takżp.
w ceramice malowanej. Niekiedy wykonany jest technikq tzw. fałsz. ornamentu sznurowego, jak np. na wazie z półn. Szwajcarji (Prh. Ztschr. XI- XII, str. H59, ryc, 16). Jako krzyż w kole np, w kulturze Czechy- \Vysocko (Sulimirski: !. c. tabI. XIX 27, str. 13), podoi))),!, pła8tycznic zachodzi na naczyniu z Dolnej Austrji (Much: I. c. tabl.
LXX 5),pod uchem czerpaków 1), na talerzach glinianych 2), w mmeJ lub więcej leżącej formie także na grzbietach ptaszków z gliny, służąc'('h jako grze('hotki 3) na tyll;u noż' 4), na siekierkach bronzowych ") na bransoletach 6), na wędzidłach 7), na pięciobocznych toporkach kamiennych 8) itd. \Vyliczono tu przykłady odnoszą się prawie wsz'stkie do późniejszych okresów halsztackich, w tym czasie mot'w ten zachodzi też najczęściej. Lecz niet'lko w t'ch okresach służ'ł on za ozdobę. Znamy go daleko wcześniej i to już w epoce kamiennej. Najstarsz', dotąd znany nam zabytek z Wielkopolski, zdobiony tym 1110tywem, pochodzi z kultury grobów kujawskich, a więc z przełomu epoki kamiennej i okresu miedzi. Jest to znanT krążek hursztynowy z Rzeszynka, w pow. mogileńskim 9). W epoce bronzu, a zwłaszcza często, jak już wspomniałam, we wczesnym okresie żelaza, zdohił on zarówno ceramikę 10), jak przedmioty metalowe.
1) np, Ćwirko-Godycki et Karpińska: Orncmentation - Lasl;j sk 7, ryc. t, nI'. 215915. Kiederlaus. Mittei!. II, str. 2t:2, tab!. IV 6 n . 2) BP, Album Zab, III., tah!. XLVIII 18, 19, Xiedel'lllus. Mitt. IV ,str. 24;), przyp, 2.
3) np, na późnohalszt. cl11entarzysku ze Strachwitz, pow. Lignica (S chI es. Vorz, VI, tah!. 14, ryc. 1-2). 4) np, Behrells: Bronzezeit, tah!. XXIV 10. Leźqcf' krzyże zahodzq już pod koniec II okr, hronzu (np, l\1armus VII, str', In). ") np. Reineckf': Altert. heidn, Vorz, V, str. 246, przyp. 2, 6) np. w pow, inowrocławskim: Mała Kołuda (Kostr'zc\\'ski: Wif'lkop. II, ryc. 39) i Stanomin (kat. 19'24 : 3), Hanshagen, pow. Kolobrzeg- (Kolhcr'g) na Pomorzu (Xachrichten 1898, zesz, 2, str, 18). 7) np. Kachrichten 1898, zesz, 2, ryc, 9.
8) w \\'ielkopolsce np, Pęckowo, pow, czarnkowski (Kat. 1911: 17t), Grohia, pow. międzychodzki (kat. 1912: 199(}), Rudki, pow. obornicki (Dz. Przedh,), C7.amepi q tkowo, pow. średzki (kat. 1896: t4), Mechlin, pow, śremski (T. P. N. 1887 : 7), \Vłoszakowice, pow. leszczyński (Dział Przedh.), Skrzebowo, pow. odolanowski (kat. 189'.2: t), Na Śląsku np, Altschł1"Sien r. zesz. a-4, str.' 26,'), ry-c, 5-6 itd.
") dawniej strzelińskim, Zapiski Arch. I, zesz. 3, tab!. XIV 12, powtórzony w Alb. Zab. l, tah!. V 8 i w '\\1ielkopolsce II (Kostrzewski) str. 20, ryc, 36, 10) porówn, także Niederlausitzer Mittci!. I, str. 114, lirzypisck.
Iłpineckc: AItcr't. heidn. Vorz. V, str. 23:>, ryc. h, st.r, 246, 
Mimo, że lieztJa cmentarzysk wzgl. osad z tych czasów, które t!ostarez'ł' przedmioty zdobione znakiem krzyża, jest dość liczna, to jednal<że zabytki z ornamentem tym są rzadkoś('ic,t. Na opisanem cmentarzysku np. występuje on wśród wszystldch zabytków tylko raz. To samo zauważyć h'ło można na największem dotychczas zhadanem cmentarz'sku łużyekiem w Laskach. w pow. l<ępińskim, gdzie wśród hlisl{O ROOO naczyń zachodzi motyw równoramiennego krzyża zaledwo ldlka razy. Podohnie w Przemęcie, w pow. wolsztyilskim (kat. 1932:80'-223, had. p. mag.
Z. Rajewskiego), gdzie w ogólnej liczhie lon całych nacz'il, pochodzc,tcych z 9-ciu grobów, natrafiono t lko na 3 misy, r.dohione wewnątrz na dnie ró\Vnoramie'Ill'm krzyżpm. Również na późno-halszta('kipll1 cmentarzysku z pod HUlkendrof 1) na GórnTh Łużyeaeh zllaleziollo wśród 260 nacn'ń t Iko 3 ze znakami krz'ża, itd. Z przedmiotów metalowych, poehodzących z przełomu późnego okresu habztaddego i wczesnego okre"'u lateńskieg'o 2), wymienię przedewsz'stkiem filmłe, których kahłąk zdohic,t guziczki ))ronzowe z wyrytemi na nich równoramiennemi krzyżami, wykładanemi przeważnie emaljc,t :I). Znane są także lateńskie klamry do pasa') i fibule a), zdohione zllakiem krzyża, jak również ceramika cmentarzysk popielnicowych z okresu lateilskiego 6). Następne okres' posługują się tym ornamentem mało. Niekiedy widzimy go jeszeze we wczesnym okrpsie rzymskim, np. na ozdohach 7). Jeszcze mniej znanym
1) Scnf: l. c. str. 25, 2) zaliczam je do tego czasu z po\\odu długiej ich osi.
3) np. Undsct: I. c, tab!. XXI 8, XXIV Lł. stl', 201. 22R :JW, 247.
2:>0, 264, S97, r'c, 87, i25, i28.
4) I. c, tabI. XXI \ str. 248, 5) I. c. tabI. XXI 12, ryc, 154, str. i72. Tackenbcr: Die \Vandalen str, 93, tabI. 2, ryc. d. 6) np. Nif'rlf'rlaus. :\fitteiI. I, str. 111-. pt'zypisek. I\ostrze\\'ski: Wielkopolska II str, 1:2, v. Richthofcn: Altschlrsien łIł, zesz, 1, str. 35, ryc. 5, 0) brallsolcta ze Lwo\\'ka, \\ pow. Ilowotomyskim '1{ostrzr\\'ski: Wkp, II, r}c, 6;4). Zob. trż NiederI. Mitt. IV, str, 103, prr.}rp. 2, str. :m, na główce nitu, str. 74, ryc, 27jest w póznym okresie rzymkim i w okresie wędrówek ludów, zato licznie pojawia się lIanowo \\' okresie w('zpnohistoryczllym, zarówno oddzielnie jak w połączeniu z kołem. Wykonuje go się wtenczas prawie w'łącznie plast'cznie, sporalycznie tylko wytępuje jako omament zaglębion', ryty 1). Zdobi OlI w tych (')o:aach prócz dlła lIa('zYll, także monety, srehrne ozdohy itd.
Powstanie motywu równoramiennego krz'ża różnie się tłoma('zy. Częstze jego występowanie na zewnętrznej aniżeli na wewnętrznej stronie elna przemawiałoby za tem, że powtał on, jak słusznie zauważył już Weineck 2 ), podczas wykonallia naczynia, przy obsznurowaniu go na krzyż. \V świeżej glinie odcisJ1C,tł ię znak luzyża równoramiennego, a przypadkowy odcisk zużyto następnie jako ornament. \Vzorem tego motywu mogło być także przypadkowe złożenie dwóeh patyczków, palcy wskazują.(") ('11 na krzyż itp. O ile przyjmiemy tak proste powstanie motywu krzyża równoramiennego to i pochodzenia jego lIie należy zukar tak daleko jal< to czyni np. Sen f 3) i inni 4). Imital'ja OrlIameJltu sznurowego. Jedllym z lIajl'iekawszyeh motywów zdobili czy eh ceramild kultury łuży('kiej jest omament. przypominający odcisk sznurka. nazwany z powodu tego w literaturze fachowej fah;zywym ornamentem znurowpn, imitacją orJlamentu sznurowego, a bardzo ('zęsto, zdaje się mylnie, także ornamentem .,radełkow'm". Pżywanie terminu ostatniego należy, zdaniem moim, w przyszłości zaniechać, ornament ten bowiem, jak zobaczymy niżej, nie został w konan' obracają.cem się na osi kółkiem zębatem, tzw. l'adelkiem, tedll1ke znanej u Ilas dopiero w okresie rzymskim. Falszywy ornament sznurowy tworzą mlliej lub więcej skoślle kreseczki, ułożone w linje poziome, grupy linij skośnych, linje pionowe, zygzaki, krzyże itp. Niekiedy zamiast slwślIych kree('7ek widzimy pionowe lub poziome. Kreseczki są dłużs7e
1) np. n ciężarku do krosirn z Bu!,!,!' (;('.tzr: Bu!'!!, w 1'l'h.
Ztschr. 1\', zrsz, :3-1. sIr, 27;'), nr, 32).
2) !\icdrl'laus. l\1ittćil. I, str. 439.
3) SPllf: Uas hridnische I\I'cuz, Arch. f, Antl'hop. XX, str'. 17-42.
4).IIp. Niedcl'laus. :\littcil. II, str. 2H5.