KRONIKA MIASTA POZNANIA
MIESIĘCZNIK POŚ\VIĘCONY SPRA \VOM KULTURALNYM STOŁ. M. POZNANIA.
(ORGAN 'rOWARZYI3TWA MIŁORN[KÓW l\HAS'L'A POZNANIA.) ZYGMUNT Z.\!.E,.;K[ KAZ£MlERZ RUCIŃ:;Kl - [)I_ KAZIMlFmZ KACZMARCZYK
Rok III.

Poznań, dnia 31. stycznia 1925.

Nr. 1.

D Z I A Ł B I E Ż Ą C Y.
nOZi4ZEHZENIE fHL\NIC POZNANIA. Mało byłf, mia! tak (,ej\'f.nio1iych jak Poznmi w "Wieku XIX.
Dzięki rpfOrIlH.JI\ Hoeja!1!ym pierwszej polowy Ilhieg'łeg,) "tulecia ::;tmcił.) mia:-:to \n :';ledlliowi(-'{'_zl1C płuca: wsi podmi,ejskie. ;. zamiana miata na :--iłJl<! fmt('I'I uni,emożliwiła, mu właśeiwy rozwÓj terenowy. "'i'zyslko, eo :-;klaniało ::;ię ku miatu i w l1ie chciQło Hi z;lgnic7.dz;i' a mi()j('a nic znalazło. mUHalo sadowić się w okulicy. ['ozn:ui nalpr.ał. dziki ograni(z-elliom fortecznym, w ota.t11ielt dziesiątkach lat llhiegieg'o wiekn du miast najbardziej pneltH.lnionych "\V ó\Vczc,:-;llej' HZCRZY Kicmi'2ckiej. W piprwHzym rzę(łzie po!o;zllkał :-;ol)ip lJrzemył stal1O\i"isk poza miastem, a Wif:'C dziaJ g'oHpodarczy Ulk hej:S.le z miastem związany. .Jak {lał(ee w:-;ie pOlhlliejskif' korzYHtały z faktu, r.e graniezył J : z wielkiem mia;:;telll. ndmvounit; btwO' choćhy kilku liczhami. 'Veżmy jako przykj;lrl włąezon-o ohel'ni'e do mia .;tal 'miny GłćI\vl1ę Wini..uy. H<1taj.p i [)1:l'ic-e.
nminy te li('zyły miC'7kaJ'H"Ó'W: w r. 1871 \V r. lH21 GłÓwna (i7G G:200 Winiary 711.) w r. 1910 : 51t)f) Rataje 35R 142(i D'ihi-f' C :3Rt lR8G II'rzy Winiararh prz.y,jp.io l:czb z r. 1!)1 O. poniewar. w r. W:2t liezJ--'J ogMn:t. niB obejmujp woj::;b. dziki czemu ohraz byłby w tym przyp:lrlku [a łzywy)jmmaKA ),HASTA P07.NĄNIAh('ZJH: ludnoś,,; [lanf'j gminy w r. 1R71 okrr{;] i "1[: n:ltf'llrZaS wzro,:ły g'miny [hl r. t!):21: nataje do ('yfry :m8 DQhic(' do ryfry 4gH Winiary d() cyfry 72[) (iVl'wna do cyfry 917 Przyroi't tell jr-:,;t zupplnif' lIiczv,ykly, tak dnlf'('" lliC'zwykly.
i.e np. "amo l1IiH.tn POZWUl \, ymżf> (';:a,;ie wzro.,10 w to';lInku 100 do H20. ?\il''' P07.il:miI'JIl jf'dnlk należy roz\Vllj gmbl tyeh porG'wnae. ""'i.ll1j naiOn:i:\.o.t dl;1 por;"m lIallia li(,7.hy ludlll1f;('j ty('h mia:-:t '\\'irll'/Jl'0l"k:('h, 1,f{Jl'(' \V r. 1871 li('zył'y' mni'Pj niż tpi:}I' mie--zk:uil'lm' j {lotą!1 !'Ilar;iktlr mi::"t z:('how;Jły, ;1 zatem nip należą do l!()(lnpadłyl'll. Było lII!at taki('h lIa oh:'('lIj'Jll H'reni,' woj(,,;{)(lzta l'ozll:n'1-ki0p:O ('?tt'i"\l:..ś('i. Oto ieh rO'zwÓj:
.Jeżeli ('yfrą I no.

Liczba mi(':.d,-a I-łt'ÓW: 1871 1 !)1 '-;to;\IllPk lRi! 1n1 Kop,lnira m.m 1i4P, lOn li;1 Uynane" (l- i!)] li!)H lOO 8H Gą.sa w:i R:J4 R:-l;) lOO !)S l{o"tlrZf'W() SDi 10:2:2 Hill 114 \Iia"t{'f'zko nin t Hiri JOl) 118 Wyrzy"k !Jij:-J 1 HO!) toO 1;Hi l\Ii{':ś('il, o !)4!J 1H8 100 1:8 i;t:hke !)2 12H toO WH OstrorÓg' !J8 1:27fi toO 142 Rt)gowo ("'OJ !JB:> 100 148 ).,,) B:ll"ein rmn 1(i4H 100 170 l'iaki G4H Hi5B lOO 5;j ,Ja \I {nvi(;I' (i471 40;j lOO :n; Krur,;zwi(':l ()H; :.O::\ tnO 444
Z porÓd w8/,ystkieh tych mi:p;t('('zi'k żadnI' ani w przyhliż't,nin ni{' możp rur.rO'stem rywaliwwat- r. Gł{nvną ni Winiarami. żadlltJ tt;; uip (lui_ł:g:l ('hY'żośei mzwoju lirz\) mipszkalwów 1 >I:bra. jedyna zalCllwie wyjątkowa K1'1I:,;zwira (eukl"ow.1li:l. nowa kohoj) prześciga, Hataje. Janć'Wie( (wzpł kolejowy) zbliża .;ię rio nataj w S'.vpj eyfrze rozl'OlstoWf'j. dalej już tylko 1'ia:;;ki wykazują pewną sih roz" ojową: 'w:-:zystkie zaś inne (a wśrÓd niell jedna mi:l"to pO.'lVia.towe) nie zdołały nawpt podwoie lif'zhy mieszkalleów w ciągli riO lat, trzy lIajsJJoknjnipjszl' ,;łahze 1'ą na,dta dzisiaj niż 'ongi,ś. .\ prr..eripż re(lnio l"o'zwój w:,;'zy"tkirh tych mia"tf'f',wk jest wcallj  
<lu:;tat; ClBY, Tylku S:!:;il'f1zt\\ o Poznania rozwijało w ni{>zwyklC' żywcm tr-l11pif' pohliskie gminy. Pow:lI': r()(lni()wif'f"zny dzif'lił sir: na kilka osad autOlumicznych. 1'lIzłl<ui królf''\Vski sam pof'iadał jednak \YJoei tak rozleg-łp. że jeszt'i:{> rloh[d, mimo Ih)więkHz"l'nia najnowi'zcg:o, nip osięgnąl granif' swej jury"',lykc ji z ,'zas{m' ś!"p4!niowif'f'znyl"l1. ,V r. L5i1 już n:lIeżały do mia...ta np. ZegTzP, eała ;:;taroł<;ka, itd. Jerlyną gmillą. ktÓra - (J' ill' wiadomo - nip:dy nic hyła w jakif'jhąll7. posta.ei za{.-żll:ł IHl wła,clz mil'jskil'h w l'o'Za;llIill. jest Ołr",'\V1l3. Wszystkie iUllc rIo tej ehwili wlączonf' należały (lawniej do [',-;znania. czy to jaho wsip miejskie czy też jako jlll'ystlykrjp or1rrlme. .ln Poznania \\ SZerSZl'Ill zna,l',z.cnin wlic,zauf'. TeTcn, n:1 którym wClIj(, Jlf'I-,'lIyeh hiljotez miato Poznml wzięło swój początek, "przedmi('cic 8w. ,Jana", Kom:lII!1orja, wr:ł("\a dopieTII' obecnie rl,) mia"ta. Winiary, Uatajf', Dh!t'c i tarolęka były wHiami miejskicmi i oddzif'lolle zostały przez separację, ml"łaszrzenie włocian. 1'\ara,l11,)w1"e 'łą\"'70nr hyły z Poznani,pm tylko pośrpc1nio i krÓtko p1'zl'z r-hYW:1t.i'li m:l'jkil'h, ktr"Jrz-y wieH tę posia(1ali. Za rza,.,(rw p:erwRzej n Z{"'zYl'0.-politej trr-torjmll w!ad'zy mif' jskiej zostało za,WZl' lllilll'.IWh:l,,,j n"1\\'lIe. nl!: w r. L7!m l'rusaey za,kli Poznali. ostatni pphki prpzydplIt mi:I".:ta Kotecki zażądał wcielenia (10 królf"wsklC'g'o :l,iasta r'oZ1lania o(lręlmyeh jury;;dyk,'yj prawuhrzeżIlYl'h: ('ln;al"szpw:1. ArÓdki. lItrnwj:I, Zagórza i Zaw:l'd. Po (lłużf<zyeh t;Il"Q":I('b :lltollolllicz.n(' t{, osa(l,\' wzg-l. miaRteczka wcielono do mia:;t:\ " lat:ll'h 17!17 i 1 HOO. Ponadto poshulało ill!:lsto n prawym brl!'gn 'Varty .Miastp('zko, zbudowanI' 'w wieku XVI na g'mI1Cil' Hataj (mif'j:-<kim). \\' ciągu ealeg'o wieku XIX. "ka,.:owano t'lkf) jury",lyke.k miej"ką po, w,,:al'\l, a weielollo jedynif' (11' )bny skr:u':Pk tf'H-nu: l 'iotl'OWO i Bpdyc.howo. 1\1 imo rozwojn ] ie.zby 'a!\1(h;ieni:l, w k011CU wi-eku wi!2cpj niż 4-kr(}'t.\i{' 'więbwj ;ll1iżpli na po('zątkll, 1-Pryt Ci rjlllll Illia;;ta nie doznało rozszerzenia. Dopiero w r. 1!JOO 7:\(le(''d()waIło przerwanir i nunięric zachodniego pasa f()rte(,lI'ego. i W]:lczdno gmia}' najh!iższp. kt.tn'e I07.szP-ł-zały ;;ię jlo[J-rzi>(lni.'. 7.alllia:-<t miata Wł:U5Ciwl'g'u, 'IV tpmpj.p niC'zwykle żywem. "rcicJono ,JC'i!cc, Llzarz. (Órezyn i \Vild(:, po'Wsta.I pierw7.y .,w;plki" POZlr:Jl. Potem już tylkc) rok 1 !J07 przynir"Jsł wcielenir :-:01:1I'Z:1. Odtąd znowu hyio cieho o rpwizji granic miej"kieh. \V rol\.u 1 !);-j '\'I>"ładzc llli{'jf;kD za,żądał) wcil'lpnia do Poznania gmin po(lTIliej,kieh: mÓwllej, Komanrlorji, Chaortowa, Rataj, ZC'grza. Malej i \Viclki r ej :-;t!'dęki, Dęhea, LnhO'l1i. f;wicrrzcwa.
kRON"IKA. 1\11 Af;T A eOZK ANIA
,Jnllik0wa. L1'vj(... (;oh('iea. dom. S.Jła.cza. Wini:!r, Naramowi(' rlomiJliuIIl i ",.:i. l<iektć'!'1' z gmin tych zotlzily "ił: IW, prz-ląl'zrnie, inlle ,.:Ia\\ ił' upÓr. Na czele (Jpozyrji Htanli ,.;ołtYHi Lllboni. Ko'namlorji i L:l'\y;ry. 'Vnio'ck Hpuczywał \v ministcr,.;twie. Dopiero w 1,o]Hm g'fI!(lnia l n4 nkazało się rozporz:!(}z,('nie ltady Iini"trÓw, ffiO('ą ktÓrq.!;o z dniem 1. ,;tycznia H)3 weirlono do lIlia"ta ,.:i{'lkm gmin, ;t mianowic:p (H()wIH:- Komalldorjli. Ita.tajr. :Mają St:trołkt:, })(:ll!p(. \Viniary i oh:-;zar <hvor:-;ki Na'r:uno\",il'c. Przy roz,.:trzyg'tli<:1'in IVltio,.:kll kirrmY:lllo ..;ie: na-:llllprZ(HI za":;Hhl. że' przyl:!rza "iI: .!;lIIill\' gr:lllil'ząl'e 11('zpo:<l'f',inio z doty,'hez:l":Dwcm tel'ytorjulII mi;l,.:t: 1 , a nadto pOl!1!ni!:'to ('aly plan roz,.:zcrz"Ol1ia mil,.:t:l na zal'l:(Hi.  1.0\\,0(\11 pip]"\\ :-;zr'go ni:' w('iplono do, miaHta ('hartawa, Zegna, 'YiPlki('j tarol<:ki i w,i :1raIII()wie. z powodu dmgi'gu wszy"tki('i! <hllHz'('h żą<l:1'Ily('h JTZPZ wladze mil'j,.;kie gmin. l'rzył:tcza.nif' gmin 'WHl'ho<1ni,'h wy(lajl' -.il n:pkh'I\'Ylł1l1ieraejonalnpm. l'rzyjęlo sic:: howil'lII pow,;z('rhni-e pra wicHo. it. rozwÓj miaHt i(lz:e " {'Z:L":.ldl lIajnowszy('h w kil'rtl\lkaeh zaeh()(h:im i )loll\(lnio\\o"YIII.
Po,znali :-al11 w eiI!'11 o,'t:\tnil'\l dZ:'l',;iątf'k la,t i,.:totllit' rozbudowywał il: Wl zae1!orlzi,.. (()laez. ,fp'Ź.ycic. Laz:uz) wdzic7. nl pulu'[lIin (WillIa) a ('aIkowiriI' pop:HIl \Y :stagllarj(: na wHrhodzic i na vóh!Ocy. :\:\ p(';jn(O('T nip lIy!o miPj;.;ca (lo r'lzhlHlm\ y, a 11;1 ws('hodzif' fort('r;l lmi'!lI1ożEwida. ro'z\Yt">'i !.nHlo'Wllietwa. Za to poza murami w.-c!t"tlnimi jakotri za gr:mieą poludn:ową hlHlowalT się gminy jJo!hniejski.p h:11"1170 intpnt'ywni r '. \\' efpkl'ip zarys()w:l!o :,;ię zja\\ i,.:k" takir. 7.r hu(\ownie1'\vo ml('s:dGlllimn.. mzwijało ,.;ię w ki3rHnkn z;'f'h H[II'1II. \1rz('l11y,,1 za ohiprał ,.;ohif' stallowi,ka lIa w:-;chodzie i połu(\niu. I prawdoj1odohnem je,.;t, it. h'rpn' lJrzpmysimve zJlaj(:l it: t;d.ż: w jJl"zy,.;zło{;ej w tych tylko ,.:nonaeh miasta. Zl'P-7.tą do I'h'lrili ollf'el1ej w"chł-):l mia':ita hyl wcią'Ź. Zlmknity ,Ha ecJ(,\\" nJzhlHlowy. lIziplnic:! prawohrzP'ln:l hyla prz{'z .r--Tiemcóv{ lJodaj z mzmysłrm najznppłniej zanic'lbana, 'za czaHÓw dupiero 111;1:-;1.ic\1 pafHy fortyf;kacjp wschodnie. i polskip władzI' liIiej::.:ki'p prowadzą hardzo rozległe - jak L1a ,.;to,.:unki dzii,('j:-;,z(' - rohoty w flziPlnicatll 'I¥,;cho!lnil'll lIIiata. uHuwajl hrallly. wały i f():-;y, ,.:tw:!l"zaj:! }'(JwO,'ZP,S1H' drogi konnll1;kaeyj1H>. -tawiają tamy ella lIir>bezpi('e7.('{lstwa powoflzi, przf'l1O'.-zą waillr illstytllcjp na prawy lwz('g \rar1.' (Targ0\\"!,.:ko z'\Yi'erzcp, w projekcie: f'lektro\Vni) i zl1lil'l"Z'ają lm l'phlpmn !wz"'k,.:ztałc-plIin za,poHl11ianej a starej rlzif'lniry miata. I'(! zniwelowaniu terf'l1ć"y oraz,porząuzeniu rozlcg:lego pl:lT:n rozl'lIflowy cały wo'chł-Hl lJliata, w ('<II e' 'l\"szf'lkiego