Z HISTORII KOMUNALNEGO BANKU KREDYTOWEGO

Kronika Miasta Poznania 1997 R.65 Nr2 ; Banki poznańskie

REGINA PIĄTKOWSKA

I dea bankowości komunalnej, sięgająca XIX wieku 1, wydaje się dzisiaj być stosunkowo mało znana. Współczesne banki komunalne zaliczane są do kategorii banków specjalnych; natomiast w opinii przedwojennych działaczy samorządowych były to instytucje dobra społecznego, powołane do pomagania samorządom w pełnieniu ich zadań społecznych 2. Zadania, których wykonania podjęły się związki samorządowe w odrodzonym państwie polskim, były rozliczne i wymagały znacznych funduszy. Środki finansowe na usuwanie zniszczeń wojennych i podnoszenie poziomu gospodarki komunalnej czerpano z różnych źródeł. Obok funduszów rządowych korzystano przede wszystkim z kredytów udzielanych przez banki państwowe, w tym głównie Bank Gospodarstwa Krajowego, oraz własne instytucje samorządowe - banki komunalne działające w połączeniu z siecią kas oszczędności. Już w 1919 roku z inicjatywy związków samorządowych powołano do życia Polski Bank Komunalny w celu zaspokajania potrzeb kredytowych województw, powiatów, miast, gmin i związków specjalnych poszczególnych jednostek samorządowych oraz ułatwienia im wszelkich obrotów pieniężnych i obrachunkowych 3 . Bank zorganizowany został w formie spółki akcyjnej, której udziałowcami mogły być wyłącznie samorządy oraz ich kasy oszczędności. Mimo iż działalność statutowa tej instytucji obejmowała całe państwo, w praktyce zajmował się on jednak kredytowaniem samorządów woj. centralnych i wschodnich. W tej sytuacji działające w Wielkopolsce związki samorządowe zdane były w dużej mierze na korzystanie z lokalnych instytucji kredytowych. W skład komunalnego aparatu bankowego b. dzielnicy pruskiej wchodziły obok banków komunalnych również i kasy oszczędności, wyznaczenie jednak różnic między tymi instytucjami z uwagi na podobny zakres wypełnianych czynności jest utrudnione. Banki komunalne były to instytucje kredytowe należące do związków samorządowych i służące organizowaniu i dostarczaniu kredytu pieniężnego po myśli

Ryc. 1. Ogłoszenie reklamowe KBK zamIeszczone w " Czasopiśmie Komunalnych Kas Oszczędności " nr 10 z 1938 r.

Wszyscy wiedzą że: spokojną starość dobrobyt rodzinie uposażenie dzieciomzapewni jedynie p O I i S a

, .

ZAKŁADU UBEZPIECZEN NA ZYCIE

W POZNANIU instytucji polskiej - publiczno - prawnej działającej na terenie całej Rzpiitej- Polskiej ubezpieczeniadorosłych młodzIeży grup społecznych 1 zawodowycli ODDZ1A-ŁY: Poznań - Ostrów - Leszno - Kstisar - Toruń - Bydgoszcz Gdynia - Włocławek - Katowice

KOMUNALNY »WY 27.GRUDN.Aa

.»- ,J-JI"., MU! HI Hgn Centrala finansowa dla Komunalnych Kas Oszczędności województw poznańskiego i pomorskiegozadań, ciążących na tych samorządach. Zadania te obejmowały dziedzinę kredytu na rzecz związków samorządowych, a niekiedy również na rzecz osób i instytucji niesamorządowych, o ile udzielanie im kredytu było podyktowane przez cele związków samorządowych, będących właścicielami banku 4 . Komunalne kasy oszczędności stanowiły własność jednego związku samorządowego i to niższego rzędu, np. miasta łub powiatu albo dwu powiatów itp. Zakres ich działania ograniczał się więc jedynie do terenu związku poręczającego; natomiast banki komunalne stanowiły własność związku samorządowego wyższego rzędu, np. samorządu wojewódzkiego bądź większej ilości samorządów tworzących spółkę. Głównym zadaniem kas było gromadzenie drobnych oszczędności, lokowanie ich w instytucjach finansowych wyższego rzędu lub papierach wartościowych oraz umożliwienie ludności korzystanie z taniego kredytu. Rola ich polegała na zrealizowaniu zasady decentralizacji w organizacji kredytowej. Bank komunalny był instytucją przeznaczoną do udzielania

Regina Piątkowska

kredytu związkom samorządowym, m.in. opierając się na funduszach zgromadzonych przez kasy oszczędności. Równocześnie jednak i kasy mogły udzielać związkom samorządowym pożyczek do wysokości 10% (za zgodą władzy nadzorczej - do 20%) wkładów oszczędnościowych. Od banków komunalnych kasy różniły się więc zarówno przeznaczeniem, jak i terytorialną rozległością działania. Kolejne rozgraniczenie przyniosło w 1928 r. rozporządzenie Prezydenta RP. Zgodnie z nim bankiem były, obok przedsię biorstw istniejących w formie akcyjnej, instytucje założone na mocy przepisów o związkach międzykomunalnch (celowych) Z wyjątkiem komunalnych kas oszczędności i gminnych kas wiejskich oszczędnościowo-pożYczkowy eh 5 . Wśród banków komunalnych rozróżniano dwa typy. Pierwszy z nich to bank stanowiący własność związku samorządowego wyższego rzędu, zwykle struktury wojewódzkiej. Instytucjami tego typu były w b. dzielnicy pruskiej: Wojewódzki Bank Pożyczkowy w Poznaniu, będący organem Wojewódzkiego Związku Komunalnego Poznańskiego, oraz Pomorska Krajowa Kasa Pożyczkowa w Toruniu, założona przez Pomorski Krajowy Związek Komunalny w 1927 roku. Pierwszy z tych banków został otwarty w 1847 roku jako "Provinzial Hilfkasse der Provinz Pozen"; w 1920 roku otrzymał nazwę Krajowego Banku Pożyczkowego, a w 1927 roku zmienił ją na Wojewódzki Bank Pożyczkowy. Zadania obu tych banków polegały na udzielaniu kredytów związkom samorządowym znajdującym się na terenie danych województw, a następnie - na udzielaniu pożyczek spółdzielniom, drobnym przemysłowcom, rolnikom, właścicielom nieruchomości miejskich itd. N a odrębne wyszczególnienie zasługuje tutaj Kasa Oszczędności m. Poznania (od 1923 roku Bank m. Poznania) - najdłużej działająca instytucja bankowa Wielkopolski. Banki drugiego typu działały jako centrale finansowe dla Komunalnych Kas Oszczędności - gromadziły wolne środki tych kas i dokonywały wzajemnych rozliczeń bezgotówkowych, a przede wszystkim udzielały kredytu związkom samorządowym. Zaliczyć do nich należy Komunalny Bank Kredyt owy . Nierównomierny był udział wymienionych banków w kredytowaniu samorządu terytorialnego. Szczególnie niski był udział Pomorskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej - udzielane przez nią pożyczki wynosiły rocznie zaledwie ok.

300 tys. zł. Wypada zatem zatrzymać się dłużej nad historią instytucji, która stała się w okresie międzywojennym głównym ogniwem organizacyjnym komunalnego aparatu bankowego.

Działający w okresie międzywojennym w Poznaniu Komunalny Bank Kredytowy przechodził kilka zmian organizacyjnych, obejmujących głównie zakres pełnionych funkcji. Geneza tej instytucji związana jest z powstaniem na terenie zaboru pruskiego komunalnych kas oszczędności. Podstawą prawną działania wszystkich kas był regulamin pruski z 1838 roku. Kasy nie posiadały odrębnej osobowości

Ryc. 2. Plakat reklamowy KKO m. Poznania zaIllieszczony w czasopiśmie " Gospodarka Zachodnia" nr 30 z 1938 rprawnej - były to przedsiębiorstwa zakładane i zarządzane przez związki samorządowe (prowincje, powiaty, miasta), które gwarantowały za ich zobowiązania całym swym majątkiem i siłą podatkową. U stawa podkreślała, że komunalne kasy oszczędności są przede wSzYstkim przeznaczone dla sfer niezamożnych, którym należy umożliwić składanie najdrobniejszych oszczędności, ażeby odwieść je od niepotrzebnych wydatków 6 . Pierwotnie więc zadanie kas polegało wyłącznie na gromadzeniu niewielkich kwot pieniężnych i roztaczaniu opieki nad oszczędnościami drobnych obywateli. W początkach istnienia kas oszczędności wkłady wzrastały bardzo powoli, aczkolwiek systematycznie. Stan wkładów w samym tylko Księstwie Poznańskim wynosił (w min marek.) w 1895 r. - 75,9; w 1905 - 150, 7; w 1913 - 275,8; w 1917 - 367,77. K a s y gromadziły więc znaczne kapitały, nie płacąc na ogół wygórowanej stopy procentowej od wkładów. Wynosiła ona, w ostatnich latach przed I wojną światową, 3-3,5%. Ażeby specjalnie podkreślić, iż są to placówki przeznaczone dla sfer

Regina Piątkowska

mniej zamożnych, niektóre kasy płaciły od wkładów większych mniejsze odsetki aniżeli od mniejszych. Kasa m. Poznania np. dawała od wkładów mniejszych 3,5%, od większych zaś (ponad 3-5 tys. marek) 2,5%8. W 1918 roku na terenie Wielkopolski działało 96 kas, na Pomorzu zaś 54. O tym, jakie miejsce zajmowały te placówki wśród innych instytucji finansowych, świadczy stan wkładów oszczędnościowych w instytucjach kredytowych w 1917 roku (dane obejmują b. zabór pruski i Górny Śląsk): komunalne kasy oszczędności 570 min marek, spółdzielnie kredytowe 410 min marek, banki akcyjne 108 min marek 9 . W 1892 roku kasy oszczędności - na wzór innych kas prowincji pruskich - utworzyły Związek Rewizyjny pod nazwą "Sparkassen - Verband der Prowinz Pozen". Na podstawie Ustawy z dnia 19 lipca 1911 r. o związkach celowych, Związek ten przekształcił się w Związek Żyrowy Kas Oszczędności - "Sparkassen Giro verband der Provinz Pozen". Instytucja ta postawiła sobie za zadanie - obok przeprowadzania rewizji kas oszczędności - stworzenie między Kasami bezgotówkowego obrotu płatniczego oraz wyrównanie ruchu gotówkowego. W celu realizacji tychże zadań w 1912 roku przy wymienionym Związku utworzono specjalną instytucję, która pierwotnie nosiła nazwę Centrali Żyrowej Kas Oszczędności - "Sparkassen Giro-Zentrale". Centrala ta nie posiadała osobowości prawnej - była jedynie przedsiębiorstwem bankowym Związku. Uruchomienie Centrali Żyrowej nastąpiło z początkiem 1913 roku. O ograniczonym początkowo zakresie działania świadczy liczba zatrudnionego personelu. Byli to dwaj wyznaczeni przez Magistrat Poznania urzędnicy: jeden prowadził księgę kasową i księgę lokat kapitałowych, drugi zaś rachunki kas uczestniczących w obrocie żyrowym. Zawiadywali oni sprawami Centrali samodzielnie, aczkolwiek pod nadzorem prezesa Związku Rewizyjnego. Działalność Centrali polegała na ułatwianiu ruchu bezgotówkowego oraz wyrównywaniu obrotów pieniężnych między kasami, a w związku z tym przyjmowaniu od KKO ich wolnych zasobów gotówkowych i administrowaniu nimi. Każda Kasa była zobowiązana do utrzymania w Centrali minimalnej sumy do dyspozycji, której wielkość procentowo zależała od stanu wkładów oszczędnościowych. Również udzielanie zleceń przekazowych przez Kasy było dopuszczalne tylko w granicach sum do dyspozycji centrali. Wszelkie wpływy gotówkowe Centrala Żyrowa była zobowiązana lokować na oprocentowanej książeczce oszczędnościowej w Miejskiej Kasie Oszczędności w Poznaniu, która zresztą do 1917 r. zajmowała się jej administrowaniem. Z chwilą, gdy stan tej lokaty przekraczał sumę 4 tys. marek, prezes Związku Rewizyjnego decydował o lokowaniu nadwyżek w inny sposób, np. mógł zarządzić udzielanie z tych sum pożyczek terminowych poszczególnym kasom po ustalonej przez siebie stopie procentowej. Zwiększenie obrotów Centrali poznańskiej nastąpiło dopiero w latach I wojny światowej, głównie na skutek przekazywanych przez żołnierzy oszczędności za pośrednictwem Central Żyrowych do lokalnych kas oszczędności, a takżew związku z przyjmowaniem przez centrale subskrypcji na pożyczki wojenne. Z uwagi na ożywione obrotylO Centrala poznańska odłączyła się od Miejskiej Kasy Oszczędności i utworzyła samodzielne biuro: oddział bankowy przeniesiono na ulicę Pocztową, następnie na Kosynierską, oddział natomiast wkładów wojennych - specjalnie w tym celu otwarty - na ul. Masztalarską. Równocześnie powołano osobnego dyrektora; pomimo zwiększenia ilości urzędników i zatrudnienia - jak podaje Z. Witkowski - w oddziale wkładów wojennych 41 urzędników i 11 pracowników "domowych' pracujących w domu, oraz w oddziale bankowym 14 urzędników, nie zawsze udawało się załatwić w porę bieżące c:(ynnośct. Rozszerzył się także zakres działalności rzeczowej, rozpoczęto szerszą akcję kredytową, udzielając kasom i związkom komunalnym pożyczek - pierwszy zaprotokołowany w 1917 roku kredyt wekslowy dotyczył m. Poznania i wynosił 2 min marek. Podjęto także zakup i sprzedaż papierów wartościowych na rachunek osób trzecich i zamianę oszczędności gotówkowych na pożyczki wojenne. Zaczęto również rozpatrywać możliwość obsługiwania klienteli prywatnej - zarówno przy przyjmowaniu wkładów, jak i udzielaniu kredytów - co motywowano względami na polepszenie płynności banku.

Finansowanie potrzeb miast i powiatów nie leżało więc początkowo w ogóle w planach Banku; również i działalność, dla której został powołany - obrót żyrowy - nie odgrywała w praktyce znaczącej roli. Sukcesy, jakie mogła na swoim koncie odnotować Centrala, związane były z upowszechnianiem obrotu bezgotówkowego. Świadczy o tym decyzja Dyrekcji Poczty w Poznaniu, która w 1918 roku zleciła wszystkim podległym jej urzędom pocztowym, aby przyjmowano tutułem zapłaty czeki wystawione na Centralę Żyr ową przez powiatowe i miejskie kasy oszczędności. Z chwilą powstania państwa polskiego Związek Żyrowy Kas Oszczędności Prowincji Poznańskiej został przekształcony na Związek Komunalnych Kas Oszczędności (stowarzyszenie związków komunalnych), Centrala Żyrowa zaś na Bank Komunalnych Kas Oszczędności (przedsiębiorstwo związku). Dyrektorem tej instytucji bankowej został Zbigniew Krygier. Zadaniem Banku KKO było już nie tylko ułatwianie bezgotówkowych obrotów pieniężnych oraz uregulowanie takowych pomiędzY kasami członków Związku i załatwianie ich zleceń natury pieniężnej, ale także popieranie kredytu komunalnego/\.2. Dawniejsza Centrala Żyrowa zmieniła się tym samym w instytucję bankową. Zakres czynności Banku KKO obejmował, z pewnymi ograniczeniami, niemal wszystkie operacje bankowe. Kasy nie posiadały obowiązku utrzymywania w Banku pewnego minimum, zobowiązane były jedynie do składania wolnej gotówki w jak naj szerszej mierze do jego dyspozycji. Zgodnie z regulaminem bank mógł udzielać kasom oszczędności oraz związkom samorządowym na potrzeby stałe lub przejściowe kredytu bez zabezpieczenia do wysokości 15% wkładów oszczędnościowych. W końcu 1922 roku nastąpiła kolejna zmiana form organizacyjnych - Związek Komunalnych Kas Oszczędności w Poznaniu został przekształcony na Komunalny Związek Kredytowy (zw. międzykomunalny), Bank KKO na Komunalny Bank Kredytowy (przedsiębiorstwo związku). Do zakresu działania

Regina Piątkowska

Ryc. 3. Bank Miasta Poznania

Związku należało popieranie wszelkich bezpośrednich i pośrednich interesów ZWiqzków komunalnych natury pieniężnej, finansowej, kredytowej i w ogólności gospodarczejA3, prowadzenie w tym właśnie celu przedsiębiorstwa bankowego oraz kontrola i nadzór nad kasami oszczędności. Obszar działania wymienionych instytucji rozciągnięto na województwa pomorskie i poznańskie. Władzę Komunalnego Banku Kredytowego tworzyły: Rada (sejmik) Komunalnego Związku Kredytowego - jako naczelny organ stanowiący, - Zarząd tegoż Związku - jako Rada Banku składająca się z powiatów 1 miast zrzeszonych, - Dyrekcja Banku - jako organ wykonawczy.

Organem kontrolnym była Komisja Rewizyjna Związku.

Siedziba Banku została przeniesiona z ul. Masztalarskiej na ul. 27 Grudnia 8, gdzie centrala Banku mieściła się aż do 1939 roku. Stanowisko dyrektora pełnił

Bronisław Konopiński, a od 1924 roku przez cały okres międzywojenny i po 1945 roku - Tadeusz Adamczewski.

Komunalny Bank Kredytowy, jako instytucja opierająca się na Komunalnym Związku Kredytowym, którego członkowie odpowiadali za wszystkie zobowiązania Banku całym swym majątkiem i wszystkimi dochodami, kapitału zakładowego początkowo nie posiadał. Była to instytucja wyposażona w przywilej tzw. pupilarnej pewności - gwarancję bezpieczeństwa prawnego dla wszystkich wkładów. U stanowienie kapitału zakładowego w postaci nadzwyczajnych składek członków Związku w wys. 3 min zł nastąpiło dopiero w 1928 roku (połowa z tej sumy została wpłacona w 1928 roku, reszta do 1934 roku).

Do zakresu działania Komunalnego Banku Kredytowego należało: - udzielanie pożyczek krótko- i długoterminowych członkom Związku oraz innym związkom komunalnym i wszelkim innym korporacjom prawnopublicznym, - pośredniczenie w uzyskiwaniu pożyczek dla członków innych związków komunalnych i wszelkich innych korporacji prawnopublicznych, - wypuszczanie obligacji komunalnych, w których bank udzielał pożyczek długoterminowych, - prowadzenie pozostałych czynności bankowych (przyjmowanie wkładów oszczędnościowych, dyskonto weksli, inkaso krajowe i zagraniczne, kupno i sprzedaż walut, dewiz i papierów wartościowych). Pierwsze lata niepodległości ze wzrastającą stale inflacją i deprecjacją waluty nie sprzyjały rozwojowi instytucji opierającej się głównie na nagromadzonych przez KKO drobnych wkładach. Niechęć do składania depozytów była bardzo silna, zdeprecjonowany pieniądz przestał być miernikiem wartości i pośrednikiem wymiany - jak pisano - a stał się papierkiem pozbywanym za wszelką cenę ijak najprędzej. Oszczędność stała sięjikcją. Idea oszczędności została zdyskredytowanau. Znalazło to swoje odzwierciedlenie również w funkcjonowaniu Komunalnego Banku Kredytowego. Kapitał obrotowy Banku składał się więc z tymczasowo nagromadzonych rezerw, wkładów kas komunalnych, osób i firm prywatnych oraz funduszów specjalnych, dostarczanych przez instytucje rządowe (Ministerstwo Skarbu, Pocztowa Kasa Oszczędności) na określone cele. I tak Komunalnemu Bankowi Kredytowemu powierzono do administracji Fundusz Budowlany - pożyczki z tego funduszu udzielane były na remont domów oraz na budowę i wykończenie nowych budynków, oraz fundusz dla popierania drobnego rolnictwa, przemysłu, handlu i rzemiosła. Poważne powiększenie funduszów Banku nastąpiło w 1924 roku na skutek przejęcia przedwojennych wierzytelności hipotecznych, odkupionych w porozumieniu z Ministerstwem Skarbu od kilkudziesięciu instytucji niemieckich (banków hipotecznych, ubezpieczalni, kas powiatowych i miejskich), a zapisanych na nieruchomościach b. dzielnicy pruskiej, oraz różnych długoterminowych wierzytelności komunalnych - łącznie na kwotę 400 min marek przedwojennych. Dysponowanie przez pewien czas wpływami z tych hipotek wzmocniło przejściowo fundusze obrotowe Banku. Część z tych kwot

Regina Piątkowska

I\.

Komunalna Kasa Oszczędności mlciski Poznania

KSIĄŻECZKA OSZCZĘDNOŚCIOWA

Oicl?«il piyy iii. ?7 OnAia 19

Komunałnoj K£&y Oszczędności

Mtaa1a Poznania {6aaaM! Rank yAsaa Pa?n n Iii: » Orodraa I»retimi« i wvrtaca tókitO« oHcJęt1notóim«; i ??)i«Swm wsżeOae if6iuttkcje wchod Atero<uąne od'qedi fi-- S'*nrzedpoW. W rlu1Y .. ,. fi - t

Ktimer księżcczk' ?< JJ£: i »fzeehovoi oddjidir

Ryc. 4. Pierwsza i ostatnia strona okładki książeczki oszczędnościowej KKO

przeznaczono na podtrzymanie żYcia gospodarczego dla powiatów pomorskich dotkniętych przesileniem ekonomicznym. Przez cały okres międzywojenny trwał ruch wkładów, wykazując jednak duże wahania. Środki gromadzone przez Komunalne Kasy Oszczędności, które powinny tworzyć - zgodnie ze statutem - trzon kapitału obrotowego Banku, stanowiły przez szereg lat kwoty niewielkie, a procentowo w stosunku do innych kategorii wkładów - jedną z najmniej szych pozycji. Poważniejszy wzrost oszczędności, którymi dysponowały kasy, nastąpił dopiero w 1937 roku i wynosiły one wówczas prawie 12 min (poprzednio średnio 2 min). Również niewielką rolę odgrywały wkłady samorządów; najwięcej było ich w 1927 roku - 1,4 min zł, by w końcu lat 30. zmaleć do 400 tys. zł. Tendencję zwyżkową wykazywały natomiast wkłady osób i firm prywatnych, które wzrosły w 1938 roku do 10 min zł 15 . Wychodząc naprzeciw tej ostatniej grupie klienteli, wprowadzono specjalne wkłady na książeczki okazicielskie, cieszące się dość dużym powodzeniem. W pierwszych latach działalności Bank służył samorządom w udzielaniu kredytu wyłącznie krótko- i średnioterminowego. Już wtedy rozpoczęto jednak starania o uruchomienie długoterminowych pożyczek oraz wydawanie na podstawie tychże kredytów obligacji komunalnych. Emisja obligacji zaczęła się dopiero w 1929 roku a Ministerstwo Skarbu określiło maksimum emisji

Ryc. 5. Książeczka na wkłady premiowe Komunalnej Kasy Oszczędności m. Poznania

KOMUNALNA

A3 JL \J £JK/\ U I MIASTA

J L %J JUS\ Jt\ W tiB. J\

Jt\>3.1.j-%, JL */. * v, ŁJi\ i\ OSZCZĘDNOŚCIOWA NA WKŁADY

PREMJOWpoczątkowo na 5, później na 10, a ostatecznie na 20 min; ponadto uzgodniono, że Bank będzie ograniczał się jedynie do udzielania na ogół mniejszych i średnich pożyczek komunalnych (początkowo do 100 tys. zł, później do 250 tys. zł). Niezależnie jednak od tych postanowień, poważnym ograniczeniem emisji był wysoki kurs obligacji, niewspółmierny do ceny giełdowej innych papierów lokalnych (np. listów zastawnych Ziemstwa), jak również trudność zbytu obligacji związana z narastającym kryzysem gospodarczym. W latach 1930-35 na skutek spadku dochodów ludności i ograniczenia wkładów oszczędnościowych akcja kredytowa Banku w praktyce ustała. W wyniku narastających trudności związków samorządowych obciążonych dodatkowymi wydatkami na walkę z bezrobociem i opiekę społeczną podjęto decyzję o uruchomieniu Centralnej Komisji Oszczędnościowo- Oddłużeniowej. Na skutek prowadzonej przez tę instytucję akcji oddłużeniowej samorządów KBK poniósł znaczne straty. Niemal wszystkie kredyty udzielone przez Bank

Regina Piątkowska

związkom komunalnym zostały zmienione w drodze orzeczeń na amortyzacyjne z okresem spłaty do 33 lat i więcej, przy równoczesnym obniżeniu ich oprocentowania. Niezależnie od tego w licznych wypadkach nastąpiło także skreślenie, częściowo lub w całości, długów miast i powiatów w Banku. W tych warunkach KBK nie mógł zaspokoić wszystkich potrzeb kredytowych samorządów; dalszymi źródłami kredytu były kasy oszczędności, Bank Gospodarstwa Krajowego, a przede wszystkim Komunalny Fundusz Pożyczkowo-Zapomogowy. Wykorzystując nagromadzone wkłady, KBK służył interesom związków komunalnych Wielkopolski i Pomorza, umożliwiając im tym samym podnoszenie poziomu gospodarki samorządowej. Kredyty zaciągane w Banku przeznaczano zarówno na cele inwestycyjne (drogi, szkoły, szpitale, przedsiębiorstwa komunalne), jak i na wydatki bieżące. W akcji kredytowej poświęcał Bank z natury rzeczy szczególną uwagę finansowaniu samorządów i kas oszczędności, choć ze względu na to, że przyjmował wkłady również od osób i firm prywatnych, nie mógł ich pominąć przy udzielaniu kredytu. W końcu lat 30. z ogólnej sumy udzielanych przez Bank kredytów przypadało na: samorządy - 65,4%, KKO - 16,4%, inne instytucje publiczne - 4,0%, prywatnych dłużników - 14,2%16. Komunalny Bank Kredytowy przez cały okres międzywojenny finansował wiele ważnych inwestycji użyteczności publicznej dokonywanych przez związki komunalne dwóch województw zachodnich. Pożyczki zaciągnięte w Banku wykorzystano m.in. do uruchomienia znanej Fabryki Fajansu Stanisława Maczka w Chodzieży, której udziałowcem była gmina miejska, jak również do rozbudowy fabryki dywanów w Lubaszu k. Czarnkowa. Uzyskany kredyt komunalny posłużył gminie miejskiej Lidzbark do sfinansowania budowy Ośrodka Przysposobienia Wojskowego (późniejszej szkoły pilotów) i lotniska cywilnego. Dzięki prowadzonej akcji kredytowej KBK przyczyniał się także do rozbudowy miast wielkopolskich, popierając zwłaszcza komunalne budownictwo mieszkaniowe (np. pożyczka na dom dla eksmitowanych robotników w Brodnicy) i rozwój sieci komunikacyjnej (budowa drogi w Lidzbarku). Udzielane kredyty przeznaczano głównie na elektryfikację licznych miejscowości (okręg bydgoski, Lidzbark, Kartuzy), zaopatrzenie ich w wodę i gaz (np. pożyczka na budowę pieca retortowego w gazowni miejskiej w Lidzbarku). Z inicjatywy i przy współudziale KBK utworzono Zachodniopomorskie Towarzystwo Kredytu Miejskiego. Niezależnie od finansowania życia samorządowego KBK odegrał znaczącą rolę w organizowaniu i popieraniu rozwoju komunalnych kas oszczędności na terenie woj. poznańskiego i pomorskiego. Nakładem tej instytucji wydano wzorcowy statut dla kas oszczędności, przystosowany do nowych przepisów ustawowych, opracowano regulaminy i instrukcje, a także formularze książkowe przystosowane dla potrzeb księgowości podwójnej. Dla ułatwienia KKOorientacji w nowych przepisach prawnych i w celu zapoznania personelu z nową księgowością prowadzono specjalne kursy instrukcyjne, połączone ze Zjazdem delegatów KKO. Bank zajmował się finansowaniem wydawanego przez Komunalny Związek Kredytowy "Czasopisma Komunalnych Kas Oszczędności". Był to miesięcznik ukazujący się od 1926 roku, przeznaczony początkowo tylko dla kas oszczędności. Z czasem zakres publikowanych zagadnień rozszerzono o sprawy finansowe związków samorządowych: w specjalnych artykułach i notatkach poruszano kwestie podatkowe, waloryzacyjne, wekslowe. Czasopismo to w dużym stopniu wykorzystywano do rozpowszechniania idei oszczędności. W zadaniach tych pomocą miały służyć plakaty i afisze propagandowe, na zasadach psychotechniki skonstruowane, które powinny przemawiać plastycznością i mocnym wyrazem. Rysunek i napis winny mieć siłę sugestywną. Wymowne argumentami są także tablice wyliczające przYrost Z zaoszczędzonej w ciągu tygodnia, miesiąca i kwartału sumki, jasno i zrozumiale wyjaśnione być powinny warunki, na jakich kasy depozYtu przYjmują i korzYści, jakie stąd pły ną 17. Jak się wydaje, opierając się na podobnych wytycznych skonstruowano plakat poznańskiego Banku (ryc. 2). Przez cały okres istnienia KBK wykonywał szereg funkcji specjalnych na zasadzie osobnych uprawnień, względnie zleceń władz nadzorczych. I tak prowadził np. bank Biuro Polskiego Oddziału Polsko-Niemieckiej Komisji dla Rozrachunków Waloryzacyjnych. Działalność jego polegała na przyjmowaniu do rozrachunku tak pretensji, jak i zobowiązań instytucji i obywateli polskich w stosunku do Rzeszy Niemieckiej wynikających z układów waloryzacyjnych z 1937 roku. W końcu 1937 roku obchodził Komunalny Bank Kredytowy 25-lecie działalności na niwie żYcia samorządowego. Z okazji tego jubileuszu odnotowano: W ciągu swej ćwierćwiekowej egzYstencji Instytucja nasza stała się jedną Z najwiękSzYch placówek bankowych na ziemiach zachodnich RzeczYpospolitej Polskiej. ŚwiadCzY o tym fakt, iż zdołała ona zgromadzić około 12 milionów kapitałów własnych i blisko 29 milionów wkładów (...) Głównymi wytycznymi polityki naszej Instytucji były zawsze: pewność, płynność, rentowność dokonywanych operacyj. Pomimo nie zawsze sprzYjających ogólno-gospodarczYch stosunków, kardynalne te warunki były stale zachowywane. Okoliczności tej należY zawdzięczać pOzYcję, jaką bank nasz zajmuje w aparacie kredytowym Polski Zachod niej 18. W roku 1945 działalność Komunalnego Banku Kredytowego, po okresie pięcioletniej przerwy, została wznowiona. Rozpoczęto, jak relacjonował dyr. T. Adamczewski, od naprawy zniszczonych lokali, kompletowania personelu, wyszukiwania wywiezionych ksiąg i akt, a skończYwszY na powolnym zbieraniu kapitału obrotowego ,19. Ponieważ zakres działalności Banku poszerzono o tereny Ziem Odzyskanych, tam również przystąpiono do powoływania komunalnych kas oszczędności. Działalność kredytowa KBK była w pierwszych latach powojennych ograniczona i w dużym stopniu sprowadzała się do ściągania starych wierzytelności. Obowiązywała w tym zakresie zasada, że przyjęte przez władze okupacyjne jakiekolwiek spłaty uznano za nieważne i pozbawione skutków

Regina Piątkowska

Ryc. 6. Skarbonka reklamowa Banku Miasta Poznania.

Fot. Z. Ratajczak.

Wł. Muzeum Narodowe w Poznaniu

prawnych. Zgodnie zresztą z wytycznymi polityki bankowej i kredytowej ministra skarbu z 1945 roku kredyty udzielane mogły być na najniezbędniejsze cele tylko związkom samorządu terytorialnego, ich przedsiębiorstwom i zakładom, przede wszystkim na produkcję dóbr wytwórczych, energetykę i potrzeby transportu oraz produkcję masowego spożycia. Udzielanie zaś kredytów innym kategoriom kredytobiorców, a szczególnie osobom prywatnym, chociażby za najlepszYm zabezpieczeniem dającym pełną rękojmię spłaty kredytu było niedopuszczalne 20 . Całkowitym zakazem objęto tym samym pożyczki na cele konsumpcyjne; z zakresu działalności Banku usunięto udzielanie kredytu długoterminowego. Ogólna kwota przyznanych kredytów obrotowych w 1947 roku wynosiła 322 min zł, podczas gdy w roku następnym już tylko 226 min zł 2l . Dekret o reformie bankowej z 1948 roku i dalsze zarządzenia w tej sprawie postawiły Bank w stan likwidacji. W pierwszej kolejności zamknięto rachunki osób i firm prywatnych, z wyjątkiem rachunków pracowników Banku; zostały one przekazane Bankowi Związku Spółek Zarobkowych. Prowadzone były nadal jedynie rachunki operacyjne związków samorządowych oraz ich zakładów i przedsiębiorstw. Okres likwidacji agend Banku trwał od 1949 do 1955 roku, przy czym w ostatnich latach czynności likwidatora, tj. Banku Gospodarstwa Krajowego, ograniczały się do ściągania od pożyczkobiorców należności kredytowych, pochodzących prawie wyłącznie z okresu przedwojennego, i udzielania zezwoleń na wykreślenia z hipotek. Równocześnie z likwidacją KBK nastąpiła likwidacja KKO, z których 120 zrzeszonych było w banku; majątek kas przeszedł bez odszkodowania na własność państwa. Instytucją, która miała zastąpić powstała lukę w systemie

finansów komunalnych, był powołany do życia w 1949 roku Bank Komunalny. Po dwóch latach również i jego funkcjonowanie okazało się bezcelowe, w związku z przejęciem przez Rady Narodowe zadań dawnego samorządu terytorialnego. Wraz z jego likwidacją pojęcie banku komunalnego jako instytucji wyspecjalizowanej w finansowaniu gospodarki samorządowej poszło w zapomnienie.

PRZYPISY

1 Zob. artykuł A. Bitner-Nowak w niniejszym numerze "Kroniki".

2 M. Smerek, Banki komunalne w Polsce w latach 1926-1928, Warszawa 1930, s. 88.

3 Polski Bank Komunalny, Samorząd nr 8 z 1923 r., s. 117.

4 M. Smerek, op. cit., s. 1.

5 Rozporządzenie Prezydenta RP z dn. 17 III 1928 r.

6 Cyt. za: K. Windakiewicz, Komunalne Kasy Oszczędności w RP, Poznań 1928 r., s. 5.

7 Cyt. za: T. Adamczewski, Historia rozwoju Komunalnych Kas Oszczędności w Poznańskiem i na Pomorzu, "Czasopismo Komunalnych Kas Oszczędności", nr 10 z 15 X 1926 r. 8 Tamże, s. 218.

9 K. Windakiewicz, op. cit., s. 5.

10 Podczas gdy bilans kończył się w 1913 kwotą 110 tys. marek; w 1914 - 342; w 1915 572; w 1916 - 353; w 1917 sumy bilansowe wzrosły do 24 min marek.

11 Z. Witkowski, Z historii i organizacji Komunalnego Banku Kredytowego, "Gospodarka Zachodnia", nr 20 z 1938 r., s. 178.

12 APP, Komunalny Bank Kredytowy, sygn. 2.

13 Statut Komunalnego Związku Kredytowego, Poznań 1922. Należy zaznaczyć, że Komunalny Bank Kredytowy oddzielnego statutu nie posiadał, a przepisy dotyczące organizacji i zakresu działania banku stanowiły organiczną część statutu Związku. 14 J. Gutsche, (...), "Czasopismo Komunalnych Kas Oszczędności", nr 1 z 15 I 1926 r., s. 19. 15 T. Adamczewski, Komunalny Bank Kredytowy i życie gospodarcze Polski zachodniej, "Gospodarka Zachodnia", nr 20 z 1938 r., s. 175.

16 Tamże, s. 176.

17 Tamże, s. 177.

18 J. Gutsche, op. cit., s. 20.

19 Sprawozdanie Komunalnego Banku Kredytowego za 1937 r., Poznań 1938.

20 APP, KBK, T. Adamczewski, Zadania i działalność KKO w dobie powojennej, sygn. 2187.

21 APP, KBK, sygn. 2185.

22 Tamże, Sprawozdanie za 1949 r.